Мазмұны

· 1Адам ә рекеті нә тижесінде табиғ и кешендердің ө згеруі

· 2Семей ядролық полигоны

· 3Ядролық сынақ тар

· 4Семей ядролық полигонындағ ы сынақ тардың ә сері

· 5Каспий тең ізінің экологиялық проблемасы

· 6Аралдың экологиялық проблемасы

· 7Балқ аш проблемасы

· 8Ү лкен қ алалар мен ө ндіріс орталық тарында қ оршағ ан ортаның ластануы

· 9Дереккө здер

Адам ә рекеті нә тижесінде табиғ и кешендердің ө згеруі

Адамның шаруашылық ә рекеті табиғ аттың ө згеруіне ә сер ететін ерекше фактор. Адам ең бек пен ақ ыл ойдың арқ асында қ оршағ ан ортағ а бейімделумен қ атар, оны ө згертеді. Сондық тан табиғ атты ө згерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қ ажет. Табиғ ат кешендеріне кері ә сер ететін озық ғ ылыми-техниканың тікелей қ атысы жоқ. Ол ө згерістерге кінә лы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық ә рекетінің ә сері есепке алынбағ ан. Жауын-шашын мө лшерін, топырақ ылғ алдығ ын ескерместен топырақ қ а минералды тың айткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, ө зендер мен бө гендердің ластануын туғ ызды. Мұ ның бә рі қ аншама ең бек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қ оршағ ан ортаның жағ дайын нашарлатады. Ірі бө гендер салуда аумақ тың табиғ ат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақ тануғ а, топырак, ө сімдік жамылғ ысы мен сол жердің микроклиматының ө згеруіне ә кеп соғ ады. Қ азіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақ сарту ү шін оларды ө згертетін шаралар жү ргізеді. Соның бірі – мелиорация. Мелиорация жердің жағ дайын жақ сарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруғ а бағ ытталғ ан шаралардың жиынтығ ы болып табылады. Табиғ атты тиімді пайдалану, кө ркейту жә не қ орғ ау кешенді тү рде қ арастырылуы қ ажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қ ағ идаларын есепке ала отырып Қ азақ станның экологиялық қ ауіпсіздігі проблемалары жә не қ оршағ ан ортасының жағ дайына ғ аламдық, ұ лттық жә не жергілікті дең гейде қ аралуын қ арастырады.

Ғ аламдық экологиялық проблемаларғ а климаттың ө згеруі, озон қ абатының бұ зылуы, биоә ртү рліліктің азаюы, шө лейттену жә не жердің қ ұ лдырауы (деградация) жатады. Ұ лттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақ тар; Каспий тең ізі қ айраң ы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мә селелер; ә скери ғ арыштық жә не тә жірибелік кешендер полигондарының ә серін жатқ ызуғ а болады. Жергілікті экологиялық проблемаларғ а ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұ рмыстық жә не ө неркә сіптік қ алдық тары, табиғ и жә не техногендік тө тенше жағ дайларды жаткызуғ а болады. Адам ә рекетінен Қ азақ стан жерінде тез шешуді қ ажет ететін проблемалар бар.

Семей ядролық полигоны

Семей полигоны Қ азақ стан картасында

Толық мақ аласы: Семей полигоны

Еліміздің тарихындағ ы ең қ айғ ылы парақ тардың бірі - Семей ядролық сынақ полигонының ө мірге келуі Алғ ашқ ы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таң ғ ы сағ ат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер ү сті жә не жер асты ядролық сынақ тарының ө ткізілуі нә тижесінде атмосферағ а, гидросферағ а жә не литосферағ а ө те ү лкен мө лшерде радиоактивті материалдар шығ арылды. Тек Семей ядролық полигонының ғ ана емес, соғ ан жақ ын жатқ ан орасан ү лкен аумақ тар да (Павлодар, Қ арағ анды, Шығ ыс Қ азақ стан, Жезқ азғ ан облыстары жә не Ресей Федерациясының Алтай ө лкесі) радиоактивті ластануғ а ұ шырады. Соның нә тижесінде сол аумақ тағ ы кө птеген тірі ағ залар жә не тұ рғ ын халық тар зардап шекті.

Қ азақ стандағ ы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары ә лі де толық зерттелген жоқ. Белгілі ақ ын Олжас Сү лейменовтың басшылығ ымен Невада—Семей экологиялық қ озғ алысы Семей ядролық полигонында сынақ тар ө ткізуге толық тыйым салды. Бұ л қ озғ алысқ а Қ азақ станның кө птеген халқ ы кең інен қ атысты. Қ азақ стан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақ тар ө ткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы» Жарлығ ына 1991 жылы тамыздың 29-да қ ол қ ойылды.) Соң ғ ы сынақ тардан бері он жылдан астам уақ ыт ө ткеніне қ арамастан, Семей ядролық полигонының белдемі кү ні бү гінге дейін экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі. Ө йткені онда ұ зақ сақ талатын радиоактивті заттар жинақ талғ ан. Полигон аймағ ында кү ні бү гінге дейін топырақ жә не ө сімдіктер ластанғ ан. Қ азақ стан Ү кіметі Семей ядролық полигонымен шектесіп жатқ ан аудандар аймағ ындағ ы экологиялық жағ дайды жең ілдету жө нінде бірқ атар шұ ғ ыл шаралар қ абылдады. АҚ Ш пен Жапония ү кіметтері Семей ядролық полигоны аймағ ында экологиялық зерттеулерді жү ргізуге елеулі қ аржылық кө мек кө рсетуде.^[1] КСРО заманында Қ азақ стан аумағ ында атом бомбалары сынақ тан ө тті. Ол ү шін арнайы 18 млн га жер бө лініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқ ысынды адамдарғ а, жануарлар мен табиғ атқ а тікелей зардабын тигізген ашық сынақ тар жасалды. Сосын оларды жер астына жасай бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұ мдық ауыр болды. Семей маң ындағ ы радиациялық ә сер аймағ ында тұ ратын 500 мың дай адам осы сынақ тан азап шекті. 1949 жылдан 1963 жылғ а дейін жер бетінде жасалғ ан сынақ тардың зардабы ә сіресе мол болғ аны рас. Бұ л аймақ тағ ы аурулардың есеп-қ исабы 1990 жылғ а дейін мұ қ ият жасырылып келді. Облыста онкологиялық, жү рек-қ ан тамыр, жү йке жә не психикалық аурулар саны кү рт ө сті. Азап шегіп, ө лім қ ұ шқ ан адамдар қ аншама. Отбасыларында кемтар балалар кө бейді. Бұ ның ө зі қ азақ ұ лтының келешегіне тө нген зор қ ауіп болатын 1980 жылдардың аяғ ына қ арай халық тың тө зімі таусылып, шегіне жеткен еді. Басқ а ядролық державалармен салыстырғ анда, Қ азақ стан аумағ ында қ иратқ ыш ә луеті жағ ынан орасан зор ядролық арсенал болды. Қ азақ стандағ ы қ арудың жиынтық ядролық қ уаты бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының барлық ық тимал дұ шпандарының аса маң ызды стратегиялық объектілерінің барлығ ының тамтығ ын да қ алдырмауғ а жетіп артылатын. Бұ л қ аруды қ олдану миллиондағ ан халқ ы бар мың нан астам қ аланы, ол былай тұ рсын, тұ тас бір мемлекеттерді, тіпті континенттерді жермен жексен етуге мү мкіндік беретін. Қ азақ стан стратегиялық қ ару-жарақ пен оны жеткізу қ ұ ралдары орналастырылғ ан жай ғ ана орын болғ ан жоқ. Біздің елде жайласқ ан сұ мдық ә скери-техникалық ә лует қ уаты жағ ынан тұ тас бір индустрия, ө зіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді. КСРО-ның ыдырауы нә тижесінде Қ азақ стан толық ә скери ядролық циклды: ядролық қ аруды сынау, жаң ғ ырту жә не ө ндіру циклын жү зеге асыру мү мкіндігі алды. Негізгі бө лім

Невада-Семей полигонының инфрақ ұ рылымы

Сол ядролық сынақ полигондарының бірі – Семей полигоны Кең ес Одағ ының аса маң ызды стратегиялық объектісі болды. Осынау полигонның кемел инфрақ ұ рылымы: Курчатов қ аласын (Семей – 21), реакторлар кешенін, «Балапан», «Г» (Дегелең дегі сейсмокешен), «Ш» («Тә жірибелік алаң» дейтін) сынақ алаң дарын, толып жатқ ан басқ а да ұ сақ тә жірибелік алаң дарды қ амтиды. Семей ядролық полигонның осынау тә жірибелік алаң дарында 456 ядролық жарылыс жасалды. Осынау сынақ тар атом қ аруының қ иратқ ыш қ аруын айтарлық тай арттыруғ а ғ ана емес, оның жаң а тү рлерін де жасауғ а мү мкіндік берді.

Ядролық сынақ тар

Семей ядролық полигонындағ ы сынақ тардың жалпы саны 456 ядролық жә не термоядролық жарылысты қ ұ рады. Олардың 116-сы ашық болды, яғ ни жер бетіндегі немесе ә уе кең істігінде жасалды. Семей полигонында ә уеде жә не жер бетінде сынақ тан ө ткізілген ядролық зарядтардың жалпы қ уаты 1945 жылы Хиросимағ а тасталғ ан атом бомбасының қ уатынан 2, 5 мың есе кө п болды. 1949 жылғ ы 29 тамызда тұ п-тура таң ғ ы сағ ат жетіде кө з ілеспес жылдамдық пен ұ лғ айып бара жатқ ан отты доп кенеттен Жер денесіне қ адалып, оны шарпып ө тіп, аспанғ а кө терілген. Отты шардан соң, сұ рапыл қ уат пен кө з қ арастырар сә уле бас айналдырып жібергендей бір сә тте жер қ абығ ының ыстық кү лі мен иісі кө кке кө терілген. Жер лыпасының ө ртең иісі қ олқ а атар тү тіннің ащы иісін қ олдан жасалғ ан жел ә п-сә тте жан жақ қ а таратты. Таяу жерлердегі сирек ауылдарда тұ ратын адамдар дір ете тү скен жер мен жарты аспанды алып кеткен от-жалынғ а таң ырқ ап, ү йлерінен қ арап тұ рғ ан. Жалғ ыз тү п шө п қ алмағ ан, тү тігіп қ арайып кеткен даланың тұ л жамылғ ысы. Жан-тә сілім алдында жанталасқ ан тышқ андардың, қ арсақ тардың кесірткелердің ө лі денесі табылғ ан. Жаң адан келгендер бұ л тозақ ты Семей ядролық сынақ полигоны ретінде белгілі № 2 оқ у полигонында РДС-1 (зымырандық кө рсеткіш снаряды) плутоний зарядан жер бетінде сынақ тан ө ткізу жарылысы деп атады. Бұ л КСРО-да тұ ң ғ ыш атом бомбасының жарыдуы еді. Полигонда жаң а таталды жұ лдыздың тууын Лаврентий Берия, Сергей Курчатов, ә скери бастық тар мен атақ ты ғ алымдар, Кең естік атом бомбасының толып жатқ ан идеологиялық, идеялық жә не техникалық аталары тасадан бақ ылап тұ рды.

Семей ядролық полигонындағ ы сынақ тардың ә сері

Тұ ң ғ ыш атомдық жарылыстың радиоактивті ө німдері аймақ тың барлық елді мекендерін жауып қ алды. Кө рші қ онғ ан ә скери объектіде не болып жатқ аны туралы титімдей тү сінігі жоқ жақ ындағ ы ауылдардың тұ рғ ындары радиациялық сә уленің сұ мдық дозасын алды. Халық қ а сынақ туралы ескертілмеген де еді. Ядролық жарылыстар туралы халық қ а 1953 жылдан бастап қ ана ескертіле бастады. Онда адамдар мен малды радиоактивті заттардың таралу аймағ ынан уақ ытша кө шіру, оларды қ арабайыр қ орғ аныш объектілеріне, орларғ а немесе кепелерге жасыру кө зделді. Алайда жарылыстан кейін адамдар радиациядан былғ анғ ан жерлердегі ө з ү йлеріне оралып отырды. Жарылыс толқ ыны кө птеген ү йлер терезесінің шынысын ұ шырып жіберген, кейбір ү йлердің қ абырғ алары қ ирады. Кейінірек сынақ алдында уақ ытша кө шірілген адамдар полигон жанындағ ы туғ ан жерлеріне қ айтып орала бастағ анда, олардың кө бісі ү йінің орнын сипап қ алды, не қ ақ ырап кеткен қ абырғ аларды кө рді. Семей ядролық полигонындағ ы сынақ тардың ә сері туралы алғ ашқ ы шын да жү йелі деректер Қ азақ КСР Ғ ылым академиясы жү ргізген кең ауқ ымды медициналық -экологиялық зерттеулердің нә тижесінде алынды. Зерттеулерді, ғ ылыми экспедицияларды профессор Б. Атшабаров басқ арды. Радиацияның адамғ а ық палының механизмі қ азіргі кезде едә уір жақ сы парық талғ ан. Бұ л орайда ең қ ауіптісі – иондалатын радиацияның ық палы гендік кодты дауасыз ө згерістерге соқ тыруғ а мү мкін екендігі. 1949 жылғ ы алғ ашқ ы жер бетіндегі жарылыстан бастап Семей жә не Павлодар облыстарының радиациялық сә улеленудің ық палына ұ шырағ ан басқ а аумақ тардың тұ рғ ындарының арасында сырқ ат санының ұ дайы ө сіп келе жатқ аны байқ алады. Бұ лар ө кпе мен сү т бездерінің рагы, лимфогемобластоз жә не басқ а да қ атерлі ісікті патологиялары. Жалпы алғ анда рак ісігі сынақ тар басталғ алы бері ү ш есе ө сті. Семей полигонына жақ ын нақ сол аудандарда жетілуіндегі ә ртү рлі ауытқ улар, тә ндік жә не естік кемшіліктер ә рқ илы сә билер дү ниеге ерекше кө п келеді. Мамандардың айтуынша, соны бә рі нақ қ ысқ а мерзімді жә не қ алдық ты радиацияның кесірінен болатын генетикалық мутациямен байланысты. Адамдар ғ ана емес, жер де азап шегеді. Жылма-жыл радионуклидтердің жинала беруі жердің қ ұ нарлығ ын азайтады. Жерде орасан зор микроэлементтер: темір, мыс, магний жә не басқ а металдар ә рттү рлі дә нді дақ ылдар адам организміне сің еді.

Сутегілік қ ұ рылымы РДС-2 бұ йымы дегеннің қ уаты жағ ынан соғ ан дейін болып кө рмеген. Жарылысы 1953 жылғ ы 12 тамызда Семей ядролық полигонының тө ң ірегін тетірентті. Оның қ уаты 480 килотонна еді. Жарылыстан кейін пайда болғ ан нарттай жанғ ан радиоактивті газдардың саң ырауқ ұ лақ секілді бұ лты 16 километр биіктікке кө терілді. Осы жарылыстан кейін радиусы ондағ ан километр болатын жерде дала шө птері бірнеше кү н бойы кө гілдір сә уле шығ арып тұ рды. 1955 жылы 22 қ арашада ТУ-16А ә скери бомбалағ ышы Семей полигонының ү стінен ұ шып бара жатып, жаң адан жасалғ ан қ уаты 1, 7 мегатонна болатын, термоядролық РДС-37 зарядын тастады. Бомба бір жарым километрлік биіктікте жарылды. Бұ л жарылыстың соқ қ ы толқ ыны мен жер қ абатының дірілі бү кіл дерлік Қ азақ стан аумағ ы мен Ресейдің кө ршіліс аймақ тарында сезілді. 1962-1989 жылдар арасында Семей полигонындағ ы Дегелең тауының жер астындағ ы шахталарында 340 жарылыс жасалды. Бұ л арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ ө ткізіліп тұ рды. Осынау жарылыстың салдарынан бір кө здері жартастардан қ ұ ралғ ан Дегелең тауы іс жү зінде киыршық тас ү йіндісіне айналды. Жер астындағ ы ә рбір ү шінші жарылыстан соң, жарылыс нә тижесінде пайда болғ ан жарық тар мен саң ылаулардан радиоактивті газ шығ ып кетіп жатты. 1989 жылы 12 ақ панда кезекті жоспарлы ядролық сынақ ө ткізді. Ү ң гірлердің бірінде қ уаты 70 килотоннадан астам ядролық заряд жарылды. Соның салдарынан жер бетінде саң ылаулар пайда болып, олардан екі тә улік бойы радиоактивті газдар шығ ып жатқ ан. Содан пайда болғ ан радиоактивті бұ лт 30 мың нан астам адам тұ ратын аумақ ты бү ркеді. Бұ л аймақ та радиациялық фон 3000-4000 микрорентгенге жетті. Бұ л кө рсеткіш қ алыпты жағ дайда сағ атына 15-20 микрорентген болатын табиғ и радиациялық фоннан екі жү з есе асып тү сті.

Қ орытынды бө лім

Бір кездері ядролық полигон нақ Семей жерінде неге қ ұ рылды деген сұ рақ тың жауабын іздегенде сол кезде бұ л ө ң ір Кең ес Одағ ының адам ең аз қ оныстанғ ан, сонымен бірге негізгі коммуникация жерлерінен оншалық ты қ ашық емес деген сө здер шық қ ан. 1989 жылдың ақ панында Семейдегі атом полигонын табу ү шін кү ресті бастауғ а ұ йғ арғ ан «Невада - Семей» қ озғ алысының алғ ашқ ы митингісі ө ткізілді. Оны басқ арғ ан – белгілі қ оғ ам қ айраткері, ақ ын Олжас Сү лейменов. Сол жылдың 6 тамызында Семей облысының Қ арауыл ауылында ядролық қ аруды сынауғ а мораторий жариялау жө ніндегі ұ сынысты КСРО жә не АҚ Ш Президенттеріне ү ндеу қ абылданды. Онда былай делінген болатын: «Сайын даламыз ядролық жарылыстардан қ алтырап бітті, сондық тан да онда ары қ арай ү нсіз қ алу мү мкін емес. 40 жыл ішінде бұ л арада мың дағ ан Хиросималар жарылды. Біз келешекті қ ауіппен кү тудеміз. Уайымсыз отырып, су мен тамақ ішу, ө мірге нә ресте ә келу мү мкін емес болып барады. Қ азақ стандағ ы ядролық қ аруды тоқ тату ү шін, ө з ү йімізде бейбітшілік пен тыныштық орнату ү шін, ө з қ ұ қ ық тарымыз ү шін кү ресу мақ сатында біз «Невада - Семей» қ озғ алысын қ ұ рдық». Осы уақ ытқ а дейін ү нсіз тығ ылып келген халық бір дауыстан «ядролық қ аруғ а жол жоқ!», «Сынақ тар тоқ татылсын» деп мә лімдеді. Ядролық сынақ тардың қ атері жө нінде барлық бұ қ аралық ақ параттары қ ұ ралдарында, телевидение мен газеттерде ә ң гіме бола бастады. Тү рлі елдердің парламенттері ө з сессияларында қ озғ алыс ұ рандарын талқ ылап жатты. Радиациялық сә улелердің зардаптары жайлы дә рігерлер мен ғ алымдардың ашық ә ң гіме қ озғ ауғ а батылдары жетті. Бұ қ араның қ ысымымен Семей полигонындағ ы сынақ тар саны азая бастағ ан еді. Халық тың бастамасымен тұ ң ғ ыш ретКСРО Ү кіметі ядролық қ аруды сынауғ а тыйым салу – мораторий жасау туралы шешім шығ арды. Қ азақ стан Республикасының егемендігі туралы Декларацияда ел ауағ ы ядросыз аймақ деп жарияланды. Қ азақ стан Президенті Н.Ә. Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығ арғ ан кү ні – 1991 жылдың 28 тамызы. Сө йтіп тиянақ тылық пен елімталдық кө рсеткен қ азақ халқ ы ө з мақ сатына жетті: ең ү лкен полигон жабылып, атом қ аруынан бас тарту ә рекеті жасала бастады. Семей полигоны жабылғ аннан кейін Ресейдің, АҚ Ш пен Францияның полигондарында ядролық қ аруды сынауғ а мораторий жарияланды. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылып, 1992 жылдың мамырында оның базасында Курчатов қ аласындағ ы Ұ лттық ядролық орталық қ ұ рылды.^[2][3][4]

Каспий тең ізінің экологиялық проблемасы

Каспий тең ізінің алып жатқ ан географиялық орнына байланысты (шө л зонасы) еліміздің шаруашылық саласында атқ аратын маң ызы ө те зор. Сонымен қ атар сол маң дағ ы шө лді алапқ а ылғ ал ә келуші су айдыны ретінде де ү лкен рө лі бар. Солтү стігіне қ ұ ятын Еділ ө зенінде бө гендердің салынуы, мұ най кә сіпшілігінің ө ркендеуі тең іздің экологиялық жағ дайын нашарлатты. Соң ғ ы жылдары бұ л аймақ мұ най мен газды ө ндірудің маң ызды экономикалық ауданына айналды. Тең із дең гейінің кө терілуіне байланысты бұ л аймақ табиғ и апат жағ дайына ұ шырады. Табиғ и қ орларын игеруде де, бұ л аудандағ ы табиғ ат компоненттерінің ө згеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:

· экологиялық апатты аймақ қ а жататындық тан, негізгі ә рекет етуші Капустин Яр, Азғ ыр полигонының ұ зақ уақ ыт бойы жұ мыс істеуіне байланысты тұ рғ ын халық тардың денсаулығ ының кү рт нашарлауы;

· мұ най мен газдың ө ндірілуіне байланысты тіршілік дү ниесінің ө згеруі, балық тардың (бекіре) қ ырылуы, уылдырық шашатын кө ксерке балық тарының кеміп кетуі;

· осы тең ізге ғ ана тә н (эндемикалық) итбалық тың мезгіл-мезгіл қ ырылуы;

· аң ызақ жерлердің шаруашылық қ а тигізетін кері ә сері (жел эрозиясы).

1. Каспий тең ізінің солтү стік жағ асы, Еділ мен Жайық ө зендері аралығ ының кө п жері Атырау облысының Қ ұ рманғ азы ауданына қ арайды. Тең із жағ асының шекарасын Еділ ө зенінің тең ізге қ ұ ятын Қ иғ аш саласы анық тайды. Осы Қ иғ аш ө зенінен Исатай ауданының Забурын елді мекеніне дейінгі жағ алық аймақ тү гелдей Қ ұ рманғ азы ауданының жері. Бұ л жердің экологиялық жағ дайынан сө з қ озғ ау ү шін оның бұ рынғ ы жағ дайы қ андай екеніне кө з жеткізу керек. Бұ рын бұ л жердің кең естік кезең ге дейін, онан кейін де тең із суының жә не оның қ ұ рлық қ а суғ ына кіріп жатқ ан шалқ ығ ан саналуан сулы шығ анақ тары мен тең ізден бө лініп қ алғ ан кө лдері кө п болды. Қ ай кездерде де осы кө лдерден, шығ анақ тардан жергілікті халық балық аулап, олардың тү рлі ө німдерін шығ аратын шағ ын да ірі кә сіпорындарына тапсыратын. Оларды балық шылардың тілімен айтсақ «Балық батағ алары» дейтін. 1925 жылдан бастап Каспий тең ізінің суы тартылып, барғ ан сайын азайды. 1930 жылы бұ л су арналары, шығ анақ тар сусыз қ алды. Біртіндеп тартылғ ан тең із суы 100 километрге қ ашық таса, кейіннен ол одан екі есеге жуық қ ашық тап кетті. Балық батағ алары жабылды. Аудандағ ы кең естік кезең де қ ұ рылғ ан балық колхоздарының балық шылары тең ізге балық аулауғ а шығ атын кеме-қ айық тарын Астрахань облысы аумағ ына қ арасты тең із жағ асындағ ы «Тұ мақ» аралына кү зде тастап, кө ктемде сол жерден жарақ танып тең ізге шығ атын болды. Бұ рынғ ы тең із ротасындағ ы Белужий, Трешкин, Дементьев, Қ арабө лек, Ленкоса, Комсомольск, Бесшифер, Жаркө се, Ә бу аралдары қ ара жерге жалғ асты. Бұ л аралдар соң ғ ы 30-40 жылдар бойы Атырау облысы мал шаруашылық ты колхоздарының мал азығ ын дайындайтын учаскелерге, малшылардың қ ыстақ тарына айналды. Қ иғ аш ө зенінен Забурын елді мекеніне дейігі 200 километрге жуық жердегі халық тың байырғ ы қ онысы сусыз қ алды. Оншақ ты колхоздар тұ рақ ты тұ ра алмағ андық тан Қ иғ аш, Шарон ө зендерінің бойына қ оныс аударды. Бірақ бұ л сусыз қ алғ ан мың дағ ан гектар жерді малшылардың қ онысына, жайылымғ а айналдырар бағ дарламасы ел алдына қ ойылды. 1946 жылы Шортанбай балық зауытының қ асынан Қ иғ аш ө зенінен басын алатын Қ иғ аш-Кобяков каналы, одан басын алатын Кө карна-Белужий-Трешкин, кейін Кобяков-Жанбай каналдары, мал су ішетін Кобяков-Мальцев каналы, сонан кйін Ганюшкиннен Забурынғ а жететін жоғ ары жақ пен Сурхан каналының желісі іске қ осылды. Бұ л каналдардың тұ щы ағ ынды суы тү гелдей каналдың тө менгі желісімен бұ рынғ ы арналар ізімен тең ізге қ ұ ятын болды жә не осы арналар ізімен суды тең ізге жеткізетін Ленкоса, Мальцев, Жанбай-Дементьев каналдары да қ азылды. Мысылы «Белужий» арнасы атына сай Белуга (қ ортпа балығ ы) балығ ының ішкі суғ а кіретін, уылдырық шашатын бұ рынғ ы терең арна болатын. Бұ л каналдар бойындағ ы жайылымдық жерлерге, малшыларғ а Еділдің тұ шы суын жеткізіп қ ана қ оймай, бұ рынғ ы тең із суы жайылатын кө лдерге қ ұ йып, тең із балық тарының кө ктемде уылдырық шашып, кө беюіне мың дағ ан суды мекендейтін қ ұ стардың кө беюіне мың дағ ан жол ашты. Мұ ның бә рі кешегі ө ткен кең істік кезең дегі тең із жағ асын мекендеген Қ ұ рманғ азы ауданы жерінің келбеті еді. Тең із жағ асының қ азіргі жағ дайы мү лде ө згерді. Аудандағ ы ө неркә сіптік, ауыл шаруашылық ты ө ндіріс орындарының кө бі жабылды. Аудан экономикасы тө мендеді. Табиғ аты қ орғ алмай, экологиясы бұ зылды.Ө ткен 30 жыл ішінде каналдар бір де бір рет аршылмағ асын, арналары бітелді. Қ амыс, қ оғ а, су балдырлары қ аптап кетті, кө пшілігін су жү рмейтін болып, қ ұ м басты. Тең ізбен байланыс ү зілді. Кө лдерде тұ рып қ алғ ан су бұ зылып, мыс купросының ерітіндісіне айналды, зә рленді. Ауру таратудың кө зіне айналды. Мың дағ ан гектар шабындық, жайылымдық жер шө пшық пай, пайдаланудан қ алды. Ауданғ а қ арайтын батыстан-шығ ысқ а ұ зындығ ы 200км, терістіктен-тү стікке150 километрге созылатын тең із жағ алауын нар қ амыс, қ оғ а басты, су арналары жойылды. Ө зен суы тең ізге жетпейді. Бірнеше жылғ ы ну орман болып шық қ ан қ амыс, қ оғ а, жың ғ ылдар 1974 жылдан бері ө ртелмегендіктен қ урап, ү йінді-шө гіндіге айналды, су балдырларымен қ опағ а айналып шіріді. Қ опа ү стінен қ айталап шық қ ан биік қ амыс-қ оғ алар жыртқ ыш қ асқ ыр, қ арсақ, тү лкі, қ амыс мысық тарының, борсық тын, кү зен, жанат, қ абандардың жә не кемірушілер-егеуқ ұ йрық, тышқ ан, атжалмандардың тұ рақ ты мекеніне айналды. Жылма-жыл олардың санының ұ лғ аюына сай жұ қ палы да, қ атерлі аурулар туу қ аупі ө сті. Ә сіресе қ асқ ыр, тү лкілер қ ұ тырып ауырып, адамғ а, малғ а шабатын болды. Тышқ андар осы оң ірде 1920 жылдарда болғ ан оба ауруының қ айталануына мү мкіндік туғ ызып отырТең із суын жағ алай жә не су астындағ ы жеке аралдарғ а мұ най компаниялары қ ожа болып, мұ най ұ ң ғ ымаларын қ аптата бастады. Жағ адағ ы «Белужий», «Ленкоса», «Трешкин» аралдарында жиырмашақ ты мұ най ұ ң ғ ымылары жұ мыс ү стінде. Мемлекеттер арасындағ ы Каспийді бө лісу келісіміне сай Ресей ү кіметінің мұ най-шылары біздің аудан жері болып саналатын тең із суындағ ы «Новинск» аралына мұ най ұ ң ғ ымасын орнатып жатыр. Мұ най ұ ң ғ ымалары қ амыс, қ оғ а, қ опа, балдыр ү йіндішірінділердің ортасына орналасуда. Бұ лар тең із жағ асының бұ зылғ ан ауасын одан сайын ластаса, екінші жағ ынан қ урағ ан қ амыс мұ най кө здерінің ө ртену қ аупін туғ ызады. Аудан халқ ы ү шін кә сіптік жә не кү нкө рістік балық кө зі-Каспий тең ізінің балығ ы мен жер астының мұ найы. Оларды бұ рынғ ы қ алпына келтіріп, халық игілігіне айналдыру ү шін тө мендегідей шараларды шұ ғ ыл іске асыру қ ажет деп санаймыз: 1. Аудан жеріндегі каналдары қ алпына келтіру, бітелген жерін аршып, қ азып, Қ иғ аштын мол тұ шы суын Каспий тең ізіне қ ұ юын қ амтамасыз ету керек. Ол ү шін Сурхан каналының Қ иғ аш –Кобяков каналынан бастау алатын жеріндегі 15км жерін терең детіп қ азғ ан жө н. Онан кейін Кобяков-Жанбай-Забурын каналының бойындағ ы бұ рын тең ізге қ ұ ятын Ленкоса каналын, Жанбай арнасын, Деменьтев каналдарының бітелген жерлерін қ азып, кейбіреулерін тең ізге қ арай ұ зартып, Шаронка суының осылар арқ ылы тең ізге қ ұ юына мү мкіндік беруміз керек. Бұ ларды аршып, қ азғ аннан қ андай пайда бар? Біріншіден, тең із балық тарының ү лкен-кішісі болмасын кө ктемде уылдырық шашу ү шін ү йірімен тең ізді жағ алап келіп, дағ ды бойынша ө зен суы ағ ысына қ арсы каналдармен жоғ ары ө рлейді, кө лдерге жайылғ ан суғ а шығ ады, тұ шы суда балық жақ сы ө седі. Мұ ның ө зі аудандағ ы балық аулайтын колхоздар мен балық зауытының, кә сіпшіліктердің ө ркендеуіне, аудан экономикасын котеруге, халық тың ә л-ауқ атын жақ сартуғ а мү мкіндік береді. Екіншіден, қ азіргі кезде Жайық ө зенінің тең ізге қ ұ яр тамағ ы тайыздалғ ан. Жылдар бойы қ азылмағ андық тан балық тар Жайық бойына толық шығ а алмайды. Біздің ауданның тұ сындағ ы тең ізге қ ұ ятын негізгі арналар бітелген, балық тар кіре алмайды. Соның салдарынан балық тар кө ктемде ү йірімен жоғ ырылайды. Кейде онан да асып Мақ ашқ алағ а қ арай асады. Сондық тан да Каспий балығ ының ө з жерімізде кө беюіне жағ дай жасауымыз керек. Ү шіншіден, Еділ-Қ иғ аш суы ө те кө п. Кө ктемде олардан келетін мол суды бұ рынғ ы қ азылғ ан Каспий тең ізіне жібермесек ең адымен аудан орталығ ы Ганюшкинді су басады. Селоны бірнеше жылдар бойы богет салып қ ана аман алып қ алып отырмыз, ал биыл жағ дай ө те қ ауіпті. Су басса мың дағ ан саман ү йлер қ ұ лап, ел баспанасыз қ алады. Тө ртіншіден, су келсе каналдар бойындағ ы кө лдер жағ асы мен жайылымдарғ а шө п шығ ады, егін егіледі, халық тың кү нкө рісі, ауа райы жақ сарады, табиғ ат тү зіледі. 2. Тең із жағ асына жағ алай шық қ ан, адам жү ре алмайтын, ит тұ мсығ ы ө тпейтін, жү здеген гектар жерді алып жатқ ан қ урағ ан қ амыс, қ оғ алар, қ опаларды кө ктемде жә не кү зде ө ртеу керек. Ө йткені олар қ опаланып шіріп, бұ ларды паналап жү рген сансыз кө п жабайы аң дар мен тышқ андардың сү йегінен улы заттар, газдар кө бейіп, экология бұ зылады, аурулар тарайды. Оның елге келтіріп отырғ ан зияны кө п. Сондық тан да қ амыс, қ оғ аларды жылма-жыл ө ртесе жер тазарады, қ ажетті аралдар мен су ө з арналарын табатын болады.Оны осы жерді игеріп, ө німін алып жатқ ан мұ най компаниялары жү зеге асыра алар еді. Ал бұ ғ ан бақ ылауды облыстық қ оршағ ан ортаны қ орғ ау басқ армасы, одан жоғ ары министрлік жургізуге тиісті.

Каспий экологиясына мұ най ө ндірудің қ аупі қ анша жә не Каспий аймағ ының ахуалы

Каспий тең ізі қ айраң ында кең кө лемде басталғ ан бұ рғ ылау жұ мыстары тең ізге қ ауіп тө ндіре ме? Ә рине. Ә лемнің ә р тү кпірінде болып жатқ ан экологиялық апаттардың ащы сабағ ынан оң қ орытынды шығ армасақ, Каспийдің келешегіне де қ ауіп тө неді. Қ азір мұ нда тек іздестіру шаралары ғ ана жү ргізілуде. Осындай геологиялық жұ мыстардың барысында-ақ бірнеше оқ ыс оқ иғ алар орын алды. Алдымен итбалық тардың, соң ынан қ ұ стардың жаппай қ ырғ ынғ а ұ шырауы тең іздің қ азақ стандық бө лігінде дабыл қ ағ ылар жағ дайдың қ азір-ақ қ алыптасып келе жатқ анын аң ғ арды. Ең сорақ ысы – сол апаттардцың аяғ ы анық талмай, себебі сараланбай қ алғ андай. Аджип компаниясы азды-кө пті айыппұ л тө лесе, бұ л осымен іс тың ды деген сө з емес. Бізге “қ ара алтын” игеру жолында табиғ атты қ ұ рбандық қ а шалмау, қ оршағ ан ортаны таза кү йіде сақ тау жолындағ ы шараларды қ олғ а алатын кез жетті. Жалпы, адам мен табиғ аттың байланысы ық ылым замандарда қ алыптасқ ан. Адамзат ө зінің ө мірлік қ ажеттілігін қ оршағ ан ортадан алады. Бұ л ү лес қ азір артып келеді. Бү гінде қ оғ ам қ ажеттілігінің 80%-ы табиғ и қ орлардан алынады. Осы қ арқ ын алдағ ы уақ ытта да сақ талса, мұ нығ арты табиғ и ортаның азуына, яғ ни деградацияғ а апарып соқ тырады. Бұ л – табиғ аты кү рделі аймақ та орналасқ ан Атырау облысы ү шін ү лкен қ ауіп. Кү н тә ртібінде Каспий тең ізінің су алып, су басып кеткен аймақ тарындағ ы ұ ң ғ ымаларды жою проблемасы тұ р. Ұ ң ғ ымаларды жою жө нінде шұ ғ ыл шаралар Каспий тең ізінің акваториясы ү шін жағ ымсыз салдарларғ а ә кеп соқ тыруы мү мкін. Аймақ та ү ш басты экологиялық проблемасын атап ө туге тболады: 1. Қ ошқ ар-Ата қ алдық сақ тау қ оймасының проблемасы, онда 105 млн тонна улы жә не радиоктивті қ алдық тар сақ талады. СКЗ жә не ХГМЗ зауыттарының толық тоқ тап тұ руына байланысты 1988 жылдан бастап ағ ынды сулар ағ ызылып жіберілмейді. Сұ ық фазаның дең гейі тө мендеуде. Қ азіргі уақ ытта жалпы кө лемі 77км жер тазартылып, кө лемі 30км жағ ажайлар пайда болды. Қ алдық сақ тау қ оймасы жө ніндегі проблемалық мә селелерді шешу ү шін миллиондағ ан қ аражат қ ажет. 2. БН-350 реакторлық зауытының істен шығ уы, оны радиациялық қ ауіпсіз жағ дайғ а келтіру. 3. Каспий тең ізінің Солтү стік тең із қ айраң ында мұ най операцияларын жү ргізу жә не Каспий тең ізінің тең із қ айраң ын игеру кезінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау жө ніндегі мә селелерді шешудегі негізгі проблемалардың бірі – толық қ анды экологиялық мониторингтің болмауы. Қ азақ стан Республикасының оны жү зеге асыру ү шін тиісті база жасақ талмағ ан. Аймақ тың тағ ы да бір проблемасы қ оршағ ан ортаны қ орғ ау компоненттеріне жасалғ ан толық қ анды мемлекеттік мониторингтің жоқ тығ ы болып табылады. Тең із кө лігінің кө терің кі қ арқ ынды қ озғ алысы нә тижесінде тең із ортасына, оның флорасы мен фаунасына ә сері ө рши тү седі, ол жағ алаудағ ы аймақ тарғ а жә не сулы ортағ а экологиялық мониторинг жү ргізуді талап етеді. Каспий тең ізі жағ алауының 1350 км бақ ылаусыз қ алып отыр. Қ азіргі уақ ытта қ ұ рғ ақ жү ктерден басқ а жылына 5 млн мұ нады тасу жү зеге асырылатын тең із портының жұ мысына тұ рақ ты бақ ылау жетіспейді. Зертханалар мен инспекторлық қ ұ рамның кө птігінен тең із портының акваториында, сондай-ақ Каспий тең ізінің қ алғ ан аумағ ындағ ы тең із суының сапалы қ ұ рамына мемлекеттік бақ ылауды жү зеге асыратын жағ дай жоқ. 3. Соң ғ ы жылдары кә рі Каспийден мұ най ө ндіру мә селесі қ атты қ олғ а алынып жатыр. Мол байлық бірнеше шет ел алпауыттарын дедектетіп біздің республикамызғ а алып келгеніне де бірнеше жыл болды. Олар қ азір ақ тер, кө к тер болып тең ізге мұ най соратын қ ондырғ ыларды орнатып жатыр. Пиғ ылы белгілі – оларғ а мұ най керек. Жә не кө п мұ най керек. Ал ертең мұ най сора бастағ анда тең ізіміздің табиғ аты не болады? Алтынғ а парапар бекіре балығ ы мен қ ара уылдырық ө ндіре аламыз ба? Басқ а да тең із жә ндіктері қ ырғ ынғ а ұ шырамай ма? Айталық, ана жылы итбалық тар қ ырылды, балық тар да ө лді. Сонда осы мол мұ най Қ азақ станның келешекте соры болмай ма? Себебі деректер бойынша Каспийдің Қ азақ стан жақ бетіндегі биоқ орлардың жалпы қ ұ ны 500млрд доллар. Ал тең із тіршілігі жойылса, халық аралық сот жыл сайын сондай мө лшердегі айыпты біздің елге салады да отырады. Мү мкін ол бірнеше ғ асырғ ы созылар? Осы сұ рақ тар еріксіз ойландырады. Ең қ иыны, тең ізіміздің ертең і не болады? Тең іздің жерасты қ ойнауында байлық тың мол қ оры жатқ аң ына қ ай жақ та кү діктенбеді. Кең ес ү кіметін ойландырғ ан бұ рғ ылау кезіндегі тең із экологиясын сақ тау болатын. Оғ ан Кең ес Одағ ының кө зін жеткізу ү шін халық аралық мұ най бірлестігі компаниясы мамандарды Мексика шығ анағ ы мен Кариб тең ізінің атырауында орналасқ ан мұ най бұ рғ ылау алаң дарына апарып, сонда жіберілген крокодильдерді кө рсеткен. Оның себебі мұ най араласқ ан ортағ а ең тө зіімсіз тіршілік – крокодильдер екен. Ал апарылғ ан крокодильдер онда жақ сы ө сіп жатқ ан. Сол кезең де АҚ Ш-тың КСРО-дан Каспий тең ізінің су асты алқ абын сатуды қ олқ алағ аны белгілі. Алайда кең ес ү кіметі бұ ғ ан келіспеді. Бірақ сол дә уә рде де тең із асты мұ найын ө ндіру жө нінде ә ң гімелер болды. Оғ ан екі жақ тың космостан тү сірілген бейнематериалдарындағ ы мұ най белгілері дә некер болса керек. Алайда негізгі келісімшарт Қ азақ стан тә уелсіздігін алғ аннан кейін басталды. Тең із астын геологиялық -геофизикалық зерттеу жө ніндегі «Қ азақ стан-Каспийшельф» компаниясын қ ұ ру туоалы қ аулы 1993 жылдың 13 ақ панында дү ниеге келді. Сол жылдың 3 желтоқ санында бұ л компания халық аралық консорциум болып қ айта қ ұ рылды. Қ азақ стан шельфінің тең із асты қ айраң ының Атырау-Маң ғ ыстау облыстарының жерінде жатқ аны белгілі. Ал бұ л екі облыстың шекарасы қ ұ рлық бойындағ ы шекалармен тұ тас келеді. ШШШельф орналасқ ан аймақ қ а қ арай судың терең дігі – 1, 5 метрден 9 метрге дейін барады. Оң тү стік бетін қ ұ райтын Тү рікменстан шекарасыа дейінгі терең дік 20 метрден 400 метрге дейін барады. Мұ най ө ндіретін бө ліктің тайыз болуы жұ мыстың жең ілдеуіне, қ ұ рылыс бө лшектерінің аз жұ мсалуыне ә серін тигізері хақ. Сейсмикалық барлау жұ мыстарының жү ргізілуіне 1994 жылдың тамыз айында Ақ тауғ а «Вестерн Джеофизикалдың» келуі айтарлық тай роль атқ арды. Осы жерде сейсмикалық жұ мыстардың атқ арылу нә тижелерін сараптау мақ сатында есептеу орталық тары қ ұ рылды. Ол ә уелі Атырауда, кейін Алматыда дү ниеге келді. Сол кездегі тағ ы бір ө згеріс – 1995 жылы «Каспийшельф» компаниясының «Қ азақ станкаспийшельф» акционерлік қ оғ амы болып қ айта қ ұ рылуы еді. Мұ ның ө зі біздің ел ү шін билік тұ тқ асына ие болуғ а жол ашатындай кө рінді. Алайда ол Қ азақ станды жай алдау ғ ана болып шық ты. Біртіндеп ол ө зге компаниялардың қ олына кө ше бастады. Оғ ан Қ азақ станның бұ л консорциумғ а қ аражат қ оспауы да ә сер етті. Сол жылдары Ақ тау қ аласында консорциумның мониторингі ө тті. Онда консорциумның алматы филиалының ө кілдері басым болды. Негізгі ә ң гіме тең іздің экологиялық жағ ынан бү лінбеуіне арналды. Геология-минерология ғ ылымдарының докторы, академик Қ.Аманиязов ө з сө зінде «егер тең із экологиялық жағ ынан бү лінетін болса. Ондай жағ дайда оның шығ ыны консорциум есебінен ө ндірілетін болсын» деген пікір айтты. Алайда бұ л мә селе хақ ында шешім алынғ ан жоқ. Тек консорциумның қ орына 200 млн доллардың бө лінгендігі, одан 20 млн ә леуметтік салағ а, 6 млн мамандар дайындауғ а кететіні белгілі болды. Мұ най ө ндірісі еліміздің қ азіргі дамуы ү шін ең негізгі екендігіне дау жоқ. Былайша айтқ анда ол – Қ азақ стан экономикасының ең басты кө зі. Осыдан он жыл бұ рынғ ы сараптама-салыстыруларғ а қ арағ анда Қ азақ стан мұ найының негізгі қ оры тең із астында болып отыр. Есепші экономистердің пайымдауынша қ айраң ның Қ азақ стан жақ бө лігіндегі мұ найдың қ оры бү кіл Қ азақ стандағ ы мұ най қ орының тең жартысындай деп жорамалдағ ан болса, қ азір шельфтегі мұ най қ орының ондай болжамнан ә лдеқ айда кө п екендігі анық талып отыр. Олай деліну себебі Батыс Қ ашағ анды қ азғ анда тең ізасты мұ най қ оры 7 млрд тонна делінсе, Шығ ыс Қ ашағ анды қ азғ анда оның мө лшері 50 млрд-қ а артып кетті. Ал қ азір 6 алаң зерттелуде. Демек, жоғ арыдағ ы кө рсеткіштің ә лі де еселей ө сетіндігінде дау жоқ. Олай болса бұ л Каспий астын мұ най тең ізі алып жатыр деген сө з. Тең іздің тайыз бө лігі мен терең бө ліктеріндегі атқ арылатын жұ мыстардың ауқ ымы ә рқ илы болып келеді. Ә сіресе оны сейсмикалық жұ мыстартар кезінде ерекше назарда ұ стау қ ажет. Жү з мың шаршы шақ ырым алаң зерттеліп шық ты. Сол кезең дердегі ақ парат ағ ымдарының хабарлауына жү гінсек, тең із тіршілігінің жойылуы о баста-ақ байқ алғ ан. Атырау экологтарының анық тамаларына қ арағ анда жер асты дү мпулерінен тең із тіршіліктері ү немі зақ ымдалып отырғ ан. Оның шындығ ын кейінгі кезең толық дә лелді. Итбалық эпидемиясын былай қ ойғ анда, қ азір балық тардың қ ырылуы жаппай етек алуда. Ә рі оның кө рініс бергеніне де бірнеше жылдың жү зі болды. Екінші мә селе, Солтү стік тең іздердегі мұ най ө ндіру жолдарын Каспийге қ олдана салуғ а болмайды. Ең алдымен екі жақ тың тіршілігі екі басқ а. Ауа-райы мен табиғ и ортасы да екі бө лек. Сондық тан Каспий астынан мұ най ө ң діруге басқ аша қ арау керек. Экваториялық ө згешеліктерін де естен шығ аруғ а болмайды. Бұ л жерде Кариб ө ң іріндегі ә дістерді қ олдану да тиімсіз. Демек Каспий астынан мұ най ө ң дірген кезде ө зге тең іздердегі ә дістерді басшылық қ а алудың пайда бермесі хақ. Алайда шетелдік компанияларғ а тең із тіршілігінің жойылуы ешқ андай ә сер етпейді. Себебі Қ азақ станның табиғ аты олар ү шін кө к тиын. Ө ткен жылдың шілде айында БҰ Ұ -ның шешімімен бекіре тұ қ ымдас балық тарды аулауғ а мараторий жарияланды. Қ ара уылдырық ты экспорттауғ а да рұ қ сат етілмеді. «Атырау балық» бірлестігінің тоң азытқ ыш цехында 4 тонна уылдырық қ алды. Ал сол уылдырық тың Америкадағ ы қ ұ ны 14 млн доллар. 2002 жылдың 7 наурызы кү ні «Хабар» арнасында тең із жағ асындағ ы бес мемлекеттің уылдырық ты экспорттау мө лшері кө рсетілді. Сонда Қ азақ стан 23, 5 тонна уылдырық экспорттауғ а қ ұ қ ылы болды болып шық ты. Бұ рынғ ы кездерде сондай уылдырық бір самолетке тиеліп, шетелдерге жө нелтіліп отырғ ан. Қ ысқ асы, қ азір тең із тіршілігіне қ атер тө нуде. Балық қ оры мү лдем азайды. Оны броконьерлерден кө реді. Олар бір-бір ұ шқ ыр моторларғ а мініп алып, балық сақ шыларын маң айлатпай кетеді дейді. Мемлекеттік қ орық шылар сондай ұ шқ ыр кемелерге неге мінбейді? Балық инспекторларының тікұ шақ тар алуына да мү мкіншіліктері де бар. Осы тұ рғ ыдан алғ анда қ ызыл балық тарды броконьерлер тауысып жатыр деген пікір – алдамшы сө з. Биылғ ы бозторғ айлардың қ ырылуына да броконьерлер кінә лі ме? Жоқ, оның бір ғ ана себебі бар, ол – Батыс, Шығ ыс Қ ашағ анды қ азу кезіндегі тең ізге жіберілген лай су, ыссы фонтан, жер астынан атылғ ан инертті газ. Нә тижесінде тең із тіршілігі қ ырғ ыеғ а ұ шырауда. Оны басшылар кө рсе де кө рмеген, білсе де білмеген болады. Ә рине, мұ най керек, бірақ тең із табиғ аты қ ұ рыса, ол байлық тың қ ұ ны кө к тиын. Тең із тіршілігі қ алай болғ анда да жойылуғ а тиісті емес.

Аралдың экологиялық проблемасы

Арал тең ізі дең гейінің тө мендеуі(1960-2010 жж.)

Бұ л проблеманың тууына себепші болғ ан - адам ә рекеті. Ұ зақ жылдар бойы Аралғ а қ ұ ятын ірі ө зендер Ә мудария менСырдарияның суын тең ізге жеткізбей, тү гелдей дерлік егістіктерді (мақ та, кү ріш) суландыруғ а пайдаланылып келді. Буланушылық дә режесі жоғ ары болатын шө л зонасында орналасқ ан тең із суының кө бірек булануы оның тартылуына ә кеп соқ ты. Қ азіргі кезде Арал тең ізі екі су айдынына Ү лкен жә не Кіші тең ізге бө лінген. Арал тең ізіндегі суы тартылғ ан бө ліктің ауданы 30 мың км² жетеді. Ғ алымдардың есептеуі бойынша, тең із табанынан атмосферағ а жылына 200 млн тоннағ а дейін тұ зды шаң -тозаң ұ шады. Тең із суының шегінуінен оның жағ алауындағ ы 800 гектар тоғ ай, жануарлар дү ниесі жойылып, тең із айналасы бұ л кү нде тіршілігі жоқ қ ұ мды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Тең із суының тартылуынан мұ нда тең десі жоқ Барсакелмес қ орығ ы жойылды. Бұ л ө згерістер ө з кезегінде сол аймақ тұ рғ ындарының денсаулығ ына кері ә серін тигізді. Аралды сақ тап қ алуғ а арналғ ан Халық аралық қ ордың қ ұ рылғ анына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығ ында аткарылғ ан жұ мыстар аз емес. Аралды қ алпына келтіру ү шін кө птеген іс-шаралар қ аралып, жобалар жасалды. Кіші аралдың оң тү стігіне ұ зындығ ы 12 км болатын Кө карал бө гені салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың (Солтү стік) дең гейі 42 метрге, аумағ ы 800 шаршы километрге ұ лғ айды. Суы тартылып қ алғ ан тұ зды кө лдің табанын жауып, кө лге тіршіліктің нышаны енді. Ғ алымдардың айтуынша Аралдан ұ шқ ан тұ зды дауылдың бір ұ шыГренландия мұ здық тары мен Норвегияның орманды алқ абына да жеткенін дә лелдеген еді. Еліміздің кө лемді атқ арып жатқ ан іс-шараларының алды, аймақ тың жә не жергілікті жердің экологиялық жағ дайын кө теру. Бү гінгі кү ні Солтү стік Арал маң ына халық тар қ айта қ оныстанып, ү й салып, балық шаруашылығ ымен қ айта айналыса бастады. АРАЛ ТЕҢ ІЗІ - Ө збекстан мен Қ азақ стан (Қ ызылорда жә не Ақ тө бе облысы) жерінде, Тұ ран ойпатының шө лді белдемінде, Ү стірттің шығ ыс шетінде орналасқ ан тұ йық кө л. Алабындағ ы қ арқ ынды антропогендік ә рекеттерге дейін (1960 — 70 ж.) дү н. жү з. тең із дең гейінен 53, 0 м биіктікте жатқ ан (кестені қ.). Осы дең гейдегі айдынының ауданы 66, 1 мың км² (аралдарымен қ оса), суының кө л. 1064 км3, орташа терең д. 16, 1 м (ең терең жері 67 м), ұ зындығ ы 428 км, ені 235 км, су жинау алабының ауданы 69000 км² болғ ан. Алабындағ ы шаруашылық мақ саттарғ а ү здіксіз су алу барысында 1998 ж. тең із дең гейі 18 м-ге тө мендеді (1997). Нә тижесінде тең із 2 суқ оймағ а — Ү лкен Арал жә не Кіші Аралғ а бө лініп қ алды. А. т. кө не замандардан белгілі. Ежелгі гректер мен римдіктер тең ізді Каспийдің " сақ шығ анағ ы" деп есептесе, А. Македонский кезінде Окс тең ізі (Окс — Сырдарияның грекше аты) деп атағ ан. Кейін Птолемей оның геогр. орнын анық тағ ан. А. т-нің Хорезм т., Жент т., Кердері т. сияқ ты аттары да бар. Араб саяхатшылары Ә бу Ә ли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Ә бу Исхақ ә л-Истахри (10 ғ.), Ә бу Абдал-лаһ Мү хаммед ол-Идриси (12 ғ.), Ә бу-л-Фида (14 ғ.), сондай-ақ Ә білғ азы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. 1850 ж. Аралдың алғ ашқ ы толық картасы жасалды. Тең іздің морфометриялық сипаттамаларын тұ ң ғ ыш рет (1874, -1889) И.А. Стрельбицкий анық тады. Арал ойысы жоғ арғ ы плиоценде жер қ ыртысының тө менге майысуы нотюкесінде қ алыптасқ ан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді. Дең гейі кү рт тө мендегенге дейінгі терең д. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауданы шамамен 2235 км² (айдынның 3, 5%) болатын 1100 аралдар тобы болғ ан, кейін олардың бірқ атары тү бектерге айналып, қ ұ рлық қ а қ осылғ ан. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі ө зені (Ә мудария мен Сырдария) қ ұ яды. Климаты континенттік, кұ рғ ақ, ауаның орташа температурасы жазда 24 -26°С, қ ыста -7, 0 - 13, 5°С. Жьылдық жауын-шашынның орташа мө лш. шамамен 100 — 150 мм. Табиғ и жағ дайдағ ы тең іздің су тең дестігінің қ ұ рамы: кө л бетіне жауатын жауын-шашынның мө лш. 5, 9 км3, ө зен ағ ындысы 54, 8 км3, кө л бетінен буланғ ан ылғ ал 60, 7 км'. 1970 ж. бастап кө лге қ ұ ятын ө зен ағ ындысы жоқ қ а тә н болғ андық тан, булануғ а кеткен шығ ынды толтыруғ а шамасы жетпейді, сондық тан тең із суы жылдан жылғ а тартылып келеді. Су дең гейінің маусымдық тербелісінің орташа мә ні 25 см, кө п жылдық (ғ асырлық) ауытқ уы 3 м-ге дейін жеткен. Соң ғ ы кезде маусымдық кұ былмалылық болмаса, су дең гейінің кө пжылдық ауытқ у кө рсеткіші тек тө менге бағ ытталғ ан. Судың беткі қ абатының температурасы жазда 26 — 30°С, қ ыста 0°С-тан тө мен. Қ ыс бойы тең із айдынын толығ ымен мұ з басады. Суының тұ зд. табиғ и жағ дайда 9 — 14%с болатын, соң ғ ы он жыл ішінде (1988-98) 25 — 30%-ғ а дейін ө сті. Суы ө те мө лдір, 25 м-ге дейінгі терең дікті кө руге болатын еді. Тең іздегі ағ ыстар сағ ат тілінің бағ ытымен айналым жасайды. А. т-нде балық тан арал шоқ ыры, сазан, каяз, торта, т.б. бар. Соң ғ ы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айғ а созылатын, қ азіргі кезде тек иірімдерде ғ ана қ атынайды. А. т-нің жағ алауында халық аз тұ рады, жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен жө не кө кө ніс-бақ ша ө сірумен айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не қ ұ ятын ө зендердің атырау аумағ ы кіреді. Балық ө ндеу (тұ здау) зауыттары бұ рын Ә мударияның атырауында, Аван кентінде (Кө каралда), Бө ген ауылында (шығ ыс жағ алау), бұ рынғ ы Ұ ялы жә не Ұ зынқ айыр аралдарында орналасқ ан болатын. Алғ аш Ә мударияның атырау тұ сы А. т. Аталып, кейін тең із тү гелімен Арал аталғ ан.

Арал тең ізінің экологиясы Арал тең ізі – Қ азақ станыың інжу-маржаны, шө л белдеміндегі бірден-бір кө гілдір су айдыны еді. Оның апатқ а ұ шырағ анғ а дейінгі кө лемі -1066 км², терең дігі - 30-60 метр, тұ здылығ ы - 10-12% болғ ан. Қ ойнауы кә сіптік бағ алы балық тарғ а бай, жағ асы қ оғ а мен қ амысты тең із еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, тең із жағ асынан едә уір мө лшерде бұ лғ ын терісі игерілген. Арал ө ң ірінің тұ рғ ындары 1970 жылдарғ а дейін ә леуметтік-экономикалық тұ рғ ыда жақ сы қ амтамасыз етілген тіршілік кө шті. Тең із ө ң іріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық ө ң дейтін зауыт жә не 2 балық комбинаты тұ рақ ты жұ мыс істеген. 1960 жылдардан бастап Арал ө ң ірін игеру қ олғ а алынды. Осы аймақ тағ ы игерілетін жер кө лемі бұ рынғ ыдан Ө збекстан мен Тә жікстанда 1, 5, Тү рікменстанда 2, 4, Қ азақ станда 1, 7 есеге ө сті. Ал Ә мудария мен Сырдария бойындағ ы халық тың саны 1960-1987 жылдар аралығ ында 2, 2 есеге артты. Халық санының ө суіне орай суғ а деген қ ажеттілік те артты. Осығ ан орай, 1970-1980 жылдар аралығ ында Аралғ а қ ұ йылатын су мө лшері азайды. Оның негізгі себептері - антропогендік факторлар еді. Екі ө зен бойындағ ы суды мол қ ажет ететін кү ріш пен мақ та ө сіру ісі қ аркындап дамыды (Шардара). Оның ү стіне ауыл шаруашылығ ының басқ а да салалары барынша дамыды. Ө зен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жү зеге асты. Мә селен, Аралғ а 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м3 су қ ұ йылса, бұ л кө рсеткіш 1974-1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жыл-дары екі есеге қ ысқ арды. Нә тижесінде, Арал тең ізінің дең гейі 23 метрге дейін тө мендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қ усырылды. Судың тұ здылығ ы 40 пайызғ а дейін артты. Оның ү стіне екі ө зен бойындағ ы шаруашылық тарда тың айтқ ыштар мен химиялық препараттарды қ олдану бұ рын-соң ды болмағ ан кө рсеткішке жетті. Тың айтқ ыштарды қ олдану 10-15 есеге ө скен. Осындай антропогендік факторлар Арал ө ң ірін экологиялық апатқ а ұ шыратты. Қ ұ р