Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Тұқым шаруашылығының негіздері. Тұқымның сапасын анықтап бағалау






Тұ қ ым шаруашылығ ы негіздері. Тұ қ ым – ө сімдіктердің ө сіп-ө ну, кө бею органы ғ ана емес, ол болашақ ө німнің негізі. Ә р гектардан алынатын ө німнің мө лшері мен сапасы тұ қ ымғ а тікелей байланысты.

Ө сімдік шаруашылығ ының дамуына орай кейін тұ қ ым шаруашылығ ы іріленіп, ө сімдік шаруашылығ ының жеке саласы болып қ алыптасты. Енді тұ қ ым қ асиетін, сапасын анық тайтын, оғ ан себу материалы ретінде тиісті бағ а беретін зерттеу мекемесі қ ажет болды. Осылайша тұ қ ым шаруашылығ ы ү шін тұ қ ымды зерттейтін бақ ылау мекемелері қ ұ рылды. Дү ниежү зінде бірінші тұ қ ым бақ ылау станциясы 1869 жылы Германияда пайда болса, Россияда 1877 жылы Петербургте Бас ботаникалық бақ жанында, 1881 жылы Мә скеуде бұ рынғ ы Петр атындағ ы егін жә не орман шаруашылығ ы академиясында ашылды. Кейін Киевте (1897 ж.), Харьковте (1906 ж.), Воронежде (1911 ж.) жә не тағ ы басқ а қ алаларда ашылды.

Қ азіргі тұ қ ым шаруашылығ ы мекемелері тұ қ ымның ө су ортасының ерекшеліктерін, биологиясын, физиологиясы мен биохимиясын (қ ұ рылысы, химиялық қ ұ рамы жә не тұ қ ымда болатын қ ұ былыстарды) зерттеп, оның себу сапасына бақ ылау жү ргізеді.

Кү ні бү гін еліміздің 300-ден астам ғ ылыми-зерттеу институттары, тә жірибе станциялары мен жоғ ары оқ у орындары кең программалы тұ қ ым зерттеулерін жү ргізіп отыр. Жылма-жыл себілетін тұ қ ымның сапасын, ерекшеліктерін 3500-дей аудандық жә не облыстық мемлекеттік тұ қ ым сынау учаскелері анық тайды.

Себуге арналғ ан тұ қ ымның ө зіне тә н сорттық жә не егістік қ асиеттерімен қ атар, жоғ ары ө нім беретін қ абілеті болуы шарт. Ө ндірістік жә не пайдалану ерекшелігіне қ арай дақ ыл топтары 7.2-кестеде кө рсетілген.

7.2-кесте. Екпе дақ ылдарының топтары

Ө ндірістік жә не пайдалану ерекшелігіне қ арай дақ ыл топтары Биологиялық топ тармағ ы Дақ ылдар
    Дә нді дақ ылдар     1. Бірінші топқ а жататын астық дақ ылдар ө кілдері 2. Екінші топқ а жататын дақ ылдар ө кілдері 3. Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдар Бидай, арпа, қ ара бидай, сұ лы Кү ріш, жү гері, тары, сорго, екпе қ арақ ұ мық. Ас бұ ршақ, жасмық, чина, бадана, ноқ ат, қ ытай бұ ршағ ы, бө рі бұ ршақ.
Техникалық дақ ылдар   1. Майлы ө сімдіктер   2. Эфир майлы ө сімдіктер   3. Талшық ты ө сімдіктер Кү нбағ ыс, мақ сары, қ ыша, рапс, майкене, кү нжіт Жер жаң ғ ағ ы, кө кнә р, майлы зығ ыр. Мақ та, талшық ты зығ ыр, сора, кенеп, бұ йра кендір
Тамыр, тү йнек жемістілер, бақ шалық жә не жапырақ жемісті дақ ылдар   1. Тамыр жемістілер 2. Тү йнек жемістілер   3. Бақ шалық ө сімдіктер   4. Кө мірсуларғ а бай жапырақ жемістілер Қ ант қ ызылшасы, тарна Картоп, жер нә гі, немесе алмұ рты (тапинамбур) Қ арбыз, қ ауын, асқ абақ, кә ді (патисон) Мал азық тық қ ырық қ абат темекі, қ ара темекі
Темекі, қ ара темекі Танаптық мал азық тық шө птер 1. Біржылдық бұ ршақ ты шө птер 2. Біржылдық астық тұ қ ымдас шө птер   3. Кө пжылдық бұ ршақ ты шө птер   4. Кө пжылдық астық тұ қ ымдас шө птер Сиыржоң ышқ а, беде, сераделла Судан шө бі, қ онақ жү гері, итқ онақ, қ онақ, біржылдық ү й бидайық Беде, жоң ышқ а, сиыржоң ышқ а, тү йе жоң ышқ а Жима тарғ ақ

Тұ қ ымның тыныштығ ы жә не ө суі. Тұ қ ым тірі организм сондық тан ондағ ан тіршілік ү дерісі ү здіксіз жү ріп тұ рады. Тұ қ ымның жиналғ аннан кейінгі пісіп жетілуі, ү зіліссіз тыныс алуы, ылғ алдылығ ымен сақ тау кезіндегі химиялық қ ұ рамындағ ы ө згерістер қ андай тұ қ ымғ а болсада тә н қ ұ былыстар. Пісіп жетілген тұ қ ым ө з қ ұ рамындағ ы қ ұ рғ ақ заттарды тыныс алу ү шін пайдаланып, қ оршағ ан ортағ а кө мір қ ышқ ыл газын су жә не жылу бө ліп шығ арады. Тұ қ ымның тыныс алу қ арқ ыны сақ талу жағ дайының қ олайлығ ына тікелей байланысты болады. Жарақ аттанбағ ан, жақ сы сақ талғ ан тұ қ ымның тыныс алуы бір қ алыпты болса, ылғ алдылығ ы (15% жоғ ары) кө терілген жағ дайда тыныс алуы жиілейді, себебі бос судың кө беюі дә ндегі биохимиялық ү дерісі тездетеді. Сондық тан тұ қ ымның 14-16% ылғ алдылығ ы мен қ ауіпті аумалы ылғ алдылық деп атайды.

Тұ қ ымды қ оршағ ан ортаның ылғ алдылығ ымен температураның артуы тұ қ ымның тыныс алуын кү шейтіп қ ана қ оймай, олардың ө здігінен қ ызуына микро организмдердің кө беюіне жағ дай туғ ызады. Мұ ндай тұ қ ым одан ә рі қ ыза тү ссе, кө геріп қ ұ ндылығ ын жояды. Екпе дақ ылдардың ішінде тыныс алуы жағ ынан кү штілерге – майлы дақ ылдар, ал ә лсіздеріне, бұ ршақ тұ қ ымдастары жатады. Ө нім жинағ аннан кейін қ ырманда не қ оймада сақ тау кезінде тұ қ ымның 2-рет ылғ алдануы олардың тыныс алу ү дерісін кү шейтеді. Сондық тан бидай ү шін ылғ алдылық 14%, кү нбағ ыс – 10%, бұ ршақ тұ қ ымдастар – 16%, шө п ылғ алдылығ ы – 15, 5% аспауы керек. Тұ қ ымдағ ы биохимиялық қ ұ былыстар егін орылғ аннан кейін де жалғ асып жү ре береді. Тұ қ ымның қ ұ рамындағ ы жай органикалық заттар – кө мірсулар, кү рделі органикалық заттарғ а крахмал жә не майларғ а айналады. Ақ уыздың синтезі аяқ талып, ферменттердің белсенділігімен дә н қ абығ ының ө ткізгіштігі тө мендейді. Ал жетілу кезең інің ұ зақ тығ ы ө сімдіктің тү рімен сортына, сақ тау мен жинау жағ дайына байланысты болады. Жү гері жә не тү йе жоң ышқ а тұ қ ымдарының бұ л кезең і қ ысқ а бірнеше кү нге созылса, бидай – арпа – тары – кү нбағ ыс – мақ та тұ қ ымдарында 30-40, оданда кө п кү нге созылады.

Пісу жә не жинау кезең дері қ олайсыз – «жауынды» болса, бұ л кө рсеткіш ұ зарып, қ олайлы (қ ұ рғ ақ жылы) болса, қ ысқ арып отырады.

Тұ қ ымның кө ктеуі – кү рделі қ ұ былыс, дә нек ө з қ ұ рамындағ ы қ оректік заттарды пайдаланып, автотрофтық қ оректенудің арқ асында жас ө ркенге айналады.

Тұ қ ымның кө ктеуіне ылғ ал, жылу, ауа жә не жарық керек. И. С. Строна жас ө сімдіктің тұ қ ымнан пайда болуы ү дерісін 5 кезең ге бө лді.

1. Су сің іру кезең і қ ұ рғ ақ тұ қ ым суды ө зінің ылғ алдылығ ына қ арай сің іреді. Бірақ сыртқ ы кө рінісіне жә не ішкі биохимиялық ү дерісіне ешқ андай ө згеріс байқ алмайды. Бұ л фазада тұ қ ым суды ө те ү лкен қ ысыммен кей жағ дайда ылғ алдылығ ы 70%-дан жоғ ары сорып алуы мү мкін. Бұ л кезең нің ұ зақ тығ ы ылғ алдану дә режесіне байланысты болды.

2. Тұ қ ымның бө рту кезең і дә нде артық бос су пайда болғ ан кезде басталады. Бұ л кезде тұ қ ымның тыныс алуы жылдамдап, ферменттерінің белсенділігі артып, су қ осылғ ан кезде жү ретін қ ұ былысты кү шейтеді. Қ оректік заттарды сің іруі молайып, тү п тамырша клеткаларының бө лінуі басталғ ан кезде аяқ талады.

3. Тұ қ ым тү п тамырының ө су кезең і тамыршалар клеткаларының бө лінуі басталғ аннан кейін оларда, ө сіруді реттеуші заттармен витаминдер жиналып, сабақ ө суіне ә зірлік, алғ аш сабақ пайда бола бастағ ан кезде аяқ талады.

4. Сабақ тың ө су кезең і сабақ тың пайда болуынан басталады. Тамыршаның, ә сіресе, сабақ тың ө суі тездей тү седі. Дә нді дақ ылдарда бұ л кезең клеоптиленің сабақ ты қ орғ ағ ан қ абатының пайда болуы мен анық талады.

5. Кө ктеудің пайда болу кезең і колеоптиле сабақ тың жер бетіне шық қ ан кезіне дейін ұ зарады, сабақ тан кө ктеу пайда болады. Бірақ кө к ө зі ө скен тұ қ ыммен байланысын ү збей, қ оректік жә не физиологиялық белсенді заттар алуын жалғ астыра береді. Сондық тан тұ қ ым ұ рығ ы ө зінің тамыршалары кө ктеп, ө суіне қ ажетті ылғ алдылық ты топырақ тан ала бастайды. Тұ қ ымның бө ртіп кө ктеуіне орта ылғ алдылығ ының, кей жағ дайда тұ қ ымның кейбір қ асиеттері ә сер етеді.

М. К. Фирсованың зерттеуі бойынша, тү рлі дақ ылдар тұ қ ымының ө сіп-ө нуінің алғ ашқ ы кезінде: Бидай 64, 7%, қ ара бидай 67, 7%, арпа 57, 4%, сұ лы 76, 3%, жү гері 37, 3%, асбұ ршақ 114, 4%, қ ант қ ызылшасы 167, 7%, қ ызыл беде 143, 2%, зығ ыр 60% су мө лшерін қ ажет етеді Тұ қ ым бойына сің ген судың мө лшері олардың химиялық қ ұ рамына дә н қ ұ рылысының ерекшелігіне тікелей байлынысты. Тұ қ ымның кө ктеу кезіндегі жылудың маң ызы зор. Тұ қ ым ө суіне ең қ олайлы температура +25-35°С.

Мемлекеттік стандарттың талабына сай егілетін барлық тұ қ ымның кө птігінен аудандық, облыстық тұ қ ым бақ ылау зертханаларына тұ қ ымның аздағ ан мө лшеріндегі ү лгісі жіберіледі. Тұ қ ым ү лгісі жылына 2 рет егінді қ амбағ а қ ұ яр алдында жә не кө ктемде себер алдында алынады, шаруашылық та егу ү шін сақ тап қ алдырылғ ан ә р дақ ылдың тұ қ ымын сол тұ қ ымның бір тобы деп атайды. Ә рбір дақ ылдың тұ қ ым тобының мө лшері шаруашылық егістігінің кө леміне, гектарына, себу мө лшеріне байланысты болады. Ә рбір дақ ылдың тұ қ ым тобы сол дақ ылдың белгілі бір сортына, бір репродукциясына шық қ ан тегі ортақ, бір мезгілде жинап алынғ ан бірың ғ ай тұ қ ымның белгілі мө лшері. Тұ қ ым тобының кө лемі кө п болғ ан жағ дайда оның егістік қ асиетін толық анық тау ү шін бақ ылау ө лшемдеріне бө леді. Бақ ылаудың бір ө лшемі деп кө лемі аз не кө лемі кө п тұ қ ым тобының бір ғ ана бө лігі. Мемлекеттік стандарт талабына сай бақ ылаудың бір ө лшемінің кө лемі дә нді-дақ ылдар ү шін – 250 ц, шө птер ү шін – 50 ц шамасындай болып, дақ ылдың тү ріне байланысты ө згеріп отырады. Бақ ылағ ан тұ қ ым ү лгісі бақ ылау ө лшеміндегі жиналғ ан тұ қ ымның 4 бұ рышынан жә не ортасынан 3 тү рлі терең дікте 15 дә н ойық тарынан алады. Ойық -жиналғ ан дә н бетінен 20 см, ал қ ойма бұ рышының 1 м терең дігінен бір рет алынатын тұ қ ым ү лгісі. Сонымен дә н ойық тары дегеніміз – бір бақ ылау ө лшемнен талапқ а сай алынғ ан алғ ашқ ы тұ қ ым ү лгісін қ ұ райтын, шамалы тұ қ ым мө лшері. Алғ ашқ ы алынғ ан тұ қ ым ү лгісі мө лшері жағ ынан кө п болса, оны бө лгіштер арқ ылы немесе айқ ас бө лу – ә дісімен азайтып, дә нді – дақ ылдар тұ қ ымын 1000 грамғ а, ұ сақ дә нділер тұ қ ымын 50-100 грамғ а жеткізеді. Ә рбір тексеру зертханағ а жіберілген жеке дә н 25000 дә ннің уә кілі ретінде болады. Сондық тан осы дә ндерге тә н қ асиеттер зертханада дұ рыс кө рсетілуі қ ажет. Орташа тұ қ ым ү лгісінің ө зі 2 бө ліктен тұ рады.

1) Қ апшық қ а салынғ ан 1 кг, бірінші жартысы тұ қ ымның тазалығ ын, ө нгіштігін ө су кү шін, 1000 дә ннің салмағ ын анық тауғ а арналып, ішіне тұ қ ым тобының қ ажеттілігін – қ ойманың реті, сорты репродукциясы, жиналғ ан жылы, шық қ ан тегі, тазалық категориялары, шаруашылық тың аты кө рсетілген этикеткамен байланады.

2) Бө телкеге, шыны ыдысқ а салынғ ан 2 жартысы тұ қ ымның ылғ алдылығ ымен, қ ойма зиянкестерімен зақ ымдану кө рсеткіштерін анық тау ү шін жоғ арыдағ ыдай этикетка жапсырылып, ә зірленеді.

Тасымалғ а қ олайлы болғ анымен бө телкеге салынғ ан тұ қ ым тыныс алу кезінде бө лінген газдың кө бею нә тижесінде тұ ншығ ып, ө зінің егістік қ асиетін жоюы мү мкін. Сондық тан тұ қ ым ү лгісінің жартысы міндетті тү рде қ апшық та болуы шарт. Тұ қ ымның сапалық қ асиеті 3 кластық кө рсеткіштен тө мен болса, онда тұ қ ым себуге жіберілмейді. Арнаулы тұ қ ым шаруашылығ ында тек 1 кластық тұ қ ым себілуі тиіс. Тө тенше жағ дайда 2 кластық тұ қ ым себуге рұ қ сат етіледі. Тұ қ ымның орташа ү лгісін тексерудің орташа қ орытындысын да «Мемлекеттік тексеру инспекциясы тексерген барлық сапалы тұ қ ымғ а, тұ қ ым конденциялары» туралы куә лік береді. Егер тұ қ ым барлық жағ ынан тексерілмей себуге рұ қ сат етілмеген жағ дайда, тұ қ ым анализінің қ орытындысы деген қ ұ жат беріледі. 2 жағ дайда тұ қ ымның қ ай егістік қ асиеттерінің тө мендігі, оның конденцияғ а жеткізу ү шін не істеу керектігі кө рсетіледі. Егілетін тұ қ ымның қ ажетті қ асиеттеріне – тазалығ ы, ө нгіштігі, ө нгіштік кү ші тіршілігіне икемділігі, ылғ алдылығ ы, мың дә ннің салмағ ы, зиянкестермен ауру қ оздырғ ыштарғ а шыдамдылығ ы жатады.

Тұ қ ымның тазалығ ы – тұ қ ымның егуге жарамдылығ ының басты кө рсеткіші болып саналады. Егуге арналғ ан тұ қ ымның тазалығ ы жалпы алынғ ан ү гіндінің ішіндегі негізгі дақ ыл тұ қ ымның қ анша % -ы екендігіне байланысты. Егер басқ а сорттар дақ ылдарының, арамшө птері дә ндерінің қ осындылары аз болса, онда тұ қ ымның тазалық кө рсеткіші жоғ ары болғ андығ ы. Таза тұ қ ымның ө німділігі жоғ ары болады, ә р гектарғ а себу мө лшері лас тұ қ ымғ а қ арағ анда аз болады. 1 класс тұ қ ымның тазалығ ы – 99%, 2 жә не 3 кластың тазалығ ы 97-98 % болуы қ ажет.

2) Тұ қ ымның ө нгіштігі деп тұ қ ымның ө нуіне қ олайлы жағ дай жасалғ анда белгілі уақ ыттың ішінде (7-10 кү н) бірың ғ ай кө ктеп шығ у қ асиетін, оның ө нгіштігін атайды. Тұ қ ымның ө нгіштігімен қ атар ө нгіштік кү шінде анық талады. Тұ қ ымның ө нгіштік кү ші деп оның бір уақ ытта бірың ғ ай тү п тамырының пайда болуын айтады. Мемлекеттің талабына сай 1 кластық тұ қ ымның ө нгіштігі 95%-дан кем болмауы шарт. Тұ қ ым ө нгіштік кү шінің жоғ ары болуы – ортаның қ олайсыз жағ дайларына тө зімділігін арттырып, ауырмай зиянкестермен зақ ымдануын азайтады. Сондық тан тұ қ ымның ө нгіштігімен қ атар ө нгіштік кү ші тұ қ ым қ ұ жаттарында кө рсетілуі қ ажет. Тұ қ ым ө нгіштігі пайызбен кө рсетіледі. Бұ л кө рсеткіш 100 пайызғ а жақ ындағ ан сайын тұ қ ым сапасы жоғ ары болып есептеледі.

Ө нгіштікті анық тау ү шін жақ сы араласқ ан таза тұ қ ымнан таң дамай ә рқ айсысы 100 дә ннен тұ ратын 4 ү лгі алады, ә р ү лгіні ө зінше бө лек електен ө ткізген қ ұ м не фильтрлі қ ағ азды дымқ ылдап, термостаттың ішіне салады. Термостаттың іші 20°С температура болуы тиіс.

Ө нген тұ қ ымдарды екі рет тексеріп, бірінші рет ө ну энергиясын, екінші рет ө нгіштігін анық тайды. Ө ну энергиясы дегеніміз – ү ш кү н ішінде ө нген тұ қ ымның пайызы. Мысалы, термостатқ а қ ойғ ан 400 дә ннің ү ш кү ннен кейін 360 ө ніп шық са, ө ну энергиясы 90% болғ аны (360∙ 100/400=90%). Ө ну энергиясы тұ қ ымның қ аулап жә не тез ө суін сипаттайды.

Зертханадағ ы кө рсетілген ө нгіштік кү ші егістік жағ дайларында кө бінесе, тө мендеп кетеді. Кө птеген зерттеушілердің кө рсетуінше, дә нді-дақ ылдардың егістіктегі ө нгіштігі кө п жағ дайда (60-80%)-ғ а дейін тө мендеп кетеді.

3) Тұ қ ымның ө су кү ші деп жас сабақ тың белгілі топырақ қ абатын бұ зып шығ уын жә не пайда болғ ан 100 сабақ тың салмағ ын айтады. Тұ қ ымның кү ші егілгеннен кейінгі 10 тә улікте зақ ымданбай пайда болғ ан кө ктерінің саны зертханада егілген ү лгісінің қ анша пайыз қ ұ райтындығ ымен жә не ө скен 100 сабақ тың салмағ ымен анық талады.

4) Тұ қ ымның тіршілігіне икемділігі деп себілетін тұ қ ымдағ ы, ө не алатын жә не егінді жинағ аннан кейін пісіп жетілетін дә ндермен бірге тірі болса да, ө не алмағ ан дә ннің пайыздық мө лшерімен сипатталады. Тұ қ ымның сапасымен ө ну дә режесінің тө мен болу себебін анық тау қ ажет болғ ан жағ дайда тұ қ ымның тіршілікке икемділігі зерттеледі. Ол ү шін бө рітілген тұ қ ымды қ ақ бө ліп, (дә нді дақ ылдар) қ абығ ынан ашып индигокермин (0, 1 %) немесе фукцин қ ышқ ылы ерітіндісіне салғ ан жағ дайда ө лі клеткалар кө к тү ске, ал тірілері қ ызыл тү с береді. Мұ ның себебі тірі клетка қ абық тары индигокермин немесе фукцин қ ышқ ылын ішіне жібермесе, тетразол тұ здары еркін ө тіп, тыныс алу кезінде бө лінген СО2 газбен қ осылып, қ ызыл фармозондарғ а айналады. Тіршілікке икемділікті анық таудың тағ ы бір жолы, ол ортасынан бө лінген дә нді ультракү лгін сә улесімен қ арағ анда тірілерінің жасыл, ө лілерінің ақ сары немесе қ оң ыр тү ске боялуы болады (люменисценттік тә сіл).

5) Тұ қ ымның ылғ алдылығ ы – оның ұ зақ сақ талуына себепші болатын басты қ асиеттерінің бірі. Ылғ алдылық жоғ ары болса, тыныс алуы артып, тұ қ ымның қ ызуы кө теріледі, аязды жә не жауынды кү ндерде тұ қ ымның ө німділігін жоюғ а ә кеп соқ тырады. Кепкен тұ қ ым ауаның жылы, суық тығ ына қ арамастан ө з ө німділігін жақ сы сақ тайды. Тұ қ ымның дымқ ылдығ ы дегеніміз – пайызбен кө рсетілген ондағ ы ылғ ал мө лшері. Тұ қ ымның ылғ алдығ ын ыдысқ а салынғ ан тұ қ ым ү лгісінен екі тә уліктен кешіктірмей анық тау керек. Оны арнаулы электр ылғ ал ө лшегішпен, не арнаулы кептіргіш шкафта 100-130°С температура аралығ ында 40-60 минут қ ұ рғ ату арқ ылы анық тайды. Кептіруге дейінгі жә не одан кейінгі салмақ тың айырмасын 100-ге кө бейтіп, тұ қ ымның абсолютті қ ұ рғ ақ салмағ ына бө ліп барып, оның дымқ ылдығ ын табады. Тұ қ ымның дымқ ылдығ ы ә р дақ ылғ а белгіленген шектен аспағ аны жө н (мысалы, астық дақ ылдары ү шін 14-15%).

6 ) Тұ қ ымның 1000 дә нінің массасы – тұ қ ымның ірілігін, ішкі қ ұ рылысының толық тығ ын, тығ ыздығ ын кө рсетеді. Практикада 1000 дә ннің массасын білген жағ дайда ә р гектарғ а себілген тұ қ ымның сан мө лшерін салмақ ө лшемдеріне айналдыруғ а болады. Ол ү шін 1 шаршы метрге себілген дә ннің санын 1000 дә ннің салмағ ына кө бейтіп, егінге жарамдылық пайызына бө леді.

.

Тұ қ ымның тазалығ ы мен ө нгіштік пайызын кө бейтіп, оны 100-ге бө лгенде тұ қ ымның шаруашылық жарамдылығ ы шығ ады. Мысалы, тұ қ ымның тазалығ ы 98%, ө нгіштігі 95% болса, оның шаруашылық (егуге) жарамдылығ ын былай табуғ а болады:

 

=93, 1 %.

 

7.3-кестеде тұ қ ымғ а қ ойылатын мемлекеттік стандарттың нормасы келтірілген. Бұ л стандарт тұ қ ымның тазалығ ына, ө нгіштігіне, ә р килограмындағ ы арамшө птердің, басқ а ө сімдіктердің дә нінің санына байланысты ү ш класқ а бө лінген. Бұ л мемлекеттік стандартқ а сә йкес келетін тұ қ ымдар кондициясы болып табылады. Сапасы жө нінен ІІІ кластан тө менгі тұ қ ымдар кондицияғ а жеткізілмеген болып есептеледі де, ондай тұ қ ымды себуге рұ қ сат етілмейді.

Дақ ылдарды егу мө лшерін дә л анық тау ү шін, тұ қ ымның ірілігін сипаттау керек. Бұ л ү шін таза тұ қ ым бө лігінен іріктемей 500 дә ннен екі рет санап алады. Ә р бө лікті таразығ а бө лек тартып, ортақ салмағ ын табады да, мың ғ а бө леді.

7.3-кесте. Астық жә не бұ ршақ дақ ылдары тұ қ ымның сапа кө рсеткішткері·

Дақ ылдардың аттары Тұ қ ым класы Негізгі дақ ылдардың тұ қ ымы Негізгі дақ ылдардың қ алдығ ы жә не қ осындылар 1 кг тұ қ ымдағ ы басқ а ө сімдіктер дә нінің саны Ө нгіштік % кем дегенде
Барлығ ы Оның ішіндегі арамшө птің дә ні
Кү здік жә не жаздық   Жұ мсақ бидай   Қ атты бидай     Қ ара бидай   Арпа мен сұ лы     Тары     І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ І ІІ ІІІ 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 97, 0 99, 0 98, 0 96, 0 1, 0 1, 5 3, 0 1, 0 1, 5 3, 0 1, 0 2, 0 3, 0 1, 0 1, 5 3, 0 1, 0 2, 0 3, 0 1, 0 2, 0 3, 0 1, 0 2, 0 4, 0 16, 0 -  

7) Тұ қ ымның зиянкес жә не ауру қ оздырғ ышымен залалсыздануы себілген тұ қ ымда жұ қ палы аурудың жә не зиянкестердің болуы тұ қ ымның ө нгіштігін азайтады. Ө німнің тағ амдық қ оректік қ асиеттерін тө мендетеді. Егер себуге арналғ ан тұ қ ымда тірі зиянкестер не олардың дернә сілдері қ аракү йе қ аптары, бидай нематодтары кездессе, ондай тұ қ ымды себуге болмайды.

8) Тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы дегеніміз – себуге алынғ ан тұ қ ымдағ ы осы дақ ылдардың %-бен кө рсетілген ө нгіштік қ асиеті бар жарамды, таза дә ндері. Таза тұ қ ымды есептегенде:

X=

тең деуі пайдаланылады.

 

Мұ ндағ ы:

Х – тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы, %;

А – тазалығ ы, %;

В – ө нгіштігі, %;

Осы кө рсеткіш арқ ылы себу мө лшері анық талады.

 

СМ=

Мұ ндағ ы:

СМ – ә р гектарғ а себілетін дұ рыс алынғ ан тұ қ ым мө лшері, кг/га;

К – тазалығ ы мен ө нгіштігі 100 % болғ анда 1 га себу мө лшері немесе осы аймақ қ а ұ сынылғ ан себу нормасы;

Х – тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы.

Мұ ндағ ы негізгі мақ сат ә р шаршы метрден алынатын сабақ мө лшерінің кемімеуін қ амтамасыз ету, ө нгіштіктің, тұ қ ым тазалығ ының тө мендігін қ осымша себілген дә ндер арқ ылы толық тыру болып табылады.

Тұ қ ымды егуге дайындау. Ғ ылым да, озық тә жірибе де тұ қ ымды себер алдында мұ қ ият дайындаудың маң ызы зор екенін кө рсетіп отыр. Тұ қ ымды себуге дайындауда оны тазалау кондицияғ а жеткізуден басқ а, сұ рыптап, ірілерін бө лектеу, ауруларғ а, зиянкестерге қ арсы жү ргізілетін дә рілеу, ө нгіштігін кү шейтетін кү нге жайып жылыту сияқ ты жұ мыстар жатады.

Тазарту жә не сорттау. Тұ қ ымғ а арналғ ан танаптағ ы егінді ерекше кү тімге алады. Ол танапқ а жақ сы тазаланғ ан жоғ ары репродукциясы бар тұ қ ым егіледі. Егін ө су кезінде ерекше кү тімге алынады. Ү стемелеп тың айтқ ыштармен қ оректендіріледі, арамшө птері гербицидтермен ө лтіріледі, сө йтіп ол танаптардан жоғ ары ө нім алу ү шін барлық мү мкіндіктер жасалады.

Комбайннан тү скен астық тың ішіндегі кө птеген қ осындылар – сабан, топан қ алдық тары, арамшө птердің тұ қ ымдары, т.б. қ ажетсіз заттар болады. Оның ү стіне сол дақ ылдың толық жетілмеген, майда, сынғ ан дә ндері болуы мү мкін. Ондай жетілмеген, сынық дә ндер тұ қ ымғ а жарамайды, малғ а жем болуғ а толық жарайды, сондық тан оларды тазалап, іріктеу керек, себілетін тұ қ ымдардың кө лемі, салмағ ы жағ ынан біркелкі болғ аны дұ рыс. Сонда олар бір уақ ытта ө ніп шығ ып, бірдей ө сіп, тең жетіледі. Ә сіресе, жү гері, кү нбағ ыс, мақ та, қ ант қ ызылшасы сияқ ты дақ ылдардың тұ қ ымдарының біркелкі болуы шарт, сонда ғ ана тұ қ ымды арнаулы сеялкалармен дә л сеуіп, кү ту кезінде қ ол кү шін аз жұ мсауғ а мү мкіндік туады.

Сондық тан тұ қ ымғ а арналғ ан астық ты мұ қ ият тазалау керек. Бір рет тазалау мен іріктеу аздық кө рсетсе, тазалауды 2-3 рет жү ргізу керек.

Залалсыздандыру (дә рілеу). Кө птеген аурулар, зиянкестер тұ қ ымғ а арналғ ан дә ннің ү стің гі қ абығ ына жабысып жү реді не дә ннің ішінде болады. Мысалы, қ аракү йе ауруын алсақ, оның споралары бидайдың қ абығ ына, не айдарына жабысып жатады, бидай қ оймада жатқ анда оның тұ қ ымғ а ешқ андай зияны жоқ. Олар дә н себіліп, енді ө се бастағ анда зиян келтіре бастайды. Қ аракү йе бастағ ан дә ннің ішіне еніп алып, оны ауруғ а шалдық тырады. Кейін астық піскен кезде масақ та дә ннің орнына іші қ ап-қ ара спорағ а толы қ ауыздар пайда болады. Қ аракү йе ауруымен барлық дә нді-масақ ты астық тұ қ ымдастар ауырады. Ө ніп-ө су тә сілі жә не дә нге ауру жұ қ тыру жағ ынан қ аракү йе негізінен екі тү рге бө лінеді.

1. Тұ қ ымның ү стінде (сызаттарының, айдарының ішінде) жататын қ аракү йелер. Оларғ а бидай мен қ ара бидайдың қ атты қ аракү йесі, арпаның қ аракү йесі, тарының тозаң ды қ аракү йесі, жү герінің тозаң ды жә не кө пірме қ аракү йесі жатады. Ауру тудыратын саң ырауқ ұ лақ тың спорасы (тұ қ ымы) ашық жатқ андық тан, оларды қ ұ рту ү шін ә ртү рлі химиялық препараттар қ олданылады.

2. Дә ннің ішінде ұ рық байлайтын қ аракү йе тү рлері. Оларғ а бидай мен арпаның тозаң ды қ аракү йесі жатады. Ауру дә ннің ішінде болғ андық тан, олармен кү ресу қ иындау, ә уресі кө п. Ол ү шін тұ қ ымғ а арналғ ан дә нді термикалық ө ң деуден ө ткізеді, яғ ни қ ыздырады. Астық дә ндері жоғ ары температурағ а ауру ұ рығ ынан гө рі тө зімдірек келеді де, қ ыздырғ ан кезде ауру ұ рығ ы ө леді де, астық дә н аман қ алады.

Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың, зығ ырдың асхохитоз, бактериоз, фузариоз, т.б. саң ырауқ ұ лақ жә не бактериялар қ оздыратын аурулары да тұ қ ымды қ ыздыру арқ ылы жойылады.

Кейбір дақ ылдардың себілген тұ қ ымы топырақ та тіршілік ететін насекомдарғ а жем болады. Тұ қ ымды ол зиянкестерден сақ тау ү шін дә нді себу алдында ә ртү рлі химикаттармен араластырады. Мысалы, себілген жү гері дә нін сымқ ұ рттар жемес ү шін тұ қ ымды гексохлорамен опалайды.

Тұ қ ымды химиялық жолмен дә рілеудің ү ш тү рі бар: қ ұ рғ ақ, жартылай қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл.

Қ ұ рғ ақ дә рілеу: қ ұ рғ ақ жә не жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу оң ай жә не арзанғ а тү седі. Сондық тан кө п қ олданылады. Тұ қ ымды қ ұ рғ ақ жә не жартылай қ ұ рғ ақ тә сілмен дә рілеу ү шін ә ртү рлі ұ нтақ улар – дусттар қ олданылады. Бұ лардың ішіндегі бастылары гранозан, ТМДТ, формалин.

Гранозан – 1 тонна бидайды, қ ара бидайды, жү геріні, тарыны дә рілеу ү шін 1 кг гранозан препарат кетеді, арпа, зығ ыр, кү нбағ ысқ а – 1, 05 кг, сұ лығ а 2 кг, бұ ршақ қ а 3-4 кг, қ ызылшағ а 4 кг препарат жұ мсалады. Тұ қ ым себуден 1-3 ай бұ рын дә ріленеді.

Бұ л препараттар, адамғ а, малдарғ а ө те зиянды. Гранозанмен дә ріленген астық ты мал не адам жесе ө ліп кетуі мү мкін. Сондық тан гроназанмен дә ріленген дә нге тұ рақ ты тү с беретін бояусыз қ олдануғ а қ атаң тыйым салынғ ан. Гранозан қ олданылғ ан тұ қ ым кө біне, қ ызғ ылттау тү ске боялады.

ТМДТ препаратымен тұ қ ымды 2-3 ай бұ рын, не себер алдында да дә рілеуге болады. Бұ л препараттың гранозанғ а қ арағ анда кү ші тө мендеу, сондық тан 1 тонна тұ қ ымғ а жететін препарат мө лшері 3-4 есе кө бірек болады.

Дымқ ылдап дә рілеу ү шін формалин қ олданылады. Бидайдың, қ ара бидайдың, арпаның, сұ лының, тарының қ атты қ аракү йесін қ ұ рту ү шін 1 литр 40 пайызды формалинді 300 л (1: 300) суғ а араластырады. Тұ қ ымды ерітіндіге салып, 3-5 минут ұ стайды. Мұ нан соң тұ қ ымды еденге не брезент немесе формалинге малынғ ан қ ап тастап екі сағ атқ а жуық жауып қ ояды. Содан соң тұ қ ымды жұ қ алап жайып, кө лең кеде кептіреді. 1 тонна тұ қ ымғ а 100 литр ерітінді жұ мсалады. Бұ л жұ мыс арнаулы машиналармен, себерден 3-4 кү н бұ рын жү ргізіледі.

Жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу. Жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу тә сілмен сұ лы, арпа сияқ ты қ ауызды дә нді дақ ылдардың тұ қ ымы дә ріленеді. Бұ лайша дә рілеу ү шін ерітіндінің концентрациясы жоғ ары, ә р тоннағ а жұ мсалатын ерітінді де аз болады. Бұ л тә сілмен дә рілеу ү шін 40 пайызды формалиннің бір бө лігіне судың 80 бө лігі келуі керек, 1 тонна арпа тұ қ ымы 15 л ерітіндімен, сұ лы 30 л ерітіндімен дә ріленеді. Осы ерітінді тұ қ ым ү стіне бү ркеледі. Тұ қ ым дә ріленгеннен кейін 4 сағ ат бойы ү йілген кү йінде жатады, сонда ауру тудыратын споралар формалиннің буына тұ ншығ ып ө леді.

Термикалық залалсыздандыру. Термикалық залалсыздандыру тә сілі бидай мен арпаның тозаң ды қ аракү йелеріне қ арсы қ олданылады. Кінә рат дә ннің ішінде болғ андық тан, оны химикаттармен жою қ иын. Сондық тан оғ ан термикалық тә сіл қ олданылады. Ол ү шін арнаулы астауғ а кінә рат шалғ ан тұ қ ымды жылы суғ а (28-32°С) алдын ала 4 сағ ат ұ стайды. Сол уақ ытта тұ қ ымды ә рі қ арай жалғ астыруғ а дайындай бастайды. Тұ қ ымды ә рі қ арай қ ыздырып, судың температурасын 50-53°С-қ а жеткізіп, 7-10 минут ұ стайды. Бұ л ыстық ты кө тере алмай қ аракү йе ө леді. Содан кейін барып тұ қ ымды кептіріп, себе бастайды.

Тұ қ ымды қ ұ рғ ақ, жартылай қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл тә сілмен дә рілеу ү шін ПУ-ЗА маркалы универсалды машина қ олданылады.

Тұ қ ымды жылы ауамен қ ыздыру. Дә н – ірі организм, оның ішінде орақ тан кейін де биологиялық ө згерістер болып жатады. Бұ л ө згерістер салқ ын жерде ө те баяу жү реді, оны тездету ү шін дә нді жылы ауамен қ ыздыру тә сілі қ олданылады. Бұ л ү шін тұ қ ымды қ алың дығ ын 6-8 см етіп кү н тү сетін ашық жерге брезент, не асфальт ү стіне жаю керек. Жайылғ ан тұ қ ымды 2-3 сағ ат сайын аударып, араластырып тұ рады. Қ ыздыру мерзімі кү н кө зінде 3-5 кү нге, кө лең кеде 5-7 кү нге созылады.

Жылытылатын қ ойма болса, тұ қ ым сол қ оймада 20-30°С температурада 2-3 кү н бойы қ ыздырылады. Осылай қ ыздырылғ ан тұ қ ымның ө сіп-ө ну қ абілеттілігі артады.

Тұ қ ымғ а деген астық ауа райы қ олайсыз, салқ ын кезде жиналып, қ оймағ а қ ұ йылғ анғ а дейін де, кейін де қ ыздырылмаса, ондай тұ қ ымды сепкен кезде кө бісі ө нбей қ алады.

Скарификация жә не стратификация. Кейбір дақ ылдардың тұ қ ымының қ абығ ы ө те тығ ыз, қ атты болады да, сепкен кезде тым баяу бө ртіп, жө нді ө нбейді, ал кейбіреулері тіпті, ісінбейді де (қ атты тұ қ ым). Ондай тұ қ ымдардың ө нуін жылдамдату ү шін скарификация жасайды, яғ ни тұ қ ымның қ абығ ын механикалық жолмен шала аршиды, жаралайды. Осылай еткенде бө рі бұ ршақ мен экспарцет сияқ ты тұ қ ымдардың қ абығ ы қ атты дақ ылдардың ө німділігі артатынын тә жірибе кө рсетіп отыр.

Алма, алмұ рт сияқ ты дақ ылдардың тұ қ ымын жақ сы кө ктеп шығ уын қ амтамасыз ету ү шін оларды стратификациялайды, яғ ни ұ зақ уақ ыт тө мен температурада (0, 30С) ұ стайды.

Егу мерзімі. Егінді дер кезінде себу – мол ө німнің негізгі бір шарты. Себу мерзімі дақ ылдың биологиялық ерекшелігіне, аймақ тың ауа райына байланысты ө згеріп отырады. Тіпті, бір жердің ө зінде де жыл сайын себу мерзімінің ауытқ уы мү мкін. Дақ ылдардың ерте жә не кеш пісетіндері бар. Мысалы, сұ лы, арпа, бидай, бө рібұ ршақ, ноқ ат, қ ыша, кү нбағ ыс, қ ызылша, бұ ршақ ерте егілетін, ал тары, кү ріш, жү гері, қ ытай бұ ршақ, қ онақ жү гері, мақ та, асқ абақ, қ ауын, қ арбыз, қ арақ ұ мық, кеш егілетін дақ ылдарғ а жатады.

Ерте себілетін дақ ылдарды кө ктем шығ а салып, топырақ жыли басталысымен еге бастайды. Ерте себудің пайдасы кө п, ерте себілген егін ерте кө ктеп шығ ады, топырақ ылғ алы мү мкіндігінше толық пайдаланылады, дақ ыл жазғ ы ыстық, аң ызақ қ а ұ рынбай ерте піседі.

Егу мерзімі климат ерекшелігіне байланысты ө згеріп отыруы мү мкін. Мысалы, Қ азақ станның оң тү стік облыстарында жаң быр негізінен кө ктем кезінде ғ ана жауады, жазда ол жоқ тың қ асы. Сондық тан бұ л жерде егінді мү мкіндігінше ерте еккен дұ рыс. Ал республикамыздың солтү стігінде, яғ ни Қ останай, Ақ мола, т.б. облыстарында кө ктемде жаң быр сирек болады. Ал шілде, тамыз айларында жауын кө бірек жауа бастайды. Осығ ан байланысты егін ерте егілсе, дақ ылдан кө п жаң бырғ а дейін ылғ алдан тапшылық кө ріп, тү сімін тө мендетіп жібереді. Ал сә л кештеу егілсе, дақ ылдың ылғ алды ең кө п қ ажет ететін ұ рма шағ ы (критический период: сабақ ө сіп, бас тартып, гү лдейтін мерзімі) жаң быр мол жауатын кезең ге тура келеді де, ө нім мө лшері едә уір мол болады. Сондық тан солтү стік аудандарда егін егудің ең тиімді уақ ыты 20-30 мамырдың арасы дә лдеп есептеледі. Шортандыда орналасқ ан Қ азақ ғ ылыми-зерттеу астық шаруашылығ ы институтының ғ алымдары жаздық бидайдың егу мерзімін 1961 жылдан 1977 жылғ а дейін, 17 жыл зерттеп келіп, мынадай деректер алды:

Егу мерзімі – 5 мамыр ө нім 12, 3 ц/га; 10 мамыр – 12, 8 ц/га; 14 мамыр – 15, 5 ц/га; 20 мамыр – 16, 8 ц/га; 25 мамыр – 15, 7 ц/га; 30 мамыр – 16, 2 ц/га; 5 маусым – 13, 5 ц/га болды.

Жү гері, кү ріш сияқ ты кеш егілетін дақ ылдарды ерте егу ө те ағ аттық болып табылады.

Мысалы, жү геріні ерте еккен жағ дайда, оның сирек шығ уымен қ атар, егістің ішінде арамшө птер де ө те кө п болады. Оның бә рі ө німге ә серін тигізеді.

Жылу сү йгіш дақ ылдарды топырақ тың тұ қ ым сің іру терең дігінде температура 10-120С-қ а қ ызғ ан кезде себу керек. Асығ ыстық жасап ерте сепкен жағ дайда топырақ қ а сің ірілген тұ қ ымның кө бісі жылу болмағ андық тан, шіріп кетеді де, кейін оны қ айтадан себуге тура келеді.

Бақ ша дақ ылдарын топырақ тың тұ қ ым сің іру терең дігіндегі жылу 12-150 С жеткеннен кейін ғ ана себеді.

Кү згі дақ ылдар – бидай, қ ара бидай, арпа, тритикале қ ыркү йектің соң ғ ы декадасы мен қ азан айының басында себіледі. Бұ л дақ ылдардың ішінде ең кө п егілетіні кү здік бидай. Суық тү серден 50 кү н бұ рын себу керек. Алматы облысында 10-20 қ ыркү йекте, Оң тү стік Қ азақ стан облысында қ азан айының 1-20 еккен жө н. Осы мерзімдерде себілген кү здік дақ ыл суық тү скенше шоқ тану фазасына жетіп, бойына кө п органикалық заттар жинайды, қ ыстың суығ ына тө зімді болады.

Ө те ерте, тамыз айында егілген кү здік бидай суық тү скенше бойлап ө сіп кетеді де, қ ыста ү сікке шалдығ ады, ө те кеш егілген кү здік те қ ыста кө п шығ ынғ а ұ шырап, кө ктемде сиреп қ алады. Мұ ның бә рі ә р гектардан алынатын ө німнің мө лшеріне кері ә серін тигізеді.

Дақ ылдарды дер кезінде еккенде ғ ана мейлінше мол ө нім алуғ а болады.

Қ азақ станның оң тү стік облыстарының суармалы жерінен жылына екі ө нім алу ү шін кейбір дақ ылдарды жаз ортасында егуге болады. Масақ ты дақ ылдар Алматы, Жамбыл облыстарында шілде айында, Оң тү стік Қ азақ стан облысында маусым айында пісіп, орақ қ а ілінеді. Маусым шілде айынан суық тү скенше ә лі де 3-4 ай бар. Осы уақ ыттың ішінде тағ ы бір ө нім алуғ а болатынын ғ ылым да, тә жірибе де дә лелдеп отыр. Ол ү шін бірінші дақ ылды жылдам орып ала салып, екінші дақ ылды егудің қ амына жедел кірісу керек. Оң тү стік облыстардың суармалы жерінде масақ ты дақ ылдардың ішінде ең кө п егілетіні – кү здік бидай. Бұ л дақ ыл Алматы облысында орта есеппен, 10 шілдеде піседі. Оны тездеп орып, сабанды танаптың сыртына шығ арып суарып, 20 шілдеге дейін тұ қ ым сеуіп ү лгерген жағ дайда сү рлемге арналғ ан жү герінің ә р гектарынан 250-300 ц, соргодан 220-270 ц ө нім алуғ а болады. Бір жерден екі ө нім алу ү шін тек қ ана сү рлемдік дақ ылдар егіліп қ ана қ оймайды, одан дә н алу ү шін де кейбір дақ ылдарды егуге болады. Дә ндік дақ ылдардың ең ішіндегі ың ғ айлысы тары мен қ арақ ұ мық. Жаздың ортасында егілген тарының кейбір сорттары екі айғ а жетпей пісіп, 20-25 ц/га ө нім береді, қ арақ ұ мық 50-55 кү нде пісіп, егістен 10-19 ц/га ө нім жинауғ а болады. Сонымен Республикамыздың оң тү стік облыстарының суармалы жерлерінен екі рет астық алуғ а мол мү мкіндік бар.

Егу тә сілі дақ ылдардың биологиялық, морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ә ртү рлі егу тә сілдері қ олданылады. Егу тә сіліне байланысты дақ ылдардың кү н сә улесін пайдалану, қ оректену тә ртібі де ө згеріп отырады. Егу тә сілдеріне байланысты дақ ылдарды кү тіп-баптау жұ мысын механикаландыруғ а мү мкіндік туады.

Егінді кү туге жұ мсалатын ең бектің, ә р гектарғ а сің ірілетін тұ қ ымның мө лшері де сол егу тә сіліне байланысты ә ртү рлі болады. Егу тә сілі агрономия ғ ылымының дамуына қ арай ө згеріп отырады.

Тұ қ ымды шашып себу ертеден келе жатқ ан ежелгі тә сіл, қ азір ө те сирек қ олданылады, кө біне, трактор жү ре алмайтын қ ия жерлерді, қ ала парктеріндегі жасыл алаң ды осы тә сілмен себеді.

Кә дімгі қ атарлап егу жиі қ олданылатын тә сілдің бірі. Барлық масақ ты, бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдар осылай егіледі. Осы тә сілмен еккенде дақ ылдардың тұ қ ымы ылғ алы бар терең дікке тү седі, ө ркендер бір уақ ытта жер бетіне шығ ады. Кү н сә улесі жақ сы тү сетіндіктен астық кө п жата бермейді. Дақ ылдар бір уақ ытта пісіп ү лгереді, комбайнмен оруғ а да оң тайлы келеді.

Бұ л тә сілмен сепкенде қ атар аралығ ы 15-23 см болады, қ атардағ ы ө сімдіктердің аралығ ы 1, 2-1, 5 см болады. Қ атар ішінде ө сімдіктер бір-біріне тым жақ ын орналасқ андық тан, кейде қ оректік зат жетіспей олардың ө суі біраз қ иындайды.

Жиі аралық пен сепкенде ө сімдіктердің қ оректену жағ дайы едә уір жақ сарады, себебі бұ л ә діспен сепкенде қ атар аралық.

 

 


Поделиться с друзьями:

mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.027 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал