Ияр. Биологиялық ерекшеліктері мен өсіру технологиясы

Қ азақ станда қ ияр қ ырық қ абаттан кейін екінші орын алады. Жү йелі тү рде суарғ анда ол жоғ арғ ы ө нім береді. Тамақ қ а қ иярдың піспеген жемісін 9-12 тә уліктік кө к тү йнегін жас кү йінде тұ здап жә не маринадтап пайдаланады, 4-5 тә уліктік жемісі корнишон, ал 2-3 тә уліктік тү йнегі пикуль пайдаланылады.

Қ иярдың кө к тү йнегінде сортына байланысты 0, 5-1, 4% ақ уыз, 1, 5-3, 7% қ ант, 10-15% С дә румені, ә ртү рлі минералдық заттар жә не су болады. Қ иярдың калориялылығ ы аз, бірақ дә мділік қ асиеті ө те жоғ ары, белоктық тамақ тық толық сің ірілуіне ық пал жасайтын ферменттері бар, ас қ орытуды, жү рек жә не бү йрек қ ызметін жақ сартады.

Қ ияр топырақ пен ауаның температурасына жә не ылғ алдылығ ына жоғ ары талап қ ояды. Тамыр жү йесі топырақ қ а небә рі 25‑ 30 см терең дейді, ал жан-жағ ына 50 см-ге дейін тарайды. Сабағ ы тө селіп ө седі, мұ ртымен тірегіштерге оратылып, ол тіке ө седі.

Бұ л біржылдық, бір ө сімдігінде аналық жә не аталық гү лдер қ алыптасатын қ ос жынысты ұ ялас ө сімдік. Олар жапырақ қ олтығ ында пайда болып, аталығ ы 5‑ 7-ден, аналығ ы біреуден, кейде екеуден пайда болады. Соң ғ ы кездері негізінен аналық гү лдер қ алыптасатын сорттары шығ арылды, оларды аналық типтегі сорттар дейді.

Аталық гү лдер ашылғ аннан кейін аналық гү лдер пайда болады. Олар бү йірлік бірінші жә не екінші реттегі сабақ тарда орналасады. Негізгі сабақ ты шеку буйірлік ө ркендердің қ ұ рылуын тездетеді де, ерте ө нім алуғ а ық пал жасайды, ал шырпылган ө сімдіктердің жинақ тылығ ы оларды бір алаң да кө бірек орналастыруғ а мү мкіншілік береді де, жалпы ө німді кө тереді.

Қ иярдың гү лдері насекомдармен негізінен аралар мен тозаң данады. Бірақ аналық гү лді тозаң датпай жеміс байлайтын партенокарптық сорттары бар.

Жемістердің пішіні ә ртү рлі болады – шар тә різдіден жылан тә різдіге дейін, олардың мө лшері де ауытқ ымалы 5 см-ден 70 см-ге дейін болады. Сортына байланысты тү сі сү ттей ақ тан қ ою жасылғ а дейін болады. Жемісі – сортына байланысты биологиялық пісуіне 60 тә улікте жетеді, оларды бұ л кезең де тұ қ ымдық тар деп атайды. Тұ қ ымдық тардың тү сі сү ттей ақ тан кү ң гірт қ оң ырғ а дейін ө згереді, кейбір сорттарының тұ қ ымдары торлы болады, 1000 тұ қ ымның массасы 16-25 г.

Қ ияр қ ысқ а кү ннің ө сімдігі. Соғ ан қ арамай жекелеген сорттарының кү ннің ұ зақ тығ ынан ә ртү рлі ә сер ете алады. Қ ияр-жылу сү йгіш ө сімдік. Тұ қ ымдары 12‑ 13°С-та ө не бастайды. Егер тұ қ ымды температуралық шынық тырудан ө ткізсе олар +10⁰ С-та ө не алады. Ө су жә не жеміс салу ү шін қ ү ндізгі оң тайлы температура 25-тен 32-ге дейін, тү нде 8-ден 20°С-қ а дейінгі жылулық. Мұ ндай температурада ө скіндер 4-5°С тә улікте пайда болып, 5-6 тә уліктен кейін, аналық типтес сорттардың қ олтығ ында, алғ ашқ ы жапырақ тар пайда болады. Ө скін пайда болғ аннан 22-28 тә уліктен соң гү лдей бастайды. Жапырақ тозаң данғ аннан кейін тез пісетін сорттарда 9-12 тә улікте кө к тү йнектері техникалық пісуге жетіледі. Дамудың оң тайлы жағ дайында, ерте пісетін сорттарда қ иярдың алғ ашқ ы жиналуы ө скін пайда болғ аннан 38-40 тә улік ө ткеннен соң басталуы мү мкін.

Жылылық 14°С-тан тө мен болса, қ иярдың ө суі тоқ тайды. Сондық тан салқ ын жылдары ө нім кү рт тө мендейді. Тым жоғ ары температурада да жеміс салуына қ олайсыз гү лдер тозаң дары ұ рық тана алмайды да, жеміс байланбайды, ө сімдік ө суі жалпы тоқ тайды.

Қ иярдың ылғ алдылық ты кү шті буландыратын ү лкен жапырақ тақ тасы бар, ал тамырының негізгі бө лігі топырақ тың тез қ ұ рғ айтын жоғ арғ ы қ абатында орналасқ ан. Сондық тан ол суландырудың жү йелі болғ анын тілейді. Топырақ тың ылғ алдылығ ы 80-90% шамасында болу керек. Топырақ тың жоғ ары ылғ алдылығ ына байланысты қ ияр ауа қ ұ рғ ақ шылығ ына тө зімді келеді. Қ иярды кез келген топырақ та ө сіруге болады, бірақ ең дұ рысы қ ұ нарландырылғ ан, қ арашірікке бай, жақ сы жылынатын қ ұ рылымды топырақ тар. Қ ияр басқ а кө кө ніс дақ ылдарымен салыстырғ анда топырақ тан қ оректік заттарды аз шығ ындайды, бірақ оларды жең іл сің іреді. Ө сірудің алғ ашқ ы екі жұ масында азотты қ оректік мол болғ анын тілейді, сосын гү лдегенше – фосфорлы-азотты, ал жеміс салу кезең інде қ айтадан азотты тың айтқ ыштардан басым болғ аны дұ рыс.

Қ иярды ашық жерде ө сіру технологиясы.Қ ияр жең іл, аэрациясы жақ сы, қ ұ нарлы қ арашірігі мол, кө ң де, ә сіресе ө зен-кө л маң ындағ ы топырақ тарда, жақ сы ө седі. Кө кө ніс ауыспалы егісінде қ иярды ерте пісетін картоптан, қ ызанақ тан, пияздан, асханалық тамыржемістерінен кейін орналастырады. Сү дігер кө терген кезде гектарына 100-200 т кө ң шашады жә не 3-3, 5 ц суперфосфат енгізеді. Кө ктемде мү мкін болысымен сү дігерді екі ізбен тырмалайды. Егіске дейін екі рет культивация, біріншісін арамшө п ө скіндерін жою ү шін нақ себер алдында 7-8 см терең дікке жү ргізеді. Бірінші культивация астына гектарына 1, 5-1, 0 ц аммиак селитрасын енгізеді.

Себуге екі-ү ш жылғ ы тұ қ ымдар алынады. Олар жаң а тұ қ ымғ а қ арағ анда, аналық гү лдерін ерте қ алыптастырады жә не жоғ ары ө нім береді. Егер екі-ү ш жылдық тұ қ ымдар болмаса, онда былтырғ ы жылғ ы тұ қ ымды, тек 3 сағ ат бойы 55°С қ ыздырғ аннан кейін қ олдануғ а болады. Тұ қ ымның қ атты қ ызып кетпеуі ү шін бұ л жұ мысты термостатта жү ргізген қ олайлы. Қ ыздырғ аннан кейін суланғ ан тұ қ ымды тө мен температурамен шынық тыру ү шін тә улік бойы 25°С, сосын 3 тә улік 0-2°С жылылық та ұ стайды. Шынық тырудан кейін тұ қ ымды сусымалык ү йге дейін кептіреді.

Тұ қ ымның ө ну қ уатын арттыру ү шін ә ртү рлі ерітінділерде ұ стайды. Бор қ ышқ ылының, метилкө гінің, кү кіртқ ышқ ылды мырыштың, ас содасының Ақ мола АШИ тә жірибелерінде тұ қ ымды соң ғ ы ерітіндіде ұ стағ анда ө нім 34-33 ц-ге артқ ан.

Ә детте кө кө нісшілер қ иярды екі-ү ш мерзімде, арасына 4-5 тә улік салып, ерте сепкенде қ ұ рғ ақ тұ қ ыммен, кешірек суланғ ан жә не ө не бастағ а нтұ қ ыммен егеді. Гектарына 5-6 кг тұ қ ым шығ ындалады. Тұ қ ыммен бірге гектарына 50-60 кг тү йіршікті супрфосфат енгізу жақ сы нә тиже береді. Себуді COH‑ 2, 8A, CKOH-4, 2, CKOCШ ‑ 2, 8 А тұ қ ым сепкіштерінің жоғ арғ ы себу жолдарын пайдаланып сепкен дұ рыс, себебі тө менгі жолы тұ қ ымды кө птеп жарақ аттайды. Тұ қ ымды біркелкі сің іру ү шін дискінің шү мегіндегі шектеуішті қ ажетті биіктікке қ ояды. Сепкеннен кейін танапты тығ ыздайды.

Ақ мола АШИ тә жірибелерінде Астрахан технологиясын қ олданып қ иярды қ атарлылығ ын 140 см етіп себеді, ө сімдіктер жемісін жинағ анда азырақ зақ ымданады. Біраз шаруашылық тарда таспалы қ ос ізді, ізқ атарларының арасын 50 см, таспаларының арасын 90 см етіп себеді.

Қ иярды Солтү стік Қ азақ станның жағ дайында ө сіргенде биік сабақ ты ө сімдіктерден, яғ ни жү геріден немесе кү нбағ ыстан ық тырма себудің маң ызы зор. Ық тырмалар қ иярды суық жерлерден қ орғ айды, кө ктү йнек ө німі артады, оларды бір жұ ма ерте жинауғ а болады жә не қ орғ аулы жермен салыстырғ анда жинау екі жұ ма кешірек аяқ талады. Кү здік қ арабидайық тырмасының қ орғ аныштық ә сері ө те жақ сы, оны 8-4-12-11 метрден кейін басым желбағ ытына кө лденең себеді, ені – 0, 7 м.

Егер топырақ қ ұ рғ ақ болса жә не 5-6 тә улікте ө скін пайда болмас бұ рын суландыру керек жә не қ абыршақ тарды айналмалы шотпен немесе торкө зді тырмамен жою керек. Ең дұ рысы, себер алдында суландыру. Бірінші кә дімгі жапырақ кезең інде қ атар аралық ты 10-12 см терең дікте культивациялайды, ө сімдіктің қ атарындағ ы арамшө птерді қ олмен жұ лады жә не ө скіндердің бірінші сиретуінің аралық тарын 3-4 см жү ргізеді. Ең ә лсіздерін жә не тым жиілерін жұ лады. Екінші отауды 2-3 кә дімгі жапырақ пайда болғ ан кезең де қ олмен жү ргізеді жә не ерте пісетін қ ысқ а желілі сорттардың ө сімдіктерін бір-бірінен 7-8 см, орташа пісетін ұ зын желілерді 10-15 см қ ашық тық та соң ғ ы рет сиретеді. Екінші сирету кезінде кө рші ө сімдіктердің тамырына зақ ым келтірмеу ү шін артық ө сімдіктерді жұ лмайды, тек шарпиды. Ө сімдіктерді сиретуді кешеуілдетпеу керек, ә йтпесе, негізгі сабақ ұ зарып кетеді де, негізінен қ алыптасатын бү йірлік ө ркендердің пайда болуы кешеуілдейді.

Кейінгі ө ң деулерді арамшө птер пайда болғ анда жә не суарудан кейін топырақ қ абыршығ ын жою ү шін жү ргізеді. Ө ң деу терең дігін бірте-бірте саяздатып, 6-7 см жеткізеді, себебі тамырлар жан-жағ ына таралады, терең ө ң десе зақ ымдалады.

Қ ияру топырақ тың ылғ алдылығ ына кө терің кі талап қ ояды, бірінші рет оны ө скін пайда болғ анша суарады, сосын 6-7 тә уліктен кейін қ айталайды. Егер суару жаң бырлатқ ыш қ ондырғ ымен атқ арылса, гектарына 250-300 м³, ал арық пен сурылса, 400-500 м³ су береді. Кө к тү йнектерді жаппай жинағ ан кезде суаруды жиірек, ә рбір 3-4 тә улікте, бірақ аз мө шермен (70-100 м³/га) суарады. Қ ұ рғ ақ ыстық кездерде жаң бырлатып суарудың ә сері зор (30-35 м³/га).

Қ иярды кө ктемдік пленкалы жылыжайларда ө сіру.Пленкалы жылыжайларда қ ияр – негізгі дақ ыл. Онда тә уліктік температура ө згерістеріне жә не ауруларғ а тө зімді гетерозисты будандар мен партенокарптық сорттарды ө сіру. Клин сортотипінің сорттары пленкалы жылыжайларғ а жарамайды: ұ зақ кү нде жә не жарық тану жағ дайы жақ сы болса, олар кү шті бұ тақ танады жә не кө птеген бү йірлік ө ркендер береді.

Тұ қ ымды себуге дайындау қ ысқ ы жылыжайларғ а дайындағ андай. Қ иярды ө сіру ерекшеліктеріне тұ қ ымы мен кө шетін шынық тыру жатады, себебі пленкалы жылыжайларда температура режимін қ алыптастыру жә не тұ рақ ты тү рде ұ стап тұ ру қ иын.

Шынық тырғ анда тұ қ ымды алдымен суландырады, сосын бө рткенше дымқ ыл ағ аш ү гіндісінде 15-16 сағ. ұ стайды, кейіннен 2-3 тә улік 3-5°С теріс температурада тоң азытады. Топырақ ты дайындау қ ысқ ы жылыжайдағ ыдай. Кө шеттерді жылынғ ан топырақ қ а (17^оС-тан тө мен емес) жү йектерге отырғ ызу, онда олар жеткілікті жылу алады, ө ң деген кезде тамыр жү йесі азырақ зақ ымданады жә не грунттың артық ылғ алдануымен кү ресу жең ілдейді. Жү йектерді ө зі қ озғ алатын Т-16 шассиімен жасайды.

Ақ мола АШИ тә жірибелерінде пленкалы жылыжайда грунттың орнына сабан байламдарын қ олданғ анда бір шаршы метрден 16 кг, шымтезек – қ арашірік грунтынан – 11, 8 кг қ ияр жинағ ан.

Аралар тозаң дататын сорттардың кө шеттерін қ ос ізді таспамен 80-60х42 см, партенокарптық сорттарды – 120-80х35 см тә сілімен отырғ ызады.

Пленкалы жылыжай ө сімдіктерін кү тіп-баптау қ ысқ ы жылыжай ө сімдіктеріне ұ қ сас. Ө сімдікті бір ө ркенмен тік аспағ а байлап ө сіреді. Сабақ тың бірінші шырпуын аспаның биіктігінде, бү йірліктерін 1-2 жапырақ тан кейін жү ргізеді. Егер бү йірлік ө ркенде тү йін болмаса, онда оны 2-3 жапырақ тан кейін шырпиды немесе толығ ымен жұ лып тастайды.

Пленкалы жылыжайларда кү ндізгі жә не тү нгі температураның кү рт ө згеруінің ұ зақ тығ ы, жабылғ ы пленканың іші жағ ында конденсаттың болуы – ә ртү рлі аурулардың тарауының негізгі себептері.

Пленкалы жылыжайларда шуақ ты кү ндері температура кү ндіз 24-28°С (30°С-тан аспауы керек), бұ лтты кү ндері 22-24°С, тү нде – 16-20°С. Топырақ тың температурасы 20-24°С.

Ылғ алы кө пшынылы жылыжайларғ а қ арағ анда пленкалы жылыжайларда ауа қ арқ ындырақ жиналады. Мұ нда ауаны орташа желдетеді, желорай болдырмас ү шін желдеткіш терезелерді ық жағ ынан ашады. Гү лдеуге дейін топырақ тың оң тайлы ылғ алдылығ ы – 65-75% гү лдеуден кейін – 75-85%. Шуақ ты кү нгі ауаның оң тайлы ылғ алдылығ ы – 85-95%, бұ лтты кү нгісі – 80-90%. Ауаның ылғ алдылығ ы калорифермен жылытқ анда тө мендейді.

Қ иярды жылыжайларда ө сіру.Жылыжайларда қ иярды кө шетпен ө сіргенде ө німді мамыр айының басында жинауғ а болады. Жылыжайларда ө сіру ү шін ө німді, саң ырауқ ұ лақ ауруларына тө зімді Неросимый 40 сортын пайдалануғ а болады. Булы жайғ а қ иярдың кө шеттерін екі кезең де: орташа жылыжайларғ а бірінші дақ ыл ретінде сә уір айының басында жылыжайда ө сірілген 30-35 тә уліктік кө шеттер, екіншісін – жапырақ ты кө кө ністерді жинағ аннан жә не ерте пісетін қ ырық қ абат пен қ ызанақ кө шеттерін іріктеп алғ аннан кейін отырғ ызуғ а болады.

Қ иярды бірінші дақ ыл ретінде ө сіргенде жылыжайларды қ имен толтырып, ортасына ені 25-30 см жә не терең дігі 15 см ұ я жасап оғ ан шымды жер немесе топырақ пен қ арашірік қ аспасын (2: 1) тө геді, оғ ан 30 г аммиак селитрасын, 15 г суперфосфат жә не 15 г хлорлы калий қ осылады. Жылыжайдың қ алғ ан алаң ындағ ы кө ң ге ескі жылыжай топырағ ын 8-10 см етіп тө геді. Ерте пісетін қ ырық қ абат пен қ ызанақ тың кө шеттерін іріктеп алғ аннан кейін топырағ ын ү стің гі бө ренеге қ арай жылжытып. тағ ыда терең дігі 20-25 см ұ я жасап, оғ ан жаң а грунт тө геді, ең дұ рысы минералды тың айтқ ыш қ осылғ ан шымды топырақ та кө лденең атыздар жасап. Ә р кә секке ұ зын Неросимый 40 сортының 6-8, ал қ ысқ а желілі Вязниковский 37 сортының 8-10 ө сімдігін отырғ ызады. Кө шеттердің қ ұ мыраларын булы жайдың ортасына қ арай, сабағ ын жарнағ ының ортасына дейін топырақ пен жаба, кө лбеу отырғ ызады (мұ ндайда сабақ тан қ осалқ ы тамырлар пайда болады), жылы сумен суарады жә не жылыжайдың кә сектерін бойралармен 1-2 қ абат етіп жабады.