Тұқым шаруашылығының негіздері. Тұқымның сапасын анықтап бағалау

Тұ қ ым шаруашылығ ы негіздері. Тұ қ ым – ө сімдіктердің ө сіп-ө ну, кө бею органы ғ ана емес, ол болашақ ө німнің негізі. Ә р гектардан алынатын ө німнің мө лшері мен сапасы тұ қ ымғ а тікелей байланысты.

Ө сімдік шаруашылығ ының дамуына орай кейін тұ қ ым шаруашылығ ы іріленіп, ө сімдік шаруашылығ ының жеке саласы болып қ алыптасты. Енді тұ қ ым қ асиетін, сапасын анық тайтын, оғ ан себу материалы ретінде тиісті бағ а беретін зерттеу мекемесі қ ажет болды. Осылайша тұ қ ым шаруашылығ ы ү шін тұ қ ымды зерттейтін бақ ылау мекемелері қ ұ рылды. Дү ниежү зінде бірінші тұ қ ым бақ ылау станциясы 1869 жылы Германияда пайда болса, Россияда 1877 жылы Петербургте Бас ботаникалық бақ жанында, 1881 жылы Мә скеуде бұ рынғ ы Петр атындағ ы егін жә не орман шаруашылығ ы академиясында ашылды. Кейін Киевте (1897 ж.), Харьковте (1906 ж.), Воронежде (1911 ж.) жә не тағ ы басқ а қ алаларда ашылды.

Қ азіргі тұ қ ым шаруашылығ ы мекемелері тұ қ ымның ө су ортасының ерекшеліктерін, биологиясын, физиологиясы мен биохимиясын (қ ұ рылысы, химиялық қ ұ рамы жә не тұ қ ымда болатын қ ұ былыстарды) зерттеп, оның себу сапасына бақ ылау жү ргізеді.

Кү ні бү гін еліміздің 300-ден астам ғ ылыми-зерттеу институттары, тә жірибе станциялары мен жоғ ары оқ у орындары кең программалы тұ қ ым зерттеулерін жү ргізіп отыр. Жылма-жыл себілетін тұ қ ымның сапасын, ерекшеліктерін 3500-дей аудандық жә не облыстық мемлекеттік тұ қ ым сынау учаскелері анық тайды.

Себуге арналғ ан тұ қ ымның ө зіне тә н сорттық жә не егістік қ асиеттерімен қ атар, жоғ ары ө нім беретін қ абілеті болуы шарт. Ө ндірістік жә не пайдалану ерекшелігіне қ арай дақ ыл топтары 7.2-кестеде кө рсетілген.

7.2-кесте. Екпе дақ ылдарының топтары

Тұ қ ымның тыныштығ ы жә не ө суі. Тұ қ ым тірі организм сондық тан ондағ ан тіршілік ү дерісі ү здіксіз жү ріп тұ рады. Тұ қ ымның жиналғ аннан кейінгі пісіп жетілуі, ү зіліссіз тыныс алуы, ылғ алдылығ ымен сақ тау кезіндегі химиялық қ ұ рамындағ ы ө згерістер қ андай тұ қ ымғ а болсада тә н қ ұ былыстар. Пісіп жетілген тұ қ ым ө з қ ұ рамындағ ы қ ұ рғ ақ заттарды тыныс алу ү шін пайдаланып, қ оршағ ан ортағ а кө мір қ ышқ ыл газын су жә не жылу бө ліп шығ арады. Тұ қ ымның тыныс алу қ арқ ыны сақ талу жағ дайының қ олайлығ ына тікелей байланысты болады. Жарақ аттанбағ ан, жақ сы сақ талғ ан тұ қ ымның тыныс алуы бір қ алыпты болса, ылғ алдылығ ы (15% жоғ ары) кө терілген жағ дайда тыныс алуы жиілейді, себебі бос судың кө беюі дә ндегі биохимиялық ү дерісі тездетеді. Сондық тан тұ қ ымның 14-16% ылғ алдылығ ы мен қ ауіпті аумалы ылғ алдылық деп атайды.

Тұ қ ымды қ оршағ ан ортаның ылғ алдылығ ымен температураның артуы тұ қ ымның тыныс алуын кү шейтіп қ ана қ оймай, олардың ө здігінен қ ызуына микро организмдердің кө беюіне жағ дай туғ ызады. Мұ ндай тұ қ ым одан ә рі қ ыза тү ссе, кө геріп қ ұ ндылығ ын жояды. Екпе дақ ылдардың ішінде тыныс алуы жағ ынан кү штілерге – майлы дақ ылдар, ал ә лсіздеріне, бұ ршақ тұ қ ымдастары жатады. Ө нім жинағ аннан кейін қ ырманда не қ оймада сақ тау кезінде тұ қ ымның 2-рет ылғ алдануы олардың тыныс алу ү дерісін кү шейтеді. Сондық тан бидай ү шін ылғ алдылық 14%, кү нбағ ыс – 10%, бұ ршақ тұ қ ымдастар – 16%, шө п ылғ алдылығ ы – 15, 5% аспауы керек. Тұ қ ымдағ ы биохимиялық қ ұ былыстар егін орылғ аннан кейін де жалғ асып жү ре береді. Тұ қ ымның қ ұ рамындағ ы жай органикалық заттар – кө мірсулар, кү рделі органикалық заттарғ а крахмал жә не майларғ а айналады. Ақ уыздың синтезі аяқ талып, ферменттердің белсенділігімен дә н қ абығ ының ө ткізгіштігі тө мендейді. Ал жетілу кезең інің ұ зақ тығ ы ө сімдіктің тү рімен сортына, сақ тау мен жинау жағ дайына байланысты болады. Жү гері жә не тү йе жоң ышқ а тұ қ ымдарының бұ л кезең і қ ысқ а бірнеше кү нге созылса, бидай – арпа – тары – кү нбағ ыс – мақ та тұ қ ымдарында 30-40, оданда кө п кү нге созылады.

Пісу жә не жинау кезең дері қ олайсыз – «жауынды» болса, бұ л кө рсеткіш ұ зарып, қ олайлы (қ ұ рғ ақ жылы) болса, қ ысқ арып отырады.

Тұ қ ымның кө ктеуі – кү рделі қ ұ былыс, дә нек ө з қ ұ рамындағ ы қ оректік заттарды пайдаланып, автотрофтық қ оректенудің арқ асында жас ө ркенге айналады.

Тұ қ ымның кө ктеуіне ылғ ал, жылу, ауа жә не жарық керек. И. С. Строна жас ө сімдіктің тұ қ ымнан пайда болуы ү дерісін 5 кезең ге бө лді.

1. Су сің іру кезең і қ ұ рғ ақ тұ қ ым суды ө зінің ылғ алдылығ ына қ арай сің іреді. Бірақ сыртқ ы кө рінісіне жә не ішкі биохимиялық ү дерісіне ешқ андай ө згеріс байқ алмайды. Бұ л фазада тұ қ ым суды ө те ү лкен қ ысыммен кей жағ дайда ылғ алдылығ ы 70%-дан жоғ ары сорып алуы мү мкін. Бұ л кезең нің ұ зақ тығ ы ылғ алдану дә режесіне байланысты болды.

2. Тұ қ ымның бө рту кезең і дә нде артық бос су пайда болғ ан кезде басталады. Бұ л кезде тұ қ ымның тыныс алуы жылдамдап, ферменттерінің белсенділігі артып, су қ осылғ ан кезде жү ретін қ ұ былысты кү шейтеді. Қ оректік заттарды сің іруі молайып, тү п тамырша клеткаларының бө лінуі басталғ ан кезде аяқ талады.

3. Тұ қ ым тү п тамырының ө су кезең і тамыршалар клеткаларының бө лінуі басталғ аннан кейін оларда, ө сіруді реттеуші заттармен витаминдер жиналып, сабақ ө суіне ә зірлік, алғ аш сабақ пайда бола бастағ ан кезде аяқ талады.

4. Сабақ тың ө су кезең і сабақ тың пайда болуынан басталады. Тамыршаның, ә сіресе, сабақ тың ө суі тездей тү седі. Дә нді дақ ылдарда бұ л кезең клеоптиленің сабақ ты қ орғ ағ ан қ абатының пайда болуы мен анық талады.

5. Кө ктеудің пайда болу кезең і колеоптиле сабақ тың жер бетіне шық қ ан кезіне дейін ұ зарады, сабақ тан кө ктеу пайда болады. Бірақ кө к ө зі ө скен тұ қ ыммен байланысын ү збей, қ оректік жә не физиологиялық белсенді заттар алуын жалғ астыра береді. Сондық тан тұ қ ым ұ рығ ы ө зінің тамыршалары кө ктеп, ө суіне қ ажетті ылғ алдылық ты топырақ тан ала бастайды. Тұ қ ымның бө ртіп кө ктеуіне орта ылғ алдылығ ының, кей жағ дайда тұ қ ымның кейбір қ асиеттері ә сер етеді.

М. К. Фирсованың зерттеуі бойынша, тү рлі дақ ылдар тұ қ ымының ө сіп-ө нуінің алғ ашқ ы кезінде: Бидай 64, 7%, қ ара бидай 67, 7%, арпа 57, 4%, сұ лы 76, 3%, жү гері 37, 3%, асбұ ршақ 114, 4%, қ ант қ ызылшасы 167, 7%, қ ызыл беде 143, 2%, зығ ыр 60% су мө лшерін қ ажет етеді Тұ қ ым бойына сің ген судың мө лшері олардың химиялық қ ұ рамына дә н қ ұ рылысының ерекшелігіне тікелей байлынысты. Тұ қ ымның кө ктеу кезіндегі жылудың маң ызы зор. Тұ қ ым ө суіне ең қ олайлы температура +25-35°С.

Мемлекеттік стандарттың талабына сай егілетін барлық тұ қ ымның кө птігінен аудандық, облыстық тұ қ ым бақ ылау зертханаларына тұ қ ымның аздағ ан мө лшеріндегі ү лгісі жіберіледі. Тұ қ ым ү лгісі жылына 2 рет егінді қ амбағ а қ ұ яр алдында жә не кө ктемде себер алдында алынады, шаруашылық та егу ү шін сақ тап қ алдырылғ ан ә р дақ ылдың тұ қ ымын сол тұ қ ымның бір тобы деп атайды. Ә рбір дақ ылдың тұ қ ым тобының мө лшері шаруашылық егістігінің кө леміне, гектарына, себу мө лшеріне байланысты болады. Ә рбір дақ ылдың тұ қ ым тобы сол дақ ылдың белгілі бір сортына, бір репродукциясына шық қ ан тегі ортақ, бір мезгілде жинап алынғ ан бірың ғ ай тұ қ ымның белгілі мө лшері. Тұ қ ым тобының кө лемі кө п болғ ан жағ дайда оның егістік қ асиетін толық анық тау ү шін бақ ылау ө лшемдеріне бө леді. Бақ ылаудың бір ө лшемі деп кө лемі аз не кө лемі кө п тұ қ ым тобының бір ғ ана бө лігі. Мемлекеттік стандарт талабына сай бақ ылаудың бір ө лшемінің кө лемі дә нді-дақ ылдар ү шін – 250 ц, шө птер ү шін – 50 ц шамасындай болып, дақ ылдың тү ріне байланысты ө згеріп отырады. Бақ ылағ ан тұ қ ым ү лгісі бақ ылау ө лшеміндегі жиналғ ан тұ қ ымның 4 бұ рышынан жә не ортасынан 3 тү рлі терең дікте 15 дә н ойық тарынан алады. Ойық -жиналғ ан дә н бетінен 20 см, ал қ ойма бұ рышының 1 м терең дігінен бір рет алынатын тұ қ ым ү лгісі. Сонымен дә н ойық тары дегеніміз – бір бақ ылау ө лшемнен талапқ а сай алынғ ан алғ ашқ ы тұ қ ым ү лгісін қ ұ райтын, шамалы тұ қ ым мө лшері. Алғ ашқ ы алынғ ан тұ қ ым ү лгісі мө лшері жағ ынан кө п болса, оны бө лгіштер арқ ылы немесе айқ ас бө лу – ә дісімен азайтып, дә нді – дақ ылдар тұ қ ымын 1000 грамғ а, ұ сақ дә нділер тұ қ ымын 50-100 грамғ а жеткізеді. Ә рбір тексеру зертханағ а жіберілген жеке дә н 25000 дә ннің уә кілі ретінде болады. Сондық тан осы дә ндерге тә н қ асиеттер зертханада дұ рыс кө рсетілуі қ ажет. Орташа тұ қ ым ү лгісінің ө зі 2 бө ліктен тұ рады.

1) Қ апшық қ а салынғ ан 1 кг, бірінші жартысы тұ қ ымның тазалығ ын, ө нгіштігін ө су кү шін, 1000 дә ннің салмағ ын анық тауғ а арналып, ішіне тұ қ ым тобының қ ажеттілігін – қ ойманың реті, сорты репродукциясы, жиналғ ан жылы, шық қ ан тегі, тазалық категориялары, шаруашылық тың аты кө рсетілген этикеткамен байланады.

2) Бө телкеге, шыны ыдысқ а салынғ ан 2 жартысы тұ қ ымның ылғ алдылығ ымен, қ ойма зиянкестерімен зақ ымдану кө рсеткіштерін анық тау ү шін жоғ арыдағ ыдай этикетка жапсырылып, ә зірленеді.

Тасымалғ а қ олайлы болғ анымен бө телкеге салынғ ан тұ қ ым тыныс алу кезінде бө лінген газдың кө бею нә тижесінде тұ ншығ ып, ө зінің егістік қ асиетін жоюы мү мкін. Сондық тан тұ қ ым ү лгісінің жартысы міндетті тү рде қ апшық та болуы шарт. Тұ қ ымның сапалық қ асиеті 3 кластық кө рсеткіштен тө мен болса, онда тұ қ ым себуге жіберілмейді. Арнаулы тұ қ ым шаруашылығ ында тек 1 кластық тұ қ ым себілуі тиіс. Тө тенше жағ дайда 2 кластық тұ қ ым себуге рұ қ сат етіледі. Тұ қ ымның орташа ү лгісін тексерудің орташа қ орытындысын да «Мемлекеттік тексеру инспекциясы тексерген барлық сапалы тұ қ ымғ а, тұ қ ым конденциялары» туралы куә лік береді. Егер тұ қ ым барлық жағ ынан тексерілмей себуге рұ қ сат етілмеген жағ дайда, тұ қ ым анализінің қ орытындысы деген қ ұ жат беріледі. 2 жағ дайда тұ қ ымның қ ай егістік қ асиеттерінің тө мендігі, оның конденцияғ а жеткізу ү шін не істеу керектігі кө рсетіледі. Егілетін тұ қ ымның қ ажетті қ асиеттеріне – тазалығ ы, ө нгіштігі, ө нгіштік кү ші тіршілігіне икемділігі, ылғ алдылығ ы, мың дә ннің салмағ ы, зиянкестермен ауру қ оздырғ ыштарғ а шыдамдылығ ы жатады.

Тұ қ ымның тазалығ ы – тұ қ ымның егуге жарамдылығ ының басты кө рсеткіші болып саналады. Егуге арналғ ан тұ қ ымның тазалығ ы жалпы алынғ ан ү гіндінің ішіндегі негізгі дақ ыл тұ қ ымның қ анша % -ы екендігіне байланысты. Егер басқ а сорттар дақ ылдарының, арамшө птері дә ндерінің қ осындылары аз болса, онда тұ қ ымның тазалық кө рсеткіші жоғ ары болғ андығ ы. Таза тұ қ ымның ө німділігі жоғ ары болады, ә р гектарғ а себу мө лшері лас тұ қ ымғ а қ арағ анда аз болады. 1 класс тұ қ ымның тазалығ ы – 99%, 2 жә не 3 кластың тазалығ ы 97-98 % болуы қ ажет.

2) Тұ қ ымның ө нгіштігі деп тұ қ ымның ө нуіне қ олайлы жағ дай жасалғ анда белгілі уақ ыттың ішінде (7-10 кү н) бірың ғ ай кө ктеп шығ у қ асиетін, оның ө нгіштігін атайды. Тұ қ ымның ө нгіштігімен қ атар ө нгіштік кү шінде анық талады. Тұ қ ымның ө нгіштік кү ші деп оның бір уақ ытта бірың ғ ай тү п тамырының пайда болуын айтады. Мемлекеттің талабына сай 1 кластық тұ қ ымның ө нгіштігі 95%-дан кем болмауы шарт. Тұ қ ым ө нгіштік кү шінің жоғ ары болуы – ортаның қ олайсыз жағ дайларына тө зімділігін арттырып, ауырмай зиянкестермен зақ ымдануын азайтады. Сондық тан тұ қ ымның ө нгіштігімен қ атар ө нгіштік кү ші тұ қ ым қ ұ жаттарында кө рсетілуі қ ажет. Тұ қ ым ө нгіштігі пайызбен кө рсетіледі. Бұ л кө рсеткіш 100 пайызғ а жақ ындағ ан сайын тұ қ ым сапасы жоғ ары болып есептеледі.

Ө нгіштікті анық тау ү шін жақ сы араласқ ан таза тұ қ ымнан таң дамай ә рқ айсысы 100 дә ннен тұ ратын 4 ү лгі алады, ә р ү лгіні ө зінше бө лек електен ө ткізген қ ұ м не фильтрлі қ ағ азды дымқ ылдап, термостаттың ішіне салады. Термостаттың іші 20°С температура болуы тиіс.

Ө нген тұ қ ымдарды екі рет тексеріп, бірінші рет ө ну энергиясын, екінші рет ө нгіштігін анық тайды. Ө ну энергиясы дегеніміз – ү ш кү н ішінде ө нген тұ қ ымның пайызы. Мысалы, термостатқ а қ ойғ ан 400 дә ннің ү ш кү ннен кейін 360 ө ніп шық са, ө ну энергиясы 90% болғ аны (360∙ 100/400=90%). Ө ну энергиясы тұ қ ымның қ аулап жә не тез ө суін сипаттайды.

Зертханадағ ы кө рсетілген ө нгіштік кү ші егістік жағ дайларында кө бінесе, тө мендеп кетеді. Кө птеген зерттеушілердің кө рсетуінше, дә нді-дақ ылдардың егістіктегі ө нгіштігі кө п жағ дайда (60-80%)-ғ а дейін тө мендеп кетеді.

3) Тұ қ ымның ө су кү ші деп жас сабақ тың белгілі топырақ қ абатын бұ зып шығ уын жә не пайда болғ ан 100 сабақ тың салмағ ын айтады. Тұ қ ымның кү ші егілгеннен кейінгі 10 тә улікте зақ ымданбай пайда болғ ан кө ктерінің саны зертханада егілген ү лгісінің қ анша пайыз қ ұ райтындығ ымен жә не ө скен 100 сабақ тың салмағ ымен анық талады.

4) Тұ қ ымның тіршілігіне икемділігі деп себілетін тұ қ ымдағ ы, ө не алатын жә не егінді жинағ аннан кейін пісіп жетілетін дә ндермен бірге тірі болса да, ө не алмағ ан дә ннің пайыздық мө лшерімен сипатталады. Тұ қ ымның сапасымен ө ну дә режесінің тө мен болу себебін анық тау қ ажет болғ ан жағ дайда тұ қ ымның тіршілікке икемділігі зерттеледі. Ол ү шін бө рітілген тұ қ ымды қ ақ бө ліп, (дә нді дақ ылдар) қ абығ ынан ашып индигокермин (0, 1 %) немесе фукцин қ ышқ ылы ерітіндісіне салғ ан жағ дайда ө лі клеткалар кө к тү ске, ал тірілері қ ызыл тү с береді. Мұ ның себебі тірі клетка қ абық тары индигокермин немесе фукцин қ ышқ ылын ішіне жібермесе, тетразол тұ здары еркін ө тіп, тыныс алу кезінде бө лінген СО₂ газбен қ осылып, қ ызыл фармозондарғ а айналады. Тіршілікке икемділікті анық таудың тағ ы бір жолы, ол ортасынан бө лінген дә нді ультракү лгін сә улесімен қ арағ анда тірілерінің жасыл, ө лілерінің ақ сары немесе қ оң ыр тү ске боялуы болады (люменисценттік тә сіл).

5) Тұ қ ымның ылғ алдылығ ы – оның ұ зақ сақ талуына себепші болатын басты қ асиеттерінің бірі. Ылғ алдылық жоғ ары болса, тыныс алуы артып, тұ қ ымның қ ызуы кө теріледі, аязды жә не жауынды кү ндерде тұ қ ымның ө німділігін жоюғ а ә кеп соқ тырады. Кепкен тұ қ ым ауаның жылы, суық тығ ына қ арамастан ө з ө німділігін жақ сы сақ тайды. Тұ қ ымның дымқ ылдығ ы дегеніміз – пайызбен кө рсетілген ондағ ы ылғ ал мө лшері. Тұ қ ымның ылғ алдығ ын ыдысқ а салынғ ан тұ қ ым ү лгісінен екі тә уліктен кешіктірмей анық тау керек. Оны арнаулы электр ылғ ал ө лшегішпен, не арнаулы кептіргіш шкафта 100-130°С температура аралығ ында 40-60 минут қ ұ рғ ату арқ ылы анық тайды. Кептіруге дейінгі жә не одан кейінгі салмақ тың айырмасын 100-ге кө бейтіп, тұ қ ымның абсолютті қ ұ рғ ақ салмағ ына бө ліп барып, оның дымқ ылдығ ын табады. Тұ қ ымның дымқ ылдығ ы ә р дақ ылғ а белгіленген шектен аспағ аны жө н (мысалы, астық дақ ылдары ү шін 14-15%).

6 ) Тұ қ ымның 1000 дә нінің массасы – тұ қ ымның ірілігін, ішкі қ ұ рылысының толық тығ ын, тығ ыздығ ын кө рсетеді. Практикада 1000 дә ннің массасын білген жағ дайда ә р гектарғ а себілген тұ қ ымның сан мө лшерін салмақ ө лшемдеріне айналдыруғ а болады. Ол ү шін 1 шаршы метрге себілген дә ннің санын 1000 дә ннің салмағ ына кө бейтіп, егінге жарамдылық пайызына бө леді.

.

Тұ қ ымның тазалығ ы мен ө нгіштік пайызын кө бейтіп, оны 100-ге бө лгенде тұ қ ымның шаруашылық жарамдылығ ы шығ ады. Мысалы, тұ қ ымның тазалығ ы 98%, ө нгіштігі 95% болса, оның шаруашылық (егуге) жарамдылығ ын былай табуғ а болады:

=93, 1 %.

7.3-кестеде тұ қ ымғ а қ ойылатын мемлекеттік стандарттың нормасы келтірілген. Бұ л стандарт тұ қ ымның тазалығ ына, ө нгіштігіне, ә р килограмындағ ы арамшө птердің, басқ а ө сімдіктердің дә нінің санына байланысты ү ш класқ а бө лінген. Бұ л мемлекеттік стандартқ а сә йкес келетін тұ қ ымдар кондициясы болып табылады. Сапасы жө нінен ІІІ кластан тө менгі тұ қ ымдар кондицияғ а жеткізілмеген болып есептеледі де, ондай тұ қ ымды себуге рұ қ сат етілмейді.

Дақ ылдарды егу мө лшерін дә л анық тау ү шін, тұ қ ымның ірілігін сипаттау керек. Бұ л ү шін таза тұ қ ым бө лігінен іріктемей 500 дә ннен екі рет санап алады. Ә р бө лікті таразығ а бө лек тартып, ортақ салмағ ын табады да, мың ғ а бө леді.

7.3-кесте. Астық жә не бұ ршақ дақ ылдары тұ қ ымның сапа кө рсеткішткері·

7) Тұ қ ымның зиянкес жә не ауру қ оздырғ ышымен залалсыздануы себілген тұ қ ымда жұ қ палы аурудың жә не зиянкестердің болуы тұ қ ымның ө нгіштігін азайтады. Ө німнің тағ амдық қ оректік қ асиеттерін тө мендетеді. Егер себуге арналғ ан тұ қ ымда тірі зиянкестер не олардың дернә сілдері қ аракү йе қ аптары, бидай нематодтары кездессе, ондай тұ қ ымды себуге болмайды.

8) Тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы дегеніміз – себуге алынғ ан тұ қ ымдағ ы осы дақ ылдардың %-бен кө рсетілген ө нгіштік қ асиеті бар жарамды, таза дә ндері. Таза тұ қ ымды есептегенде:

X=

тең деуі пайдаланылады.

Мұ ндағ ы:

Х – тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы, %;

А – тазалығ ы, %;

В – ө нгіштігі, %;

Осы кө рсеткіш арқ ылы себу мө лшері анық талады.

СМ=

Мұ ндағ ы:

СМ – ә р гектарғ а себілетін дұ рыс алынғ ан тұ қ ым мө лшері, кг/га;

К – тазалығ ы мен ө нгіштігі 100 % болғ анда 1 га себу мө лшері немесе осы аймақ қ а ұ сынылғ ан себу нормасы;

Х – тұ қ ымның себуге жарамдылығ ы.

Мұ ндағ ы негізгі мақ сат ә р шаршы метрден алынатын сабақ мө лшерінің кемімеуін қ амтамасыз ету, ө нгіштіктің, тұ қ ым тазалығ ының тө мендігін қ осымша себілген дә ндер арқ ылы толық тыру болып табылады.

Тұ қ ымды егуге дайындау. Ғ ылым да, озық тә жірибе де тұ қ ымды себер алдында мұ қ ият дайындаудың маң ызы зор екенін кө рсетіп отыр. Тұ қ ымды себуге дайындауда оны тазалау кондицияғ а жеткізуден басқ а, сұ рыптап, ірілерін бө лектеу, ауруларғ а, зиянкестерге қ арсы жү ргізілетін дә рілеу, ө нгіштігін кү шейтетін кү нге жайып жылыту сияқ ты жұ мыстар жатады.

Тазарту жә не сорттау. Тұ қ ымғ а арналғ ан танаптағ ы егінді ерекше кү тімге алады. Ол танапқ а жақ сы тазаланғ ан жоғ ары репродукциясы бар тұ қ ым егіледі. Егін ө су кезінде ерекше кү тімге алынады. Ү стемелеп тың айтқ ыштармен қ оректендіріледі, арамшө птері гербицидтермен ө лтіріледі, сө йтіп ол танаптардан жоғ ары ө нім алу ү шін барлық мү мкіндіктер жасалады.

Комбайннан тү скен астық тың ішіндегі кө птеген қ осындылар – сабан, топан қ алдық тары, арамшө птердің тұ қ ымдары, т.б. қ ажетсіз заттар болады. Оның ү стіне сол дақ ылдың толық жетілмеген, майда, сынғ ан дә ндері болуы мү мкін. Ондай жетілмеген, сынық дә ндер тұ қ ымғ а жарамайды, малғ а жем болуғ а толық жарайды, сондық тан оларды тазалап, іріктеу керек, себілетін тұ қ ымдардың кө лемі, салмағ ы жағ ынан біркелкі болғ аны дұ рыс. Сонда олар бір уақ ытта ө ніп шығ ып, бірдей ө сіп, тең жетіледі. Ә сіресе, жү гері, кү нбағ ыс, мақ та, қ ант қ ызылшасы сияқ ты дақ ылдардың тұ қ ымдарының біркелкі болуы шарт, сонда ғ ана тұ қ ымды арнаулы сеялкалармен дә л сеуіп, кү ту кезінде қ ол кү шін аз жұ мсауғ а мү мкіндік туады.

Сондық тан тұ қ ымғ а арналғ ан астық ты мұ қ ият тазалау керек. Бір рет тазалау мен іріктеу аздық кө рсетсе, тазалауды 2-3 рет жү ргізу керек.

Залалсыздандыру (дә рілеу). Кө птеген аурулар, зиянкестер тұ қ ымғ а арналғ ан дә ннің ү стің гі қ абығ ына жабысып жү реді не дә ннің ішінде болады. Мысалы, қ аракү йе ауруын алсақ, оның споралары бидайдың қ абығ ына, не айдарына жабысып жатады, бидай қ оймада жатқ анда оның тұ қ ымғ а ешқ андай зияны жоқ. Олар дә н себіліп, енді ө се бастағ анда зиян келтіре бастайды. Қ аракү йе бастағ ан дә ннің ішіне еніп алып, оны ауруғ а шалдық тырады. Кейін астық піскен кезде масақ та дә ннің орнына іші қ ап-қ ара спорағ а толы қ ауыздар пайда болады. Қ аракү йе ауруымен барлық дә нді-масақ ты астық тұ қ ымдастар ауырады. Ө ніп-ө су тә сілі жә не дә нге ауру жұ қ тыру жағ ынан қ аракү йе негізінен екі тү рге бө лінеді.

1. Тұ қ ымның ү стінде (сызаттарының, айдарының ішінде) жататын қ аракү йелер. Оларғ а бидай мен қ ара бидайдың қ атты қ аракү йесі, арпаның қ аракү йесі, тарының тозаң ды қ аракү йесі, жү герінің тозаң ды жә не кө пірме қ аракү йесі жатады. Ауру тудыратын саң ырауқ ұ лақ тың спорасы (тұ қ ымы) ашық жатқ андық тан, оларды қ ұ рту ү шін ә ртү рлі химиялық препараттар қ олданылады.

2. Дә ннің ішінде ұ рық байлайтын қ аракү йе тү рлері. Оларғ а бидай мен арпаның тозаң ды қ аракү йесі жатады. Ауру дә ннің ішінде болғ андық тан, олармен кү ресу қ иындау, ә уресі кө п. Ол ү шін тұ қ ымғ а арналғ ан дә нді термикалық ө ң деуден ө ткізеді, яғ ни қ ыздырады. Астық дә ндері жоғ ары температурағ а ауру ұ рығ ынан гө рі тө зімдірек келеді де, қ ыздырғ ан кезде ауру ұ рығ ы ө леді де, астық дә н аман қ алады.

Бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдардың, зығ ырдың асхохитоз, бактериоз, фузариоз, т.б. саң ырауқ ұ лақ жә не бактериялар қ оздыратын аурулары да тұ қ ымды қ ыздыру арқ ылы жойылады.

Кейбір дақ ылдардың себілген тұ қ ымы топырақ та тіршілік ететін насекомдарғ а жем болады. Тұ қ ымды ол зиянкестерден сақ тау ү шін дә нді себу алдында ә ртү рлі химикаттармен араластырады. Мысалы, себілген жү гері дә нін сымқ ұ рттар жемес ү шін тұ қ ымды гексохлорамен опалайды.

Тұ қ ымды химиялық жолмен дә рілеудің ү ш тү рі бар: қ ұ рғ ақ, жартылай қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл.

Қ ұ рғ ақ дә рілеу: қ ұ рғ ақ жә не жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу оң ай жә не арзанғ а тү седі. Сондық тан кө п қ олданылады. Тұ қ ымды қ ұ рғ ақ жә не жартылай қ ұ рғ ақ тә сілмен дә рілеу ү шін ә ртү рлі ұ нтақ улар – дусттар қ олданылады. Бұ лардың ішіндегі бастылары гранозан, ТМДТ, формалин.

Гранозан – 1 тонна бидайды, қ ара бидайды, жү геріні, тарыны дә рілеу ү шін 1 кг гранозан препарат кетеді, арпа, зығ ыр, кү нбағ ысқ а – 1, 05 кг, сұ лығ а 2 кг, бұ ршақ қ а 3-4 кг, қ ызылшағ а 4 кг препарат жұ мсалады. Тұ қ ым себуден 1-3 ай бұ рын дә ріленеді.

Бұ л препараттар, адамғ а, малдарғ а ө те зиянды. Гранозанмен дә ріленген астық ты мал не адам жесе ө ліп кетуі мү мкін. Сондық тан гроназанмен дә ріленген дә нге тұ рақ ты тү с беретін бояусыз қ олдануғ а қ атаң тыйым салынғ ан. Гранозан қ олданылғ ан тұ қ ым кө біне, қ ызғ ылттау тү ске боялады.

ТМДТ препаратымен тұ қ ымды 2-3 ай бұ рын, не себер алдында да дә рілеуге болады. Бұ л препараттың гранозанғ а қ арағ анда кү ші тө мендеу, сондық тан 1 тонна тұ қ ымғ а жететін препарат мө лшері 3-4 есе кө бірек болады.

Дымқ ылдап дә рілеу ү шін формалин қ олданылады. Бидайдың, қ ара бидайдың, арпаның, сұ лының, тарының қ атты қ аракү йесін қ ұ рту ү шін 1 литр 40 пайызды формалинді 300 л (1: 300) суғ а араластырады. Тұ қ ымды ерітіндіге салып, 3-5 минут ұ стайды. Мұ нан соң тұ қ ымды еденге не брезент немесе формалинге малынғ ан қ ап тастап екі сағ атқ а жуық жауып қ ояды. Содан соң тұ қ ымды жұ қ алап жайып, кө лең кеде кептіреді. 1 тонна тұ қ ымғ а 100 литр ерітінді жұ мсалады. Бұ л жұ мыс арнаулы машиналармен, себерден 3-4 кү н бұ рын жү ргізіледі.

Жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу. Жартылай қ ұ рғ ақ дә рілеу тә сілмен сұ лы, арпа сияқ ты қ ауызды дә нді дақ ылдардың тұ қ ымы дә ріленеді. Бұ лайша дә рілеу ү шін ерітіндінің концентрациясы жоғ ары, ә р тоннағ а жұ мсалатын ерітінді де аз болады. Бұ л тә сілмен дә рілеу ү шін 40 пайызды формалиннің бір бө лігіне судың 80 бө лігі келуі керек, 1 тонна арпа тұ қ ымы 15 л ерітіндімен, сұ лы 30 л ерітіндімен дә ріленеді. Осы ерітінді тұ қ ым ү стіне бү ркеледі. Тұ қ ым дә ріленгеннен кейін 4 сағ ат бойы ү йілген кү йінде жатады, сонда ауру тудыратын споралар формалиннің буына тұ ншығ ып ө леді.

Термикалық залалсыздандыру. Термикалық залалсыздандыру тә сілі бидай мен арпаның тозаң ды қ аракү йелеріне қ арсы қ олданылады. Кінә рат дә ннің ішінде болғ андық тан, оны химикаттармен жою қ иын. Сондық тан оғ ан термикалық тә сіл қ олданылады. Ол ү шін арнаулы астауғ а кінә рат шалғ ан тұ қ ымды жылы суғ а (28-32°С) алдын ала 4 сағ ат ұ стайды. Сол уақ ытта тұ қ ымды ә рі қ арай жалғ астыруғ а дайындай бастайды. Тұ қ ымды ә рі қ арай қ ыздырып, судың температурасын 50-53°С-қ а жеткізіп, 7-10 минут ұ стайды. Бұ л ыстық ты кө тере алмай қ аракү йе ө леді. Содан кейін барып тұ қ ымды кептіріп, себе бастайды.

Тұ қ ымды қ ұ рғ ақ, жартылай қ ұ рғ ақ жә не дымқ ыл тә сілмен дә рілеу ү шін ПУ-ЗА маркалы универсалды машина қ олданылады.

Тұ қ ымды жылы ауамен қ ыздыру. Дә н – ірі организм, оның ішінде орақ тан кейін де биологиялық ө згерістер болып жатады. Бұ л ө згерістер салқ ын жерде ө те баяу жү реді, оны тездету ү шін дә нді жылы ауамен қ ыздыру тә сілі қ олданылады. Бұ л ү шін тұ қ ымды қ алың дығ ын 6-8 см етіп кү н тү сетін ашық жерге брезент, не асфальт ү стіне жаю керек. Жайылғ ан тұ қ ымды 2-3 сағ ат сайын аударып, араластырып тұ рады. Қ ыздыру мерзімі кү н кө зінде 3-5 кү нге, кө лең кеде 5-7 кү нге созылады.

Жылытылатын қ ойма болса, тұ қ ым сол қ оймада 20-30°С температурада 2-3 кү н бойы қ ыздырылады. Осылай қ ыздырылғ ан тұ қ ымның ө сіп-ө ну қ абілеттілігі артады.

Тұ қ ымғ а деген астық ауа райы қ олайсыз, салқ ын кезде жиналып, қ оймағ а қ ұ йылғ анғ а дейін де, кейін де қ ыздырылмаса, ондай тұ қ ымды сепкен кезде кө бісі ө нбей қ алады.

Скарификация жә не стратификация. Кейбір дақ ылдардың тұ қ ымының қ абығ ы ө те тығ ыз, қ атты болады да, сепкен кезде тым баяу бө ртіп, жө нді ө нбейді, ал кейбіреулері тіпті, ісінбейді де (қ атты тұ қ ым). Ондай тұ қ ымдардың ө нуін жылдамдату ү шін скарификация жасайды, яғ ни тұ қ ымның қ абығ ын механикалық жолмен шала аршиды, жаралайды. Осылай еткенде бө рі бұ ршақ мен экспарцет сияқ ты тұ қ ымдардың қ абығ ы қ атты дақ ылдардың ө німділігі артатынын тә жірибе кө рсетіп отыр.

Алма, алмұ рт сияқ ты дақ ылдардың тұ қ ымын жақ сы кө ктеп шығ уын қ амтамасыз ету ү шін оларды стратификациялайды, яғ ни ұ зақ уақ ыт тө мен температурада (0, 3⁰С) ұ стайды.

Егу мерзімі. Егінді дер кезінде себу – мол ө німнің негізгі бір шарты. Себу мерзімі дақ ылдың биологиялық ерекшелігіне, аймақ тың ауа райына байланысты ө згеріп отырады. Тіпті, бір жердің ө зінде де жыл сайын себу мерзімінің ауытқ уы мү мкін. Дақ ылдардың ерте жә не кеш пісетіндері бар. Мысалы, сұ лы, арпа, бидай, бө рібұ ршақ, ноқ ат, қ ыша, кү нбағ ыс, қ ызылша, бұ ршақ ерте егілетін, ал тары, кү ріш, жү гері, қ ытай бұ ршақ, қ онақ жү гері, мақ та, асқ абақ, қ ауын, қ арбыз, қ арақ ұ мық, кеш егілетін дақ ылдарғ а жатады.

Ерте себілетін дақ ылдарды кө ктем шығ а салып, топырақ жыли басталысымен еге бастайды. Ерте себудің пайдасы кө п, ерте себілген егін ерте кө ктеп шығ ады, топырақ ылғ алы мү мкіндігінше толық пайдаланылады, дақ ыл жазғ ы ыстық, аң ызақ қ а ұ рынбай ерте піседі.

Егу мерзімі климат ерекшелігіне байланысты ө згеріп отыруы мү мкін. Мысалы, Қ азақ станның оң тү стік облыстарында жаң быр негізінен кө ктем кезінде ғ ана жауады, жазда ол жоқ тың қ асы. Сондық тан бұ л жерде егінді мү мкіндігінше ерте еккен дұ рыс. Ал республикамыздың солтү стігінде, яғ ни Қ останай, Ақ мола, т.б. облыстарында кө ктемде жаң быр сирек болады. Ал шілде, тамыз айларында жауын кө бірек жауа бастайды. Осығ ан байланысты егін ерте егілсе, дақ ылдан кө п жаң бырғ а дейін ылғ алдан тапшылық кө ріп, тү сімін тө мендетіп жібереді. Ал сә л кештеу егілсе, дақ ылдың ылғ алды ең кө п қ ажет ететін ұ рма шағ ы (критический период: сабақ ө сіп, бас тартып, гү лдейтін мерзімі) жаң быр мол жауатын кезең ге тура келеді де, ө нім мө лшері едә уір мол болады. Сондық тан солтү стік аудандарда егін егудің ең тиімді уақ ыты 20-30 мамырдың арасы дә лдеп есептеледі. Шортандыда орналасқ ан Қ азақ ғ ылыми-зерттеу астық шаруашылығ ы институтының ғ алымдары жаздық бидайдың егу мерзімін 1961 жылдан 1977 жылғ а дейін, 17 жыл зерттеп келіп, мынадай деректер алды:

Егу мерзімі – 5 мамыр ө нім 12, 3 ц/га; 10 мамыр – 12, 8 ц/га; 14 мамыр – 15, 5 ц/га; 20 мамыр – 16, 8 ц/га; 25 мамыр – 15, 7 ц/га; 30 мамыр – 16, 2 ц/га; 5 маусым – 13, 5 ц/га болды.

Жү гері, кү ріш сияқ ты кеш егілетін дақ ылдарды ерте егу ө те ағ аттық болып табылады.

Мысалы, жү геріні ерте еккен жағ дайда, оның сирек шығ уымен қ атар, егістің ішінде арамшө птер де ө те кө п болады. Оның бә рі ө німге ә серін тигізеді.

Жылу сү йгіш дақ ылдарды топырақ тың тұ қ ым сің іру терең дігінде температура 10-12⁰С-қ а қ ызғ ан кезде себу керек. Асығ ыстық жасап ерте сепкен жағ дайда топырақ қ а сің ірілген тұ қ ымның кө бісі жылу болмағ андық тан, шіріп кетеді де, кейін оны қ айтадан себуге тура келеді.

Бақ ша дақ ылдарын топырақ тың тұ қ ым сің іру терең дігіндегі жылу 12-15⁰ С жеткеннен кейін ғ ана себеді.

Кү згі дақ ылдар – бидай, қ ара бидай, арпа, тритикале қ ыркү йектің соң ғ ы декадасы мен қ азан айының басында себіледі. Бұ л дақ ылдардың ішінде ең кө п егілетіні кү здік бидай. Суық тү серден 50 кү н бұ рын себу керек. Алматы облысында 10-20 қ ыркү йекте, Оң тү стік Қ азақ стан облысында қ азан айының 1-20 еккен жө н. Осы мерзімдерде себілген кү здік дақ ыл суық тү скенше шоқ тану фазасына жетіп, бойына кө п органикалық заттар жинайды, қ ыстың суығ ына тө зімді болады.

Ө те ерте, тамыз айында егілген кү здік бидай суық тү скенше бойлап ө сіп кетеді де, қ ыста ү сікке шалдығ ады, ө те кеш егілген кү здік те қ ыста кө п шығ ынғ а ұ шырап, кө ктемде сиреп қ алады. Мұ ның бә рі ә р гектардан алынатын ө німнің мө лшеріне кері ә серін тигізеді.

Дақ ылдарды дер кезінде еккенде ғ ана мейлінше мол ө нім алуғ а болады.

Қ азақ станның оң тү стік облыстарының суармалы жерінен жылына екі ө нім алу ү шін кейбір дақ ылдарды жаз ортасында егуге болады. Масақ ты дақ ылдар Алматы, Жамбыл облыстарында шілде айында, Оң тү стік Қ азақ стан облысында маусым айында пісіп, орақ қ а ілінеді. Маусым шілде айынан суық тү скенше ә лі де 3-4 ай бар. Осы уақ ыттың ішінде тағ ы бір ө нім алуғ а болатынын ғ ылым да, тә жірибе де дә лелдеп отыр. Ол ү шін бірінші дақ ылды жылдам орып ала салып, екінші дақ ылды егудің қ амына жедел кірісу керек. Оң тү стік облыстардың суармалы жерінде масақ ты дақ ылдардың ішінде ең кө п егілетіні – кү здік бидай. Бұ л дақ ыл Алматы облысында орта есеппен, 10 шілдеде піседі. Оны тездеп орып, сабанды танаптың сыртына шығ арып суарып, 20 шілдеге дейін тұ қ ым сеуіп ү лгерген жағ дайда сү рлемге арналғ ан жү герінің ә р гектарынан 250-300 ц, соргодан 220-270 ц ө нім алуғ а болады. Бір жерден екі ө нім алу ү шін тек қ ана сү рлемдік дақ ылдар егіліп қ ана қ оймайды, одан дә н алу ү шін де кейбір дақ ылдарды егуге болады. Дә ндік дақ ылдардың ең ішіндегі ың ғ айлысы тары мен қ арақ ұ мық. Жаздың ортасында егілген тарының кейбір сорттары екі айғ а жетпей пісіп, 20-25 ц/га ө нім береді, қ арақ ұ мық 50-55 кү нде пісіп, егістен 10-19 ц/га ө нім жинауғ а болады. Сонымен Республикамыздың оң тү стік облыстарының суармалы жерлерінен екі рет астық алуғ а мол мү мкіндік бар.

Егу тә сілі дақ ылдардың биологиялық, морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ә ртү рлі егу тә сілдері қ олданылады. Егу тә сіліне байланысты дақ ылдардың кү н сә улесін пайдалану, қ оректену тә ртібі де ө згеріп отырады. Егу тә сілдеріне байланысты дақ ылдарды кү тіп-баптау жұ мысын механикаландыруғ а мү мкіндік туады.

Егінді кү туге жұ мсалатын ең бектің, ә р гектарғ а сің ірілетін тұ қ ымның мө лшері де сол егу тә сіліне байланысты ә ртү рлі болады. Егу тә сілі агрономия ғ ылымының дамуына қ арай ө згеріп отырады.

Тұ қ ымды шашып себу ертеден келе жатқ ан ежелгі тә сіл, қ азір ө те сирек қ олданылады, кө біне, трактор жү ре алмайтын қ ия жерлерді, қ ала парктеріндегі жасыл алаң ды осы тә сілмен себеді.

Кә дімгі қ атарлап егу жиі қ олданылатын тә сілдің бірі. Барлық масақ ты, бұ ршақ тұ қ ымдас дақ ылдар осылай егіледі. Осы тә сілмен еккенде дақ ылдардың тұ қ ымы ылғ алы бар терең дікке тү седі, ө ркендер бір уақ ытта жер бетіне шығ ады. Кү н сә улесі жақ сы тү сетіндіктен астық кө п жата бермейді. Дақ ылдар бір уақ ытта пісіп ү лгереді, комбайнмен оруғ а да оң тайлы келеді.

Бұ л тә сілмен сепкенде қ атар аралығ ы 15-23 см болады, қ атардағ ы ө сімдіктердің аралығ ы 1, 2-1, 5 см болады. Қ атар ішінде ө сімдіктер бір-біріне тым жақ ын орналасқ андық тан, кейде қ оректік зат жетіспей олардың ө суі біраз қ иындайды.

Жиі аралық пен сепкенде ө сімдіктердің қ оректену жағ дайы едә уір жақ сарады, себебі бұ л ә діспен сепкенде қ атар аралық.