Ытай бұршағының ауыспалы егістіктегі орны

Қ ытай бұ ршақ тың ауыспалы егістегі орны. Қ ытай бұ ршақ тың биологиялық ерекшеліктеріне сай ауыспалы егісте дұ рыс орналастырудың аса зор маң ызы бар. Бұ л кезде қ ытай бұ ршақ дақ ылына алғ ы дақ ылдардың қ андай ә сері бар екенін ескеру қ ажет.

Ауыспалы егістің кө мегімен топырақ тың қ ұ нарлылығ ын арттыру, дақ ылдардың ө німін арттыру, ө німнің сапасын жақ сарту, танаптардағ ы арамшө птердің санын азайту, ө сімдіктерді аурудан, зиянкестерден қ орғ ау, топырақ ты су жә не жел эрозиясынан сақ тау мә селелері шешіледі.

Ауыспалы егістікте қ ытай бұ ршақ ты кө ң мен тың айтылғ ан танапқ а егілген кү здік дақ ылдардан кейін, бедеден жә не кө пжылдық шө птерден кейін орналастырады. Ол топырақ тағ ы азот балансын жақ сартып, ө сімдік ақ уыздарын кө бейтуге ү лкен ү лес қ осады.

Қ ытай бұ ршақ ө зі басқ а ө сімдіктерге жақ сы алғ ы дақ ыл, ө йткені тамырындағ ы тү йнектік бактериялар арқ ылы гектарына 45-110 кг азот жинай алады. Ал бұ л гектарына 12-24 тонна кө ң енгізгенмен бірдей.

Қ ытай бұ ршақ егісін арамшө птерден тазартудың тиімді шараларының бірі – гербицидпен ө ң деу. Себу аяқ талысымен, тұ қ ымның шығ уына 4–5 кү н қ алғ анда қ ытай бұ ршақ егістігі базагран гербицидімен ө ң деледі. Культиваторлау жұ мысын бірнеше қ айтара жү ргізудің аса ү лкен пайдасына қ арамастан, арамшө птер толық жойыла қ оймайды. Себебі арамшө птердің дә ні кө ктемде ғ ана ө нбейді, ол бү кіл жаз бойы ө се береді. Қ ытай бұ ршақ ты себер алдында жә не сеуіп болғ аннан кейін жү ргізілген культиваторлау жұ мысы арамшө пті жойып қ ана қ оймай, қ ытай бұ ршақ ө сімдіктері тамырындағ ы тү йнек бактерияларының кө беюіне ү лкен ә серін тигізеді (5.19-кесте).

5.19-кесте. Қ ытай бұ ршақ егістігінде топырақ ө ң деудің нә тижесі

Кестеде кө рсетілгендей, қ ытай бұ ршақ егісіндегі біржылдық арамшө птер мен олардың ө нуін болдырмас ү шін себу алдында топырақ ө ң деумен бірге гербицид енгізу жақ сы нә тиже береді. Бірінші жә не екінші культивация кезінде тұ қ ым ө німділігі 24, 5-26, 9 ц/га болса, ү шінші культивация жә не гербицидпен ө ң дегенде ө німділік 29, 6-31, 5 ц/га артқ ан.

Тың айтқ ыш енгізу. Қ ытай бұ ршақ бү кіл вегетациялық кезең інде қ оректік заттардың жеткілікті болуын тілейді. Қ ытай бұ ршақ егісі берілетін органикалық тың айтқ ышқ а (кө ң) сезімтал дақ ыл. Кү згі жыртудан кейін гектарына 20-25 тонна кө ң енгізу, ә сіресе, қ ұ рамында 1, 5-2% гумусы бар, сұ р топырақ ты жерлерде ө те тиімді. Алғ ы дақ ылдар астына енгізілген органикалық тың айтқ ыштардың қ алдық ә серін қ ытай бұ ршақ ө сімдігі тиімді пайдаланады. Минералды тың айтқ ыштың қ ытай бұ ршақ ө німділігіне жә не қ оректік зат жинауына ә сері келтірілген. Қ ытай бұ ршақ органикалық жә не минералдық тың айтқ ыштарды ө те қ ажет етеді. Ол топырақ тан 142 кг азот, 35 кг фосфор, 35 кг калий пайдаланады, ә сіресе, қ оректік заттарды гү лдену-тұ қ ым салу кезінде кө п қ ажет етеді. Топырақ тың сапасына байланысты гектарына 15-25 т кө ң, 60-80 кг-нан азот пен калий, фосфорит ұ ны немесе суперфосфат тү рінде 80-120 кг фосфор енгізіледі. Қ ышқ ыл топырақ тарғ а 2-3 тен 8-10 тоннағ а дейін ә к қ олданылады.

Тұ қ ымды себуге дайындау жә не себу. Тұ қ ым себу алдында жақ сылап тазартылады, бұ дан кейін микроэлементтермен ө ң деледі. Микроэлементтер ө сімдіктерге ө те аз мө лшерде керек болғ анымен, олардың жақ сы ө сіп дамуына ө те пайдалы. Қ азақ станның оң тү стік-шығ ыс аймақ тарында зерттелген микроэлементтер ішіндегі ең пайдалысы – молибден мен кобальт. Бұ л элементтер тү йнек бактерияларының дамып жетілуін кү шейтеді, ө сімдіктердің жапырақ алақ андарының ұ лғ аюына, фотосинтез ө німділігінің артуына ә сер етеді. Сө йтіп, қ ытай бұ ршақ тан мол ө нім алуғ а ү лкен себеп болады. Себу алдында қ ытай бұ ршақ тұ қ ымын тазалау керек. Тұ қ ымның тазалығ ы 95-98%-дан, шығ ымдылығ ы 80-90%-дан тө мен болмай, дә н ылғ алдылығ ы 14%-дан аспауы керек

Себу мерзімі, ә дісі жә не мө лшері. Қ ытай бұ ршақ ты топырақ тың жылылығ ы 10-12^оС жеткенде еккен тиімді. Мұ ндай кезең облыстың оң тү стігіне 10-28 сә уірде, ал солтү стік аймақ тарда 29 сә уір – 3 мамыр аралығ ында болады. Қ ытай бұ ршақ осы кезден ерте егілсе, оның тұ қ ымы кө геріп шіриді, ұ зақ уақ ыт жер астында қ алып ө сімдік кө гі сирек болады.

Қ ытай бұ ршақ тұ қ ымын қ атар аралығ ы 60 см етіп кең қ атарлы ә діспен СКОН-4, 2 немесе СОН-4, 2 кө кө ніс сепкіштерімен себу қ ажет. Себу нормасы ә р гектарына 550-750 мың дә н немесе 85-90 кг тұ қ ым. Егер топырақ ылғ алды болса тұ қ ымды себу терең дігі 4-5 см, ал топырақ та ылғ ал аздау болса, 6-7 см терең дікте себілгені дұ рыс.

Қ ытай бұ ршақ дақ ылының ө сімдіктерін егістікте дұ рыс орналастыру олардың жақ сы ө сіп дамуына аса қ олайлы жағ дай туғ ызады. Сондық тан егу ә дісі жә не себу нормасы ә р шаруашылық тың топырағ ына жә не ауа райы жағ дайына байланысты ә ртү рлі болады. Қ ытай бұ ршақ – кү н сә улесіне ө те сезімтал дақ ыл. Оны жаппай қ алың етіп еккенде ө сімдіктер кү н сә улесін дұ рыс қ абылдап пайдалана алмайды. Ондай жағ дайда ө сімдік жапырақ тары ерте сарғ айып тү сіп қ алады. Шанақ тарының саны азаяды, ө сімдік ө німі тө мендейді. Сондық тан республиканың оң тү стігіндегі жә не оң тү стік шығ ысындағ ы суармалы жерлерде қ ытай бұ ршақ ты себудің тиімді ә дісі кең қ атарлап егу жә не екі қ атарлап ленталы егу болып табылады.

Егістікті кү тіп-баптау жә не суару жү йесі. Топырақ қ абыршақ тарын жойып, ө сімдік кө гінің жер бетіне шығ уын жең ілдету жә не арамшө птерді жою ү шін жең іл немесе орташа тырмалармен қ ытай бұ ршақ тың қ атар аралығ ын кө лденең тырмалау керек. Кө гі жер бетіне шық қ аннан кейін нағ ыз жапырақ пайда болып, нығ айғ ан кезде тырмалауды қ айталайды. Қ ытай бұ ршақ тың қ атар аралығ ын ө ң деу зиянды арамшө птерді (қ амыс, шиін, кү рмек) жойып, ө сімдіктердің жақ сы ө сіп-дамуына қ олайлы жағ дай туғ ызады. Бірінші ө ң деуді нағ ыз ү ш жапырақ пайда болғ ан кезде 10-12 см, екінші рет арада 10-12 кү н ө ткен соң, ал ү шінші рет дақ ылдың гү лдеуі алдында КРН-4, 2, КРН-5, 6 культиваторларымен 6-8 см терең дікте жү ргізеді. Дақ ыл гү лдегенге дейін егіс қ опсытылып тұ рады.

Қ ытай бұ ршағ ының ө сіп-даму фазалары мен фотосинтез ө німділігі оның биологиялық ерекшелігіне байланысты ә ртү рлі болады. Фотосинтез ө німділігі мен қ ұ рғ ақ затының биомассасының қ ұ рылу жылдамдығ ы гү лдеу фазасына дейін кө п емес, ал гү лдеу мен шашақ тану кезең інің аралығ ында жоғ ары болып, одан кейін біртіндеп азаяды. Ө йткені гү лдеу фазасына дейін қ ытай бұ ршағ ы топырақ тағ ы ылғ алдың аздығ ына тө зімді болып, одан кейінгі фазаларында ылғ алды кө п талап етеді. Бұ л қ ытай бұ ршағ ының ө сіп-даму кезең дерінде топырақ тан алатын ылғ ал мен қ оректік заттарғ а талабы ә ртү рлі екендігін кө рсетеді.

Қ ытай бұ ршағ ының ө сіп-дамуы, тамыр жү йесінің қ алыптасуы, жапырақ алақ андарының ауданы суаруы режиміне байланысты болғ андық тан, оның ө сіп-даму фазаларын тө мендегідей ү ш кезең дерге бө луге болады:

1. Кө ктеп шық қ аннан – гү лдеу кезең іне дейінгі аралық. Бұ л кезең де дақ ыл ылғ алды кө п қ ажет етпейді, ө йткені ө сімдіктің ө суі, жалпы қ ұ рғ ақ массасының жиналуы мен фотосинтез ө німділігі тө мен. Бұ л кезең де: қ атар аралық тарын ө ң деу, ү степ қ оректендіру, бір рет суару сияқ ты агротехникалық шараларды жү ргізу керек;

2. Гү лдеу кезең і мен барлық буындарда шанақ тардың пайда болуының аяқ талу аралығ ы. Бұ л кезең де ө сімдік тез ө сіп, салмақ жинап, фотосинтез ө німділігі артады. Бұ л кезең шілде-тамыз айларының ыстық кезең іне сә йкес келіп, ылғ ал мен қ оректік заттарды кө п талап етеді. Сондық тан жаз айлары кезінде қ ытай бұ ршақ егістігін ә рбір 12–14 кү н сайын 4–5 рет суарып тұ ру қ ажет.

3. Шанақ тану фазасы мен дақ ыл толық піскенге дейінгі аралық. Бұ л кезең де дә н толысып қ алыптасады. Фотосинтез ө німділігі мен қ ұ рғ ақ затының қ ұ рылу қ арқ ыны біртіндеп азайып тө мендейді. Бұ л кезең де ауа райы салқ ындап, дақ ылдардың суды қ ажет етуі азаяды.

Қ ытай бұ ршағ ының осы агробиологиялық ерекшелігін ескере отырып, оны суаруды майда жү йектермен жү ргізіп, ә рбір суарудан кейін ө сімдіктер айқ асып кеткенше егіс қ атар аралығ ын ө ң деп отыру қ ажет. Қ ытай бұ ршағ ы дақ ылынан мол ө нім алу ү шін, ол егілген егістік топырағ ының ылғ алы мол, қ опсығ ан жә не арамшө птерден таза болуын кү тіп-баптау барысында қ алыптастыру керек. Қ ытай бұ ршақ дақ ылы ө зінің ө сіп-ө ну дә уірінде ылғ алды астық тұ қ ымдас ө сімдіктерге қ арағ анда екі есе кө п қ ажет етеді