Мектеп маңындағы бақты салу. Баққа арналған жер телімін таңдау

Мектеп оқ у- тә жірибе телімінде жеміс-жидек бақ тары ү шін орын таң дау, топырақ ты қ ұ нарландыру, суландыру жү йелерін таң дау, дақ ыл тү рін, сорт жә не телітушіні сұ рыптау, оларды орналастыру, отырғ ызу ү шін арнайы жоба жасау қ ажет. Бақ отырғ ызу бақ шаруашылығ ындағ ы ең кү рделі процесс, оның қ ұ рамына бірінен соң бірі орындалатын ү ш кезең кіреді:

1. Орын таң дау жә не бақ аумағ ын ұ йымдастыру.

2. Кө шеттерді отырғ ызар алдында топырақ ты дайындау.

3. Бақ ағ аштарын отырғ ызу.

Бақ отырғ ызатын орын таң дау- кезінде жер бедеріне, климат жағ дайына, сумен қ амтамасыз етілуіне, жердің тегістігіне аса назар аудару қ ажет. Оқ ушылар жер бедеріне байланысты температура кө рсеткіштері, ауа мен топырақ тың ылғ алдылығ ы, жарық жағ дайы мен топырақ қ ұ нарлығ ының ө згеріп отыратындығ ынан мұ ғ алімнің кө мегімен хабардар болулары керек. Сонымен қ атар оқ ушылар бақ ү шін жердің тегістігі мен сумен қ амтамасыз етілуінің басты роль атқ аратындығ ын да білулері қ ажет. Ө йткені тегіс жерде суару жү йесін салып пайдалану оң ай жә не су эрозиясы қ аупі жоқ болады. Ойпаң жерлерде суық ауа кө п жиналып, кө ктемде ауаның суытуына, қ ыста жеміс ағ аштарының ү сіп кетуіне себеп болады.

Оқ ушылар бақ тарда жеміс ағ аштарын отырғ ызар алдында оң тү стік бағ ытындағ ы беткейде (оң тү стік, оң тү стік-батыс, оң тү стік –шығ ыс) ауа температурасының жылы екендігіне байланысты мұ нда ағ аштар ө сіп-даму кезең ін ерте бастайтынын, қ ысқ ы ылғ ал-қ ар аз тү сетіндігін жә не су болмаса қ уаң шылық қ а жиі ұ шырайтындығ ын мұ ғ алімнің кө мегімен білулері керек. Ал солтү стік жә не солтү стік батыс беткейлар оң тү стікке қ арағ анда салқ ын, ауа райы температурасы кү рт ө згере қ оймайды, қ ыста қ ар мол жиналады, бұ тақ тар ү си қ оймайды, сондық тан жеміс- жидек дақ ылдарын ө сіруге қ олайлы болады.Оқ ушылар жергілікті жердің тең із дең гейінің жалпы биіктігін, тауғ а қ арай кө терілген сайын ауаның орташа жылдық температурасы тө мен, жауын кө п, ауаның ылғ алдығ ы жоғ ары, ал ә рбір 100 м кө терілген сайын орташа температура 0, 5⁰С – тө мендейтінін жә не жазда салқ ын, қ ыста жылы болатындығ ын білулері қ ажет. Бұ л беткейлерді тиімді пайдалану ү шін қ ажет. Беткейдің жоғ арғ ы жағ ына қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді ерте гү лдейтін жеміс дақ ылдарын (ө рік, шие) отырғ ызғ ан тиімді.

Жеміс ағ аштары ү шін топырақ тағ ы сортаң тұ здар елеулі ә сер етеді. Топырақ ерітіндісіндегі 0, 4% тұ з концентрациясы ө сімдікке жайсыз болып, 1, 2% болғ анда бақ жайылып ө спей қ алады. Сондық тан бақ ү шін саздақ ты, тасты, қ ұ мдақ, жә не сортаң топырақ тар жарамайды, олар қ ара топырақ ты, қ ызғ ылт, сұ р топырақ ты жерлерде жақ сы ө седі. Бұ л кезде тамыр жайылатын қ абат шекілдеуіктер ү шін 2-2, 5 м, сү йекті жемістер ү шін 1, 5-2 м, жидектер ү шін 1-1, 2 м болуы тиіс.

Оқ ушылар бақ тағ ы жеміс ағ аштарын отырғ ызар алдында олардың биологиялық ерекшеліктерімен, жете танысып, топырақ қ а деген талғ амын алдын- ала оқ ып білулері қ ажет. Яғ ни:

-Алма ағ ашы — терең, қ алыпты ылғ алды, жақ сы тегістелген топырақ та жақ сы ө седі.

-Алмұ рт – топырақ ты алмағ а қ арағ анда кө п талғ айды, ылғ ал мен жылудың жетіспеушілігіне шыдамсыз.

-Шие-биік жерде ө сіп, топырақ қ ұ нарлығ ын талғ амайды, қ ұ рғ ақ шылық қ а тө зімді.

-Алхоры- жылу мен ылғ ал сү йгіш-ауа қ ұ рғ ақ шылығ ынан кө п зиян шегеді, ылғ алды, қ ұ нарлы, сазды топырақ та жақ сы жеміс береді.

-Ө рік- терең борпылдақ топырақ пен биік жерде жақ сы ө нім береді, ал ауыр ылғ алы кө п топырақ ты кө тере алмайды, т.б.

Оқ ушылар жеміс ағ аштарына жақ ын жатқ ан ө зен-кө лдің, ірі-майда су қ оймалары ауаның салыстырмалы ылғ алдығ ын арттырып, жоғ ары температураның тө мендеуіне ә сер етіп, ағ аштардың қ ыстыкү ні зақ ымдануын азайтатындығ ын білгендері жө н.

Қ азақ станның Оң тү стік, оң тү стік шығ ыс ө ң ірлерінде жеміс шаруашылығ ы ү шін тең із деігейінен 800-1200 м биіктікте орналасқ ан, аласа таулы аймақ қ ұ нды болып табылады. Сондық тан оқ ушылар мектеп бақ тарының орналасатындығ ын жоспарлағ анда жергілікті жер мен мектеп телімдерінің релефьін – жер бедерлерін жә не ең негізгі суару ү шін қ олданылатын тұ щы су кө здерінің жақ ындығ ын есепке алу керек.

Мектеп оқ у-тә жірибе телімдеріне егілетін жеміс ағ аштарының сорттарын таң дау ө сірілетін бақ тың типіне байланысты, ө йткені интенсивті, супер интенсивті бақ тарғ а тез пісетін, жү йелі тү рде мол ө нім беретін, тың айтқ ыш пен суаруғ а бейім, кү рделі қ ырқ у мен кө п қ ол ең бегін қ ажет етпейтін сорттар қ ажет. Сонымен қ атар мектеп бақ тарына негізінен алма мен алмұ рттың 2-3 жазғ ы жә не 3-4 қ ысқ а сорттарын, ал оның беті биіктеу бө лігіне шие мен ө рік отырғ ызғ ан дұ рыс.

Мектеп оқ у-тә жірибе телімдерінде отырғ ызылатын бақ тың схемасын жасағ анда, оларды ә р квадраттарғ а бө ліп отырғ ызуды жоспарлау қ ажет. Ә р квадратарғ а бір ғ ана дақ ыл орналастырылады, онда ә р тү рлі мерзімде пісетін сорттардың (жазғ ы жә не қ ысқ ы) тү рлерін орналастыруғ а болмайды. Ә р бір квадраттарғ а жемістерінің пісу мерзімі бір мезгілге сай келетін сорттар орналасуы қ ажет, бұ л ағ аштардың ауруы мен зиянкестерімен кү рес жү ргізуге, ө німді жинау жұ мыстарын ұ йымдастыруғ а ың ғ айлы болады. Сонымен қ атар бір квадратқ а бір телітушіге ұ ластырылғ ан, бір жү йе мен пішінге келтірілген қ атараралығ ы бірдей, бірің ғ ай типтегі жеміс ағ аштарын отырғ ызғ ан дұ рыс. Тозаң дандыру мен ұ рық тандыруды қ амтамасыз ету ү шін гү лдеу кезең інде бақ тың бір гектарына 2-3 ара ұ ясын ұ стау қ ажет.

Бақ тарды мектептің айналасында шамамен 1-2 гектар жерге орналастыруғ а болады, жер бедерін, бақ қ а ық болатын ө сімдіктерді, жолдарды, квадраттардың мө лшерін, пішінін схемағ а кіргізіп кө рсетеді, ең қ олайлы пішін тік бұ рышты, оның қ ысқ а жағ ы ұ зын жағ ынан 2-3 есе қ ысқ а (2: 1) болуы қ ажет. Бақ қ а кү н сә улесі жақ сы тү сіп тұ руы ү шін егілген ағ аштар қ атарын солтү стіктен оң тү стікке қ арай орналастырып, су ө здігінен ағ ып соң ына дейін жету ү шін егіс ылдилығ ы 0, 003-0, 005⁰ яғ ни 100 метрге 30-50 см ең іс болуы жақ сы деп есептеледі.

Мектеп бақ тарында жеміс ағ аштарын кө бінесе шаршылы жә не шахматты жү йе ү лгісімен отырғ ызады. Шаршылы жү йеде қ атар аралық тың екі қ атардағ ы ағ аштардың арақ ашық тығ ымен бірдей болады (8× 8). Шахматты- (ү шбұ рышты) жү йені қ олданғ анда ағ аштар тең бү йірлі ү шбұ рыштардың бұ рыштарына отырғ ызады, бірақ бұ л жү йеде бақ тарды кү туде механикаландыру ә дісін қ олдану қ иын болады. Жеміс ағ аштарын мектеп маң айында орналастырғ анда оларғ а ық болатын ағ аштарды орырғ ызудың маң ызы зор, оларды суық желмен, анызық тан сақ тайды.

Бақ қ а ық болатын алқ аптардың екі тү рі болады:

1. Қ орғ аныш шеттер- бақ тың ішкі шекарасы бойынша отырғ ызылатын кө п қ атарлы ө сімдіктер.

2. Жел бетін қ айтаратын 1-2 қ атарлы биік ағ аштар.

Қ орғ аныш алқ аптарын тә жірибеде ең кө п қ олданылатын мынандай ү ш конструкциялары бар;

1. Жел ө тпейтіндей тығ ыз егілген бұ талар мен жалпақ алқ аптар.

2. Жел ө тпейтіндей кө птеген саң ылаулары бар мә нерлі алқ аптар.

3. Жел ө тетін ү лкен саң ылаулары бар алқ аптар.

Осы ү ш қ орғ аныш алқ аптарының ішінде ең тиімдісі – мә нерлі алқ аптар. Желден қ орғ ау алқ аптарына қ орғ аныш ә серінің қ ашық тығ ы оның биіктігінің 15-20 есесіне тең, яғ ни ағ аштардың биіктігі 10-15 м болса, алқ аптың ә сері 150-300 метрге жетеді.

Қ орғ аныш алқ аптары басты немесе негізгі тұ қ ымдар, бірінші қ атар ағ аштары, ілеспе тұ қ ымдар, екінші кө лемді ағ аштар, кө лең кеге тө зімді бұ талар деп бө лінеді.

1. Қ азақ станның Оң тү стігінде басты тұ қ ым ретінде пирамида тә різді терек, кү містей жылтыр терек, ақ қ арғ ай, ал солтү стігінде – қ арағ ай, бал қ арағ ай, тал, ақ қ айын, канада терегі пайдаланылады.

2. Ілеспе тұ қ ымдар оң тү стікте – дала ү йең кісі, жің ішке жапырақ ты жиде, татар ү йең кісі; солтү стікте - ү шкір жапырақ ты ү йең кі, қ ытай терегі қ олданылады.

3. Бұ талар; оң тү стікте – сары қ арақ ат, сары қ арағ ай, солтү стікте- сары қ арағ ай, қ ара қ арақ ат пайдаланылады.

Қ атты жел соғ атын аймақ тарда қ орғ аныш ағ аштардың қ атар саны 3-4, жел сә л болатын жерлерде 2-3 қ атар, жел жоқ жерлерде 1-2 қ атар болуы қ ажет. Жеміс ағ аштарының 1-ші қ атары желден қ орғ ау алқ абын 2-3 жыл бұ рын, ең кемі 1 жыл бұ рын егілгені дұ рыс. Шө лден қ орғ ау алқ абында ағ аштарды отырғ ызу ү лгісі 2, 5-3× 1-1, 5 м, оларды мұ қ ият кү ту қ ажет, яғ ни уақ ытылы суару, топырақ ты кү ту, зиянкестер мен аурулардан қ орғ ау жұ мыстары уақ ытылы жү ргізілуі қ ажет.

Жеміс ағ аштары жақ сы ө сіп, мол ө нім беру ү шін олар отырғ ызылатын жердің топырақ тарын алдын-ала қ ұ нарландыру жұ мыстарын жү ргізу қ ажет. Ол ү шін ағ аштарғ а ең жақ сы алғ ы дақ ыл – кө пжылдық шө птер мен жоң ышқ а, сонымен қ атар топырақ ты терең жыртып тың айтқ ыштар енгізу қ ажет. Жерді тарең жырту топырақ тың ылғ ал сыйымдылығ ын арттырып, ауа режимін жақ сартады топырақ тағ ы ө мір сү ретін зиянкестер мен арамшө птерді жоюғ а септігін тигізеді. Топырақ ты қ ұ нарландыру ү шін сидерат дақ ылдары егіліп, гү лдеу кезең інің басында жер аударылып, парда ұ сталады.

Бақ ты кө ктемде отырғ ызу ү шін жерді ө ң деуді кү зде, ал кү зде отырғ ызылса жаздың бірінші жартысында жү ргізу қ ажет. Ол жердің топырағ ына химиялық сараптаулар жү ргізіліп, терең қ абатқ а тың айтқ ыштар беріледі (NPK). Органикалық тың айтқ ыштарды 1 гектарғ а 30-80 тоннағ а дейін енгізу ұ сынылады, минералдық тың айтқ ыштарды суперфосфот 6-7 ц/га, калий тұ зы 1, 5-3, 0 ц/га нормамен ендіріледі. Азот тың айтқ ыштарын негізінен кө ктемде ү степ ұ оректендіру арқ ылы беру тиімді.

Бақ отырғ ызылу ү шін негізінен біржылдық жә не екіжылдық кө шеттер пайдаланылады. Отырғ ызуғ а арналғ ан кө шеттердің тамырларын ылғ ал кенеппен орап кеуіп кетпеу ү шін егістікке уақ ытша кө міп қ ою керек, сынғ ан, ү сіген, шіріген тамырларды сау жеріне дейін кесіп тасталынады. Даяр болғ ан кө шеттерді сиырдың жас тезегі мен лайдың қ оспасына батырып алып, арнайы қ азылғ ан шұ ң қ ырлар мен орларғ а отырғ ызады.

Кө шеттерді отырғ ызу мерзімі: Кө шеттерді кө ктемде жә не кү зде отырғ ызуғ а болады. Кө ктемде отырғ ызылғ ан кө шеттердің дамуы ө сіп-даму кезең інің басына сай келеді. Мектеп оқ у тә жірибе телімдерінде жеміс ағ аштарын отырғ ызу ү шін, 3-4 оқ ушыдан звено қ ұ рылады, олар 30-35 см терең дікте жыртылғ ан жерде терең дігі 60 см, диаметрі 100 см шұ ң қ ыр қ азып, беткі топырақ ты минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштармен араластырып, бір оқ ушы топырақ ты шұ ң қ ырдың ортасына конус секілді етіп ү йіп, екінші оқ ушы кө шетті конустың ү стіне қ ойып, тамырларын тү зеп, шұ ң қ ырды кө муге кіріседі. Тамыр жү йесі кө мілгеннен кейін звено мү шелері оны аяқ пен тығ ыздап таптайды, жан-жағ ын ойыстап қ алғ ан 2 оқ ушы ә келген суды қ ұ йып суарады. Ә рбір кө шетке 20-30 л су берілуі тиіс, ағ аш діндерінің айналасындағ ы топырақ ылғ ал жә не қ опсытылғ ан кү йінде ұ сталынады. Кө ктемде орырғ ызылғ аннан кейін кө шеттің ұ штары қ ырқ ылады, бұ л ағ аштың жер бетіндегі бө лігі мен тамыр жү йесінің арасындағ ы корреляциялық тепе-тең дікті қ алпына келтіреді.

Кү зде отырғ ызылғ ан кө шеттердің ү су қ аупі бар, сондық тан олардың тамырлары ең кемінде 30 см топырақ қ абатымен кө міледі жә не кү зде негізінен шекілдеуіктер отырғ ызылып, сү йектілерді кө ктемде отырғ ызылады. Кү зде қ азан айының 15 – не дейін, отырғ ызу жұ мыстары аяқ талуы керек. Оқ ушылар мұ ғ алімнің басшылығ ымен кө шеттерді отырғ ызу ережелерін ұ қ ыпты орындап, оларды кү тіп-баптау жұ мыстарына кірісулері керек. Олар кө шеттердің шұ ң қ ырларғ а тамыр мойыны кө міліп қ алмауын қ адағ алап, оның шұ ң қ ыр бетінен 3-5 см жоғ ары тұ рулары тексерілуі қ ажет. Оқ ушылар жұ мыс істеу барысында 5.32- кестеде келтірілген алма ағ ашының оң тү стік аймақ тарда отырғ ызу ү лгісін басшылық қ а алулары қ ажет.

Оқ ушылар жас бақ тарды кү ту барысында, мұ ғ аліммен, тә жірибелі бағ бан немесе агрономның кө мегімен кө шеттердің тез ө суін, бө рікбастарын дұ рыс қ алыптастыруын жә не тамыр жү йесінің терең дігіне жағ дай жасауды ү йренеді. Шекілдеуіктілер бұ тақ тарының жылдық ө сімінің ұ зындығ ы кемінде 80-100 см-ге, ал сү йектілерде 90-120 см-ге жетсе олардың жақ сы ө сіп жетіліп келе жатыр деп есептеуге болады.

5.32- кесте. Алма ағ ашының отырғ ызу ү лгісі

Бақ шаруашылығ ындағ ы жү ргізілетін тә жірибелер егіншіліктегі егістік тә жірибемен ұ қ сас болып келеді. Оның ерекшелігі кө п жылдық баптау мен есептеуді ә р ө сімдікке жеке жү ргізуді талап етеді. Егер егіншілікте егіс тә жірибесіндегі қ ателіктің негізгі кө зі топырақ қ ұ нарлығ ының ала-қ ұ лалығ ы болса, ал жеміс шаруашылығ ында ө сімдік жағ дайының бірдей болмағ андығ ынан, яғ ни дербес ө згергіштігінен болады. Топырақ қ ұ нарлығ ының ала-қ ұ лалығ ынан туатын қ ателіктер жеміс шаруашылық тарында да маң ызды орын алады, себебі ә р жеміс ағ ашының қ оректену кө лемінің ө суінен бір гектарғ а санаулы ө сімдіктер орналастырылады. Жеміс ағ аштарына тә жірибе жү ргізуге ү лкен кө лемді алқ ап қ ажет, сондық тан топырақ қ ұ нарлығ ы біркелкілі болмағ асын оның қ ателігі де ө се тү седі.

Баудың ішінде тә жірибе жү ргізу ү шін тә жірибе телімін ұ қ ыпты ә рі жан-жақ ты тексеру керек. Мысалы жер бедері, топырағ ы, гидрологиясы, желден қ орғ ауы т. б. жеміс ө сімдігінің жағ дайы есепке алынады. Тә жірибе теліміне жеміс ағ аштарының орналасуына байланысты, олардың жағ дайларының ө згешеліктеріне қ арай тә жірибе мө лдегінің мө лшері, пішіні жә не қ айталаулар саны анық талады.

Жемісті ө сімдіктердің салыстырмалы тұ рақ тылығ ы жыл сайын ө згеретіндіктен тә жірибе жұ мыстарындағ ы қ ателік мө лшерін кеміту ү шін оларды кө рсеткіштеріне қ арай тә жірибе жү ргізуге дейін топтайды. Мысалы ә лсізін бір топқ а, орташасын екінші, кү штісін ү шінші топқ а топтайды.

Жеміс ө сімдіктерін топтағ анда мө лдекке жә не қ айталаулардағ ы варианттарды біріктіреді. Барлық варианттарда топталғ ан жеміс ағ аштары бірдей орналастырылады, яғ ни ә р вариант ө зінің мө лдегі арқ ылы тә жірибе телімінің барлық ө згешілігін қ амтиды.

Жаң а жас жеміс ағ ашы бағ ында тә жірибе жү ргізуде арнайы шаралар дайындалады, ондағ ы мақ саты тә жірибе ө сімдіктерінің біртекті болуы.