Философия пәні: ұғымы мен мазмұны

Негізгі мақ саты: философия пә ні туралы тү сінік қ алыптастыру, оның қ ұ рылымы мен атқ аратын қ ызметі жө нінде студенттердің сауатын ашу.

Негізгі тү сініктер: философия, дін, мифология, агностицизм, метафизика, диалектика.

1. Философия туралы тү сінік. Философия бү кіл ғ ылыми жү йелердің кө кесі.

2. Философия пә ні, қ ұ рылымы жә не атқ аратын қ ызметі.

3. Дү ниетаным жә не философия.

4. Қ азіргі кезең де философияның алатын орны.

Философия пә ні. Философияның ежелгі грек ойшылдары дә уірінен бері «даналық қ а қ ұ штарлық» деп анық талып келді. Платон «....геометрия ж\е басқ а философиялар» деген сө здерінде философия ұ ғ ымын «ғ ылым» сө зінің мағ ынасына жақ ын қ олданды. «Даналық қ ы қ ұ штарлық» деп аталатын философияда: «Қ ұ штарлық» белгілі нә рсеге таң дануды, ө зің нен жоғ ары тұ рғ ан нә рсені сезімің нен мойындауды ж\е басқ а осындай ә серлерді білдірумен қ атар,»ө зге» ү шін «ө зің ді ұ мыту», ө зің нен бас тарту сезімін де аң ғ артады. Философия дегеніміз адамның ө зінің шең берінен шығ уғ а мү мкіндік беретін рухани форма.Адамғ а қ оршағ ан ортада бағ дар жасауына, оны ө згертуге кө мек беретін ғ ылым. Дү нитаным ғ ылым жетістіктері негізінде қ алыптасады, қ оғ амның тарихи тә жірибесіне, оның мә дениетіне сү йенеді, ә леуметтік дамудың жеткен дең гейі мен ө мір сү ру тә ртібін бейнелейді.Мұ ның бә рі білімнің ерекше жү йесі-ф/ны қ ажет етеді.Дү ниедегі ө зінің орны туралы, жеке ж/е қ оғ амдық ө мірдің мақ сат мү дделері туралы, ө зінің ө мірлік ұ станымы мен іс-ә рекеті туралы ойлана отырып адам белгілі бір ф/қ кө зқ арастар қ алыптастырады.Ө зінің мә дени дең гейіне байланысты, арнаулы ж/е жалпы білім дә режесіне орай, ә р тү рлі ө зара ә нгімелесудің ә серімен ж/е бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары мен ә деби кітаптардан алынғ ан мағ лұ маттарды жинақ тай отырып, ол ө зінің жеке ө мірлік ф-н, жү йелі ж/е ғ ылыми негізделген болмаса да ө з дү ниетанымын қ алыптастырады.Философиянық білімді жіктеуде кө птеген ә діс тә сілдердің бар екендігін ескерткеніміз жө н. Мысалы, философиядағ ы ең кең танымалы – теориялық фил\сы ж\е практикалық фил\сы. 1 шісіне болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) жатады.2-ң ө зегін, ең алдымен, этика қ ұ райды, оғ ан қ ұ қ ық фил\сы, тарих фил\сы ж\е т.б жатқ ызылуы мү мкін. Табиғ ат болмысына қ атысты, ондағ ы «заттар» мен ү рдістерге қ атысты білімнің ерекше саласы – натурфилософия.Ал табиғ аттағ ы адам болмысы, оның іс-ә рекетіне қ атысты ф/қ білім шең берң нде натурфил\мен қ атар ф/қ антропология, яғ ни техника ф/ясы мен ноосфера концепциясы қ алыптасты ж/е ө мір сү руде. Ө з кезегінде бірнеше «ә лемдерге» бө лінетін адамзат рухының болмысына қ атысты философия мынадай салаларғ а бө лінеді: мысалы, дін ф, этика, эстетика, рух феноменологиясы, фил\лық герменевтика, жаратылысы жағ ынан фил\лық болып табылатын психология ж\е риторика, ғ ылым ф\сы ж\е де фил\лық антропология, онтология, гносеология. Философия болмыстың мә нін осылай игерумен адамның ә лемге қ атынасының мә нін ж\е ондағ ы адамдық мә нділік орнын танымен айналысады.

Философия рухани мә дениеттің ең кө не жә не адамзат ілімінің жауапты бө лімі. Оның тарихы 25 – ғ асырғ а созылады, философия ежелгі шығ ыс (ү нді қ ытай) елдерінде пайда болып ө зінің класикалық дең гейінде ежелгі Греция еліне жетті. Ежелгі грек ғ алымдарының ең бектерінде философия деген термен пайда болды, ғ алымдардың ішінде ө зін алғ ашқ ы философпын деп атағ ан грек математика ойшылы Пифагор (б.э.д 580 -500). Ал ғ ылымның ерекше саласы деп философия терминін енгізген Платон 428 -347. Философия грек тілінен аударғ анда даналық қ а қ ұ штарлық, ежелгі дә уірде даналық бұ л асқ ақ тық мә ні бар қ ұ былыс. Философияның негізгі тақ ырыбы дү ние жә не адам туралы. Алғ ашқ ы философтар универсалды энциклопедист ғ алымдар мысалы: Фалес 624 – 547ж. ол ірі математик геометрия негізін қ алағ н астраном гидротехник болғ ан ол тек философия проблемасымен айлалыспағ ан сонымен қ атар физика медицина математика техника логика т.б. Алғ ашқ ы философтар ө здерінің ең бектерінде мынадай сұ рақ тарғ а жауап іздеді: дү ниенің мә ні неде, дү ниенің қ ұ рлымы, қ ұ рылыс неде, дү ние шектеулі ме, ә лде шексіз бе, жақ сылық пен жамандық деген не?

Ежелгі дә уірде кү ні бү гінге дейін дү ниетанымдық сұ рақ тарды негіздеу дү ниетенымның негізгі принциптерін қ алыптастыру философияның кә сіби ісі. Философияның теориялық білімге жә не ерекшелігіне анық тағ ан философ ойшыл Аристотель б.э.д 384 – 322.

Философияның негізгі сұ рағ ы дү ниетанымдық сұ рақ тар 2000 ж. ө тсе де философия пә ні туралы тү сінік ү немі ө згеруде бірақ та ол ө зінің тұ рақ ты тү сінікте ойлар ерекшеліктерін сақ тап қ алды. Дү ниетаным адамның дү ниеге қ атынасы бұ л жерде эмоциальдық психологиялық жә не интелектуалдық факторлерге байланысты.

Дү ниетаным адамның тә ртібі мен қ ызметінің принциптерімен анық талды оның идеялары мен моральдық нормалары ә леуметтік жә не саяси аринтацияларын қ алыптастырады.

Ең алғ ашқ ы дү ниетанымдық пікір мифология тү рінде пайда болды. Бұ л гректердің екі сө зінен қ ұ ралғ ан: mifos – аң ыз, logos – ілім. Мифологиямен бірге жазу мә дениеті пайда болды. Мифология негізінде дін дү ниеге келді. Барлық діндер мифологияда кездесетін ертегі, аң ыздарды пайдаланады. Ал дін нә рсенің себебін ашып кө рсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Философия дү ниеге келген кезінен бастап мифологиямен қ атар жә не онымен бірге діни тү сініктерге қ арсы кү ресте шың далып, дамығ ан. Егер дін мифологияны қ абылдап, оның қ ағ идаларын, аң ыздарын бү тіндей қ олдану негізінде қ алыптасқ ан болса, философия ойлау, зерттеу, сын кө збен қ арау негізінде дү ниеге келді. Философия барлық ғ ылымдардан бұ рын дү ниеге келгендіктен, оны ғ ылымдардың ғ ылымы деп те атағ ан. Ө йткені, ол кезде ә лем туралы барлық алдың ғ ы қ атарлы тұ жырымдар мен пікірлер ө з алдына ғ ылым ретінде дараланып, бө лінбеген соң, ол туралы пікірлерді философия ө з бойына жинақ тағ ан болатын. Сондық тан да философ ә рі дана, ә рі табиғ атты зерттеуші, сынаушы, байқ аушы ретінде бой кө рсетті.

Адамзат дамуымен қ атар философия да ө з алдына дү ниеге кө зқ арас ілім ретінде қ алыптаса тү сті. Сонымен қ атар ол басқ а ғ ылымдарғ а методологияляқ жол сілтейтін ә дістемелік рө л де атқ аруда.

Философия пайда болғ аннан бастап дү ниені тұ тас жә не бірліктегі қ ұ былыс деп қ арастырады дү ниенің тұ тастығ ын оның заң дарымен байланыстырады. Философия табиғ аттын даму заманының қ оғ ам жә не ойлау проблемаларын зерттейді қ олданыста мынадай философиялық категорияны пайдаланады. Болмыс, сана, қ озғ алыс, шексіздік т.б. Философия дү ниенің мә ні жә не адам туралы білім «Дү ние жә не адам» қ арым қ атынастарын зеттейді осы тұ ста болмыс жә не ойлау физикалық жә не психикалық материалдық жә не идеалдық рух жә не табиғ ат объективтік жә не субъективтік, яғ ни философия универсалды ілім.

Философияның негізгі сұ рағ ының екі жағ ы бар:

1. Ең алғ ашқ ы материя жә не сана?

2. Дү ниені тануғ а бола ма?

Философияда екі бағ ыт қ алыптасты, материализм жә не идеализм.

Материализм бағ ытын ұ стаушылар материя алғ ашқ ы санағ а қ арағ анда ал идиализм сананы бірінші кезекке қ ояды.

Дү ниені танылады деген философтар материалистер ал дү ние танылмайды деген ілімнің ө кілдері агностицизм философия тарихында материализм мынадай бағ ыттарын ажыратамыз:

1 Ежелгі ойшылдардың материализімі (Демокрит, Гераклит, Эпиркур).

2 Метафизикалық материализм (16 – 18ғ асыр ө кілдері Бэкон, Спиноза, Дидро т.б.)

3 Диалектикалық материализм.(К.Маркс Ф.Энгельс).

Идеализмнің екі негізгі тү рін ажыратамыз.

1 Объективтік (Платон, Гегель, Неотомистер)

2 Субъективтік идеализм ө кілдері (Беркли, Юм, Мах, Экзистенциалистер).

Философияның тарихи 2 ә дісі бар Диалектика жә не Метофизика диалектиканың негізгі принципі даму принципі жә не жалпылама байланыс принципі философияның екі функциясын ажыратамыз дү ниетанымдық жә не методолоиялық.

Ақ ыр соң ында, философтар ә рбір тарихи кезең дерде жеке – жеке емес, топ болып, кездейсоқ емес, белгілі қ оғ амдық заң дылық тарғ а сай дү ниеге келген. Себеп олардың ө мір талабы кү н тә ртібіне қ ойғ ан сұ рауларғ а жауап іздеуден туындағ андығ ы.

Сонымен, философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен қ оғ ам жайлы адамзат ой – санасының дамуы барысында жинақ талғ ан, жү йеленген ғ ылыми ой – пікірдің теориялық жиынтығ ы.

Кіріспе

Философияның басқ а пә ндер арасындағ ы орны оның предметі мен атқ аратын қ ызметтері арқ ылы айқ ындалады. Ол, бір жағ ынан, басқ а пә ндердің дү ниетанымдық жә не методологиялық маң ызы бар нә тижелерін жалпылайды, екінші жағ ынан, олар ү шін дү ниетанымдық жә не методологиялық негіздемелер қ орытың дылайды, сө йтіп арнайыланғ ан ғ ылыми білімнің салаларына қ ойылатын міндеттерді шешудің негізгі стратегияларын жә не соларғ а қ ол жеткізудің тә сілдерін анық тауғ а, рационалды тү рде ой елегінен ө ткізуге кө мектеседі. Ең ақ ыры, философия, ө мірлік-практикалық тә жірибенің, дү ниені танымдық жә не қ ұ ндылық тық игерудің неше тү рлі формаларына сү йене отырып, ө з ұ ғ ымдары мен принциптерінде ө негелік, діни, кө ркемдік, саяси, қ ұ қ ық тық, ғ ылыми-техникалық сана тудыратын дү ниетанымдық идеяларды тасымалдайды (трансформациялайды). Философия, практикалық білімнің кө п тү рлі жү йелерін синтездей отырып, дү ниенің ғ ылыми суретін қ алыитастыруғ а қ атынасады, іс-ә рекеттін барлық формаларын интеграциялауды іске асырады, мә дени-тарихи дә уірдің ө зіндік санасы ретінде кө рінеді. Мә дени-тарихи дә уірдің ө зіндік санасы бола отырып, философия қ азіргі рухани ахуалда постиндустриалдық, техногендік ө ркениет салаларына деген жауапкершілік сананы жасақ тауғ а ат салысады. Философия ә ртү рлі мә дени-рухани позициялардың ө зара ә рекеттесу процесінде келісімдік, консенсустік стратегияны жасауғ а ү лес қ осады. Ол қ оғ амдық жү йенің тұ рақ ты да орнық ты формасының мә дени ү лгісін, ұ лттық қ ауіпсіздікке жә не мә дени бірегейліктің таң дап алынғ ан ү лгілеріне қ атер тө ндіретін деструктивтік ә рекеттерге қ арсы тұ рудың стратегиясын жасақ тауғ а қ атынасады.

Философия ғ ылымында мынадай ү ш мә селені қ арастыру маң ызды:

• Бірде бір жеке ғ ылым ә лем туралы, адам туралы, жалпы тұ тас, интегралды білімді зерттей алмайды.

• Философия ә лемді тек қ ана танымайды, сонымен қ атар бағ алайды.

• Ол дү ниені тану ә дістерін мең гереді.

Философия дү ние мен адам туралы тұ тас ілім ретінде ө зіне мә нді, маң ызды мә селелердің жиынтығ ын қ оса қ арастырады. Философия адамзат қ оғ амының басты қ ұ ндылық тарының жағ ымды жә не жағ ымсыз қ атынастарын анық тайды. Философиялық білімнің негізгі мә нісі оның екі жақ тылығ ында:

1. Оның ғ ылыми біліммен ұ қ састық тары ө те кө п, мысалы - пә ні, ә дістері, логикалық - тү сініктік ойлау аппараты.

2. Бір жағ ынан философия таза кү йдегі ғ ылыми білім емес.

Философияның басқ а ғ ылымдардан басты айырмашылығ ы — ол

философия адамдармен жалпы игерілген білімнің теоретикалық дү ниетанымы болып табылады.

Сө йтіп, философия дү ниеге кө зқ арастың жоғ арғ ы дең гейі мен тү рі, оғ ан рационалдық, жү йелілік, логикалық пен теориялық зерделеу тә н.

Дү ниеге кө зқ арас - объективтік дү ниеге, болмысқ а, адамғ а жә не тіршілікке деген неғ ұ рлым жинақ талғ ан, қ орытылғ ан біртұ тас кө зқ арастар мен қ ағ идалар.

Дү ниетаным – бұ л ақ иқ атты дү ниеге жә не ондағ ы адамның алар орнына, оны қ оршағ ан болмысына жә не ө з-ө зіне қ атынасына деген кө зқ арастар жү йесі, сонымен қ атар, адамдардың осы кө зқ арастар арқ ылы қ алыптасқ ан негізгі ө мірлік ұ станымдары, наным-сенімдері, мақ сат-мұ раттары, таным мен қ ызмет принциптері, қ ұ ндылық бағ ыттары. Дү ниетаным қ оғ амдық жә не жеке адам санасының ұ йтқ ысы болып табылады. Дү ниетанымды қ алыптастыру – тек жеке тұ лғ аның ғ ана емес, сонымен қ атар белгілі бір ә леуметтік топтың, қ оғ амдық таптың жетілуінің елеулі кө рсеткіші.

Болашақ тағ ы болмыс шынайылығ ының тә сілдерін анғ ара отырып, дү ниетаным ө зіне ө мірлік қ ағ идаларды енгізеді, адамдардың іс-ә рекетінің сипаттамасымен байланыстырады.

Дү ниетаным қ оғ амдық сананың жалпы жә не жоғ арғ ы тү рі болып табылады. Ол ө з тү рлеріне тә н бірнеше элементтерден қ алыптасады (философия, ғ ылым, эстетика, мораль, т.б.) Осылардың ішінде философиялық, ғ ылыми, саяси, адамгершілік жә не эстетикалық кө зқ арастар ү лкен рө л атқ арады.

Философиялық кө зқ арастар мен сенімдер бү кіл дү ниетаным жү йесінің негізін қ ұ райды. Философияның ө зі таным қ ызметтерінің ұ тымды-ұ ғ ымды мә нерін жә не дү ниетаным бағ дарын негіздейді: ол ғ ылыми деректер мен тә жірибе жиынтығ ын теориялық тұ рғ ыда ұ ғ ындырады жә не шындық бейнесін объективті жә не тарихи тұ рғ ыда айқ ындауғ а ұ мтылады.

Ғ ылыми білім дү ниетаным жү йесіне ене отырып, адамды қ оршағ ан ә леуметтік жә не табиғ и орта шындығ ына бағ ыттау мақ сатында, сондай-ақ шындық қ а қ атысты тиімділікке, адасулар мен ескілік кө зқ арастардан арылуғ а қ ызмет етеді.

Адамгершілік қ ағ идалар мен ө лшемдер адамдардың мінез-қ ұ лқ ы мен ө зара қ арым-қ атынасын реттеуге жә не эстетикалық кө зқ арастармен бірге қ оршағ ан ортағ а қ арым-қ атынасын анық тауғ а, іс-ә рекет тү рлеріне, мақ саттары мен нә тижелеріне қ ызмет етеді.

Білімнің, тә жірибенің жә не кө ң іл-кү й бағ амын жалпылай отырып, адамның қ оғ амдық тұ рмыс-тіршілік ерекшеліктерін бейнелейді, тұ лғ аның дү ниетанымдылығ ы мен тарихи айқ ын жү йенің бү кіл ө мірлік жә не іс-ә рекетінің бағ ытын анық тайды.

Егер дү ниетаным ақ иқ ат дү ние дамуының объективті тенденциясының дамуын бейнелесе, адам ойлауының жә не қ оғ амның, табиғ аттың заң дарын ғ ылыми тұ рғ ыда тануғ а негізделсе, онда ол барлық адамзаттың қ ызығ ушылығ ының жә не ақ иқ атты ө згертудің кү шті қ ұ ралы болып табылады.

Дү ниеге кө зқ арастың негізгі ү ш формасы бар.

• Мифология

• Дін.

• Философия.

Мифология (грекше мифос - аң ыз, шежіре; логос - сө з, ілім) алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амғ а тә н дү ние туралы қ иял-ғ ажайып, танымдық қ оғ ами сана формасы. Ә детте, миф мына негізгі мә селелерге кө ң іл аударады:

• Ә лем, жер жә не адамның пайда болуы;

• Табиғ и қ ұ былыстарды ұ ғ ыну;

Мифтiң негiзгi қ ызметi - дү ние қ айдан пайда болғ аның тү сiндiру, этикалық жә не эстетикалық тү сiнiктер арқ ылы белгiлi бiр мораль нормалары менқ ұ ндылық тар жү йесiн орнық тыру.(мыс.Сфинкс туралы миф табиғ аттын қ ұ пиясын бiлдiредi; Кентаврлар-адамның хайуаннаң жаралғ аның бiлдiредi, Прометей-оттың пайда болуы, Икар-аспанғ а ұ шу ұ мтылысын бiлдiредi, Сизиф-ө мiрдiн мә нiң тү сiну ә рекетi.) Мифтердi тек ертегiлер, аң ыздар деп тү сiнген дұ рыс емес, ө йткенi миф бұ л индивидтiң қ оршағ ан ә лемдi игеруi, адамдардың табюиғ аттаң жә не ә леуметтiк ортадан болмыстан тә уелдiлiгi жә не мифтерде дiннiң, философияның, ғ ылымның бастамалары бар.Мифтердiң дiннең айырмашылығ ы сенiмге ғ ана емес, ақ ал –ойғ ада, парасаттылық қ а да сү йену. Мифтер ө здерiнiң мазмұ нына қ арайкосмогониялық -ә лемнiң жаратылысы туралы, теогониялық -қ ұ дайлардын пайда болуы туралы, астрогониялық -планеталар мен жұ лдыздар туралы, антропогендiк - адамның пайда болуы, этногендiк-рулар мен тайпалар туралы, эхатологиялық - ақ рзаман, топан суы туралы, каһ армандық т.б. болып тарайды. Сондық тан, мифология-адамдардың ө здерiн қ оршағ ан орта туралы тү сiнiгiн тарихи, ө здiгiнен долды деп сенетiн тү рлi бейнелер, кейiпкерлер мен ө қ иғ алар арқ ылы жеткiзуi деугеде болады. Мә селе шешу Мифтер мен мифологияны дү ние таным ретiнде тек алғ ашқ ы қ ауымның даму денгейiмен байланыстырады. Ал, мифология рухани-практикалық феномен ретiнде қ оғ ам дамуының басқ а кезендерiнде де, ә сересе қ азырғ ы заманда ө мiр сү редi деп айтуғ а болама (мыс. 20ғ. Д.Джойстың, Ф.Кафканың, Т.Манның, Ч.Айтматовтың т.б. ә деби шығ армаларында дә стү рлi мифтер тек пайдалана ғ ана қ оймай ерекше ө згертiлiп те қ ойғ ан)

Дін - жаратылыстан, адам мен адамзаттан тыс трансцендентальдық, қ ұ діретті кү шке сенуге негізделген дә стү рлі қ оғ ами сана формасы.

Дін мына мә селелерді қ арастырады:

- Қ ұ дайдың бар екеніне шек келтірмеу;

- Табиғ ат қ ұ былыстарын ө здігінше ұ ғ ыну;

- Ә лемнің, адамның, фә ни мен бақ идағ ы ө мірдің, барлық тіршіліктің пайда болуы, жаратылуы.

Дiн-рухани мә дениеттiң бө лiгi, ең тұ жырымды тү рде Қ ұ дай мен адамның арақ атынасы, адамның танымнаң тыс кү штердi мойындау жә не соғ ан илану деп анық тауғ а болады (дiн-алғ ашқ ы қ ауымда пайда болды-тотемизм, фетишизм, анимизм; ұ лттық, мемлекеттiкдiндер - индуизм, иудаизм; ә лемдiк дiндер-буддизм, христиан, ислам). Дiн қ ұ лшылық жолындағ ылар мен Қ ұ дiрет арасындағ ы бiр байланыстың барлығ ына деген сенiмге негiзделедi жә не ол сенiм белгiлi бiр дiни iлiм тү рiнде тұ жырымдалып, тұ рмыста дiни салттар мен ғ ұ рыптар тү рiнде кө рiнiс тауып, арнаулы дiни институттармен атқ арылады (шiркеу, мешiт, ә р тү рлi секталар т.б.). Алғ ашқ ы дiни жү йесi политеистiк болды-пантеон қ ұ дайларының болуы, кейiн мемлекеттiк билiктiн бiр ортағ а жиналуымен байланысты монотеизм-бiр қ ұ дайғ а сену келедi. Философияның тарихында қ ұ дайдын бар екендiгiн дә лелдеуге сынақ жасағ андар болды (А.Аврелий, Ф.Аквинский, И.Кант т.б.). Мұ ндай дә лелдiн тө рт тү рi белгiлi 1) космологиялық дә лел-осы ә лем пайда болғ аннан соң, оны бiреу жарату керек. Ө мiр қ айдан пайда болды 2) теологиялық -дү ниеде барлығ ы мақ сатқ а, сә йкестiлiкке негiзделедi. Дү ние қ андай мақ сатпен жаратылғ ан 3) онтологиялық -адамдар қ ұ дайғ а сенген сон, қ ұ дай болу керек. Ендеше адамдар неге сенедi 4)этикалық -И.Кант қ ұ дайдың бар екенiң, не жоқ екенiң бiлуге болмайды деген. Адамдардың қ ұ дайдан қ орқ қ аны тә ртiп ү шiн керек.

Философия (б.д.д. 6-5 ғ ғ) Ү ндiстанда, Қ ытайда, Мысырда, Грек елiнде пайда болды.Бұ л терминды алғ ашқ ы қ олданғ ан антик философы, математигi Пифагор, ол оны «даналық қ а қ ұ штарлық» деп тү сiндi. Бұ л сө здiн тiркесiндегi «қ ұ штарлық» белгiлi бiр нә рсеге тандануды, ө зiң нен жоғ ары тұ рғ ан сезiмiң мен мойындауды жә не басқ а осындай ә серлердi бiiлдiрумен қ атар, «ө зге» ү шiн «ө зiң дi ұ мыту», ө зiң нен бас тарту сезiмiн де аң ғ артады.Осылай зерделеудiң нә тижесiнен мынадай тү йiн келiп шыығ адыфилософия-адамның ө зiнiң шенберiнен шығ уғ а мү мкiндiк беретiн рухани форма.. Сонымен, философияны «даналық» тү сiнiгiмен байланыстырар болсақ, онда бұ л сонғ ы ұ ғ ым «бiлiмнiң жоғ ары синтезi», белгiлi бiр нә рсе туралы «толық жетiлген бiлiм» деген мағ ынаны бiлдiредi. Демек, философия осындай бiлiмге деген қ ұ штарлық, ал бұ л даналық тың объектi-менiң ө зiмнен тыс табиғ ат жә не адамзат ә лемi, сонымен қ атар, ө зiм жә не феномен ретiндегi бiлiмнiң ө зi(антика дә уiрiнде философия бiлiмге ұ мтылуды, таза да тұ нық Ақ иқ атқ а жетудi бiлдiрдi). Философияның бастапқ ы негiздерi мифология, дiн жә не алғ ашқ ы ғ ылымдарда (математика, физика, астрономия, медицина) жатыр. Оның ерекшiлiктерi

1.Оның негiзгi зерттеу объектi-адам, оның ә лемде алатын орыны жә не оғ ан деген қ атынасы.

2.Ол, дү ние қ ұ рылымының бастапқ ы негiздерiн қ арастырады. Дү ние қ андай, оның мә нi, мазмұ ны қ андай

3.Философия ө мiрдiн ә серiмен, жаң а фактiлердiң ә серiмен ө згередi, ал оның таным ә дiстерi ақ ыл-ой мен интуиция(мифте-сезiм, қ иял болса; дiнде-сенiм жә не сезiм).

4.Философиялық танымның эмпирикалық (тә жiрибе) негiзi, базасы-жеке ғ ылымдармен, қ оғ амдық -тарихи практика.

Философия дү ниеге кө зқ арас тұ рғ ысында ө зінің эволюциялық дамуы жағ ынан ү ш кезең нен ө тті.

- космоцентризм;

- теоцентризм;

- антропоцентризм;

Космоцентризм деп қ оршағ ан ортаны, табиғ ат қ ұ былыстарын тіршілікті жасаушы дү лей, шексіз сыртқ ы кү ш – Ғ арыш, барлық ө згерістер ғ арыштық айналым арқ ылы жү зеге асады деп тү сінетін философиялық кө зқ арасты айтады (Ежелгі Ү нді, Ежелгі Қ ытай, Ежелгі Грекия).

Теоцентризм деп барлық тіршіліктің мә ні дү ниеден тысқ ары тұ рғ ан тылысым кү ш – Қ ұ дайда деп тү сінетін философиялық кө зқ арас тү рін айтады (Ортағ асырлық философияғ а тә н).

Антропоцентризм деп адам мә селесін негізгі мә селе деп қ арастыратын философиялық кө зқ арас тү рін айтады (Қ айта ө рлеу, жаң а заман, Қ азіргі заман философиялық кезең дерге тә н).

Философияның ә дістері, философиялық зерттеулердің кө мегімен жү зеге асады. Философия ғ ылымының негізгі ә дістері:

Диалектика - бұ л ә дісте заттар, қ ұ былыстар, ішкі қ арама-қ айшылық тар, ө згерістер, даму, себеп пен салдар, қ арама қ арсылардың бірлігі мен кү ресі есебінде қ арастырылады.

Метафизика - диалектикағ а қ арама-қ арсы ә діс, мұ нда объектілер ө здігінен, статикалық жә не біржақ ты қ арастырылады.

Догматизм - қ оршағ ан ортаны догмалар, яғ ни дә лелденбейтін жә не абсолютті сипаттар арқ ылы қ абылдау.

Эклектика - бұ л ә дісте фактілер, тү сініктер мен концепциялардың біртұ тас шығ армашылық бастамасы болмайды, соның нә тижесінде сырттай шындық қ а ұ қ сас қ орытындылар алынады.

Софистика – айтыс-тартыста ө з қ арсыласын жең у ү шін ә дейі ақ ты қ ара деп, қ араны ақ деп кө рсетуге жү гінетін ә дісті айтады. Бұ л ә дісте ақ иқ атты тану емес, тек қ арсыласын айтыста жең у мақ сат етіледі.

Герменевтика - мә тіннің мә нін, оның объективтік жә не субъективтік негіздерін тү сіндірудің теориясы мен ө нері.

Сонымен қ атар, философиялық ә діс, ә рі философиялық бағ ыт болып табылатындар:

- материализм;

- идеализм;

- эмпиризм;

- рационализм.

Материалистік ә дісте материя алғ ашқ ы субстанция ретінде, ал сана оның модусы сана, материяның кө рінісі деп қ арастырылады.

Идеалистік ә дістің мә ні – керісінше, идеяны алғ ашқ ы бастама, ал материя идеяның туындысы деп ұ ғ ыну.

Эмпиризм – кө бінесе тә жірибеге сү йенетін, сезімдік таным нә тижесін таным процесінің негізі деп санайтын ә діс жә не бағ ыт.

Рационализм - шынайы абсолютті білімге тә жірибе мен тү йсіктің ық палынсыз тек қ ана ақ ыл-ойдың кө мегімен жетуге болады деп есептейтін философиялық бағ ыт жә не ә діс.

Философия функциясы - философия мақ сатын, міндетін, тағ лымын жү зеге асырудағ ы философияның атқ аратын қ ызметі.

Философияның негізгі функциялары:

- дү ниеге кө зқ арастық;

- методологиялық:

- теориялық;

- гносеологиялық;

- сыншылдық;

- аксиологиялық;

- ә леуметтік;

- тә рбиелік-гуманитарлық;

- эвристикалық.

Дү ниеге кө зқ арастық функция - дү ниенің біртұ тастық бейнесін жасау, оның қ ұ рылымы жө нінде, дү ниедегі адам орны, оның қ оршағ ан ортамен байланысы туралы кө зқ арасты қ алыптастыру.

Методологиялық функция - философия коршағ ан дү ниені, шындық ты, ақ иқ атты танудың негізгі ә дістерін жасайды.

Теориялық функция - философия бү кіл дү ниені, қ ұ былыстарды ұ ғ ынуды мейлінше жалпылайды, концептуалды - логикалық жү йелер жасайды, теориялық тұ жырымдар тү зейді.

Гносеологиялық функция - философия қ оршағ ан дү ниені, шындық ты, дұ рыс ә рі айқ ын тануды (таным тетігін) мақ сат етеді.

Сыншылдық функция - философия кез келген теорияны, білім қ ағ идаларын сыни ойлаудан ө ткізіп, ондағ ы қ айшылық тарды анық тап, мә нді тұ старын айқ ындайды. Бұ л функцияның міндеті - догмаларды ә шкерелеу, білімнің дә йектілігін пысық тау жә не таным шең берін мейлінше кең ейту.

Аксиологиялық функция - философия заттар мен қ ұ былыстарды бағ алағ анда оларды моральдік-ә дептілік, этикалық, ә леуметтік, идеологиялық, мә дени, рухани жә не т.б. қ ұ ндылық тар жағ ынан қ арастырады.

Ә леуметтік функция - философия қ оғ амды зерттегенде, оның пайда болу себептерін, дамуын, қ ұ рылымын, қ озғ аушы кү штерін, қ оғ амда болатын қ айшылық тарды айқ ындап, оны шешу жолдарын, жетілдіру мә селелерін карастырады.

Тә рбиелік функция - философия гуманистік қ ұ ндылық тар мен мұ раттарды адам, адамзат пен қ оғ ам игілігіне жаратуды кө здейді. Философия - тарих қ ойнауындағ ы барлық адмгершілік ізгіліктердің тә рбиелік мә нін ашып кө рсетеді.

Эвристикалық функция - философиялану, яғ ни философияны оқ ып-ү йрену процесінде адам дү ниеге, бү кіл болмысқ а жаң аша кө зқ араспен қ арайды, оны бейне бір қ ұ лшыныс, шабыт сезімі, инсайт билейді. Ой кешуде, тылсым дү ниенің інжу - маржанын тапқ анда ойшыл адам сыр мен кемел сезімге бө ленеді.

Философия, оның проблемалары жә не қ оғ амдағ ы ролі.

Философия рухани мә дениеттің ең кө не жә не адамзат ілімінің жауапты бө лімі. Оның тарихы 25 – ғ асырғ а созылады, философия ежелгі шығ ыс (ү нді қ ытай) елдерінде пайда болып ө зінің класикалық дең гейінде ежелгі Греция еліне жетті. Ежелгі грек ғ алымдарының ең бектерінде философия деген термен пайда болды, ғ алымдардың ішінде ө зін алғ ашқ ы философпын деп атағ ан грек математика ойшылы Пифагор (б.э.д 580 -500). Ал ғ ылымның ерекше саласы деп философия терминін енгізген Платон 428 -347. Философия грек тілінен аударғ анда даналық қ а қ ұ штарлық, ежелгі дә уірде даналық бұ л асқ ақ тық мә ні бар қ ұ былыс. Философияның негізгі тақ ырыбы дү ние жә не адам туралы. Алғ ашқ ы философтар универсалды энциклопедист ғ алымдар мысалы: Фасель 624 – 547ж. ол ірі математик геометрия негізін қ алағ н астраном гидротехник болғ ан ол тек философия проблемасымен айлалыспағ ан сонымен қ атар физика медицина математика техника логика т.б. Алғ ашқ ы философтар ө здерінің ең бектерінде мынадай сұ рақ тарғ а жауап іздеді: дү ниенің мә ні неде, дү ниенің қ ұ рлымы, қ ұ рылыс неде, дү ние шектеулі ме, ә лде шексіз бе, жақ сылық пен жамандық деген не?

Ежелгі дә уірде кү ні бү гінге дейін дү ниетанымдық сұ рақ тарды негіздеу дү ниетенымның негізгі принциптерін қ алыптастыру философияның кә сіби ісі.

Философияның теориялық білімге жә не ерекшелігіне анық тағ ан философ ойшыл Аристотель б.э.д 384 – 322.

Философияның негізгі сұ рағ ы дү ниетанымдық сұ рақ тар 2000 ж. ө тсе де философия пә ні туралы тү сінік ү немі ө згеруде бірақ та ол ө зінің тұ рақ ты тү сінікте ойлар ерекшеліктерін сақ тап қ алды. Дү ниетаным адамның дү ниеге қ атынасы бұ л жерде эмоциальдық психологиялық жә не интелектуалдық факторлерге байланысты.

Дү ниетаным адамның тә ртібі мен қ ызметінің принциптерімен анық талды оның идеялары мен моральдық нормалары ә леуметтік жә не саяси аринтацияларын қ алыптастырады.

Адамзаттың рухани даму тарихында дү ниетанымның мынадай тү рлерін ажыратамыз (мифология) діни философия. (ө мірлік практикалық)

Ең алғ ашқ ы дү ние танымдық пікір мифология тү рінде пайда болды. Бұ л гректердің екі сө зінен қ ұ ралғ ан: mifos – аң ыз, logos – ілім. Мифологиямен бірге жазу мә дениеті пайда болды. Мифология негізінде дін дү ниеге келді. Барлық діндер мифологияда кездесетін ертегі, аң ыздарды пайдаланады. Ал дін нә рсенің себебін ашып кө рсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Философия дү ниеге келген кезінен бастап мифологиямен қ атар жә не онымен бірге діни тү сініктерге қ арсы кү ресте шың далып, дамығ ан. Егер дін мифологияны қ абылдап, оның қ ағ идаларын, аң ыздарын бү тіндей қ олдану негізінде қ алыптасқ ан болса, философия ойлау, зерттеу, сын кө збен қ арау негізінде дү ниеге келді. Философия барлық ғ ылымдардан бұ рын дү ниеге келгендіктен, оны ғ ылымдардың ғ ылымы деп те атағ ан. Ө йткені, ол кезде ә лем туралы барлық алдың ғ ы қ атарлы тұ жырымдар мен пікірлер ө з алдына ғ ылым ретінде дараланып, бө лінбеген соң, ол туралы пікірлерді философия ө з бойына жинақ тағ ан болатын. Сондық тан да философ ә рі дана, ә рі табиғ атты зерттеуші, сынаушы, байқ аушы ретінде бой кө рсетті.

Адамзат дамуымен қ атар философия да ө з алдына дү ниеге кө зқ арас ілім ретінде қ алыптаса тү сті. Сонымен қ атар ол басқ а ғ ылымдарғ а методологияляқ жол сілтейтін ә дістемелік рө л де атқ аруда.

Философия пайда болғ аннан бастап дү ниені тұ тас жә не бірліктегі қ ұ былыс деп қ арастырады дү ниенің тұ тастығ ын оның заң дарымен байланыстырады. Философия табиғ аттын даму заманының қ оғ ам жә не ойлау проблемаларын зерттейді қ олданыста мынадай философиялық категорияны пайдаланады. Болмыс, сана, қ озғ алыс, шексіздік т.б. Философия дү ниенің мә ні жә не адам туралы білім «Дү ние жә не адам» қ арым қ атынастарын зеттейді осы тұ ста болмыс жә не ойлау физикалық жә не психикалық материалдық жә не идеалдық рух жә не табиғ ат объективтік жә не субъективтік, яғ ни философия универсалды ілім.

Философияның негізгі сұ рағ ының екі жағ ы бар:

1. Ең алғ ашқ ы материя жә не сана?

2. Дү ниені тануғ а бола ма?

Философияда екі бағ ыт қ алыптасты, материализм жә не идеализм.

Материализм бағ ытын ұ стаушылар материя алғ ашқ ы санағ а қ арағ анда ал идиализм сананы бірінші кезекке қ ояды.

Дү ниені танылады деген философтар материалистер ал дү ние танылмайды деген ілімнің ө кілдері агностицизм философия тарихында материализм мынадай бағ ыттарын ажыратамыз:

1 Ежелгі ойшылдардың материализімі (Демокрит, Гераклит, Эпиркур).

2 Метафизикалық материализм (16 – 18ғ асыр ө кілдері Бэкон, Спиноза, Дидро т.б.)

3 Диалектикалық материализм.(К.Маркс Ф.Энгельс).

Идеализмнің екі негізгі тү рін ажыратамыз.

1 Объективтік (Платон, Гегель, Неотомистер)

2 Субъективтік идеализм ө кілдері (Беркли, Юм, Мах, Экзистенциалистер).

Философияның тарихи 2 ә дісі бар Диалектика жә не Метафизика диалектиканың негізгі принципі даму принципі жә не жалпылама байланыс принципі философияның екі функциясын ажыратамыз дү ниетанымдық жә не методолоиялық.

Ақ ыр соң ында, философтар ә рбір тарихи кезең дерде жеке – жеке емес, топ болып, кездейсоқ емес, белгілі қ оғ амдық заң дылық тарғ а сай дү ниеге келген. Себеп олардың ө мір талабы кү н тә ртібіне қ ойғ ан сұ рауларғ а жауап іздеуден туындағ андығ ы.

Сонымен, философия дегеніміз материя мен сана, таным мен болмыс, адам мен қ оғ ам жайлы адамзат ой – санасының дамуы барысында жинақ талғ ан, жү йеленген ғ ылыми ой – пікірдің теориялық жиынтығ ы.

Бұ рын философия пә ні ү ш салағ а бө лініп қ арастырылатын:

1) Диалектикалық материализм;

2) Тарихи материализм;

3) Этика, эстетика.

Бұ л бө лімдер маркстік-лениндік философияның принциптеріне сә йкес бө лінген болатын. Қ азір философия пә нін тұ тас қ арастыру тенденциясы мына салалар бойынша жіктелінеді:

-философия жә не оның тарихы;

- ә лемді философиялық тұ рғ ыда тү сіну;

- адамның іскерлік ә рекетінің маң ызы.

Ә дістемелік оқ у қ ұ ралында жоғ арыда кө рсетілген алғ ашқ ы мә селені, яғ ни философияның тарихын негізге ала отырып, мынадай тақ ырыптарды қ арастыруғ а тырыстық:

1) Философия-дү ниетанымның тарихи типі ретінде.

2) Ежелгі Ү нді философиясы.

3) Ежелгі Қ ытай философиясы.

4) Антика философиясы.

5) Ортағ асырлық батыс Европа философиясы.

6) Ортағ асырлық Араб-мұ сылмандық философиясы.

7) Қ айта ө рлеу дә уірі философиясы.

8) Жаң а заман философиясы.

9) Неміс классикалық философиясы.

10) 19-20 ғ.ғ. философиясы.

Философия-адамзат баласының сонау ық ылым заманнан басталғ ан білімі, қ оғ амдық сананың формасы, болмыс пен танымның жалпы заң дылық тары туралы ілім. Кез-келген адамды ә лем, қ оршағ ан орта, қ оғ ам, дін, діл, білім, саясат, мә дениет секілді мә селелер бей-жай қ алдырмайтыны айдан анық. Міне, осы іспеттес мә селелер философия пә нінің негізгі қ арастыратын бө лімдері болып табылады. Философия сө зі грек тілінен аударғ анда -даналық қ а деген махаббат мағ ынасын білдіреді. Б.з.д. 7-6 ғ.ғ. Ежелгі Ү нді, Қ ытай Жә не Грек жерлерінде бір уақ ытта пайда болады. Мә ліметтерге сү йенсек, «философия» терминін алғ аш қ олданғ ан Антика дә уірінің атақ ты философы жә не математигі Пифагор.

Философия дү ниегекө зқ арастың бір тү рі. Дү ниегекө зқ арас- дү ние туралы жалпы пікірлер жиынтығ ы жә не адамның ә лемдегі орыны жайлы кө зқ арасы. Тарихи тұ рғ ыда қ арайтын болсақ, дү ниегекө зқ арас ү ш негізгі типтен тұ рады: Мифологиялық, діни, философиялық.

Мифология (гр. Myfos-аң ыз, logos-ілім)- ә лемді фантастикалық жә не ақ иқ ат жағ дайда тү сінетін қ оғ амдық сананың бір тү рі. Мифологиялық туындыларда ә лемнің қ алыптасуы, жер, адам, тіршілік, ө мір жә не ө лім секілді мә селелер кө п кездеседі. Мифтің ерекшелігі: табиғ ат жә не табиғ ат қ ұ былыстарына жан бітіру, фантастикалық қ ұ дайлардың болуы, олардың қ арым-қ атынасы, адамзат баласымен араласуы т.б.

Дін- бә рінен жоғ ары жаратушы кү шке жә не оның қ оршағ ан орта мен адам баласына ә сері бар деп есептейтін сенім-нанымғ а негізделген кө зқ арас формасы. Діннің мифологияғ а ұ қ састығ ы бар: Ә лемнің пайда болуы, жер бетіндегі тіршілік, адамның іс-ә рекеті туралы адамгершілік-этикалық мә селелерді алғ а қ ояды. Қ оғ амды игі істерге шақ ыруда: мә дениеттің қ алыптасуына ә сер етуімен қ атар адам баласын сыйласымдылық қ а, ә ділеттілікке, тө зімділікке тә рбиелеп, ө зіндік парыз мә селесін тү сіндіруде діннің атқ арар маң ызы ерекше.

Философия - дү ниегекө зқ арастың ғ ылыми-теориялық тү рі. Философиялық кө зқ арас мифологиялық жә не діни кө зқ арастан айырмашылығ ы- нақ ты ұ ғ ымдарғ а, категорияларғ а сү йене отырып логикалық ой қ орыту ерекшелігінің бар болуы.

Философияның пайда болуы адамзат баласының білім дең гейі мен ой-санасының едә уір дамуына байланысты ә лемді ғ ылыми тұ рғ ыда тү сінуімен орайлас дү ниеге келді.

Сан қ ырлы табиғ ат қ ұ былыстарының мә нісін тү сінуге тырысқ ан ойшылдардың философиялық кө зқ арастары-философия ғ ылымының беташары іспеттес болды. Алғ ашқ ы философиялық ойлардың формасы натурфилософиялық бағ ытта дамыды.

Философия пә ні қ оғ амның дамуымен тығ ыз байланыста бола отырып, рухани ө мірдің барлық қ ырларын қ амтыды. Философияны алғ аш рет ерекше теориялық білім ретінде жинақ тап дә лелдеген ерте грек философы Аристотель (б.з.д. 384-322 ж.ж.).

Философияның ө з алдына ғ ылым болып қ алыптасу барысында қ арастыратын мә селелеріде айқ ындала тү сті: Онтология-болмыс туралы ілім (немесе дү ниенің бастамасы жайында); гносеология-таным туралы ілім; Аксиология-рухани қ ұ ндылық тар туралы ілім; Праксиология –адам шығ армашылығ ы туралы ілім; Антропология-адам туралы ілім; Логика-дұ рыс ой-қ орыту жө ніндегі ілім.

Философия пә нінің зерттейтін сұ рақ тары: болмыстың ө мір сү ру жағ дайы, материя, оның формалары, сана жә не санасыздық, адам, оның ө мірдегі мә ні мен ә лемдегі алатын орыны, жан, адамның рухани ө мірі, қ оғ ам, табиғ ат, ө ркениет, экология, дү ниені танып білу, қ озғ алыс, диалектика жә не оның заң дары.

Ф.Энгельстің тұ жырымдауы бойынша философияның негізгі сұ рағ ы- ойлаудың (сананың) болмысқ а, рухтың материяғ а (табиғ атқ а) қ атынасы. Міне, осы мә селеге байланысты қ оршағ ан орта мен адамның ә лемдегі алатын орыны айқ ындала тү спек. Философияның негізгі пә ні мен обьектісі-адам жә не оның ә лемдегі орыны.

Философияның негізгі мә селесін (ойлау мен болмыстың арақ атынасы туралы) сө з еткенде бұ л сұ рақ тың екі жағ ы бар екенін ажырата білу керек.

бірінші жағ ы: дү ниенің негізі, бастамасы не -идея, рухпа ә лде материя ма деген онтологиялық (болмыс туралы ілім) сұ рақ қ ояды.

екінші жағ ы: адам баласы дү ниені танып-біле алама ә лде танып-біле алмайма деген гносеологиялық (таным туралы ілім) мә селе кө тереді.

Философияның онтологиялық мә селесіне байланысты философияда негізгі екі бағ ыт пайда болды. Олар материализм жә не идеализм.

Онтологиялық сұ рақ - дү ниенің бастамасы не, дү ниенің негізі материя не сана, рухпа деген деген сұ рақ тө ң ірегінде мә селе қ озғ аса, ал гносеология-дү ниені танып-білу мү мкінбе ә лде мү мкін емеспе деген сұ рақ қ ояды.

Дү ниенің алғ ашқ ы бастамасы, тү п негізі не деген сұ рақ қ а жауап беру барысында философияда екі негізгі бағ ыт пайда болды, олар: материализм жә не идеализм.

Материалистік бағ ыт-дү ниенің негізі кез-келген бір материядан тұ рады, материя-санағ а тә уелсіз реалды ө мір сү ретін, ө зіндік заң дылық тармен дамуғ а қ абілетті деп тұ жырымдайтын пікір.

Материя—адамның санасынан тыс, тә уелсіз ө мір сү ретін жә не санада бейнеленетін (сана арқ ылы сипаттауғ а болады) обьективті шындық. Материя ә лемде нақ ты ө мір сү ретін шексіз кө п обьектілер мен формалардың субстанциялық негізі болып табылады.

Материалист-философтардың қ атарына саналатындар: Демокрит, Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин т.б.

Идеализм-философияның негізгі мә селесін шешудегі материализмге қ арама-қ арсы бағ ыт, яғ ни материя мен сана қ атынасында дү ниенің бастамасы ретінде сананы (идеяны), рухты жақ тайтын кө зқ арас.

Идеализм екі тү рлі пікірге бө лінеді:

-Обьективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель),

-Субьектвті идеализм (Беркли, Юм).

Обьективті идеализм ө кілдерінің тұ жырымдауы бойынша тек қ ана реалды идея ғ ана бар, идея-алғ ашқ ы, барлық қ оршағ ан орта, шындық - «идеялар ә лемі» жә не «заттар ә лемі» болып бө лінеді. «Идеялар ә лемі» (эйдос) ә лемдік зердеде ө мір сү реді, заттар ә лемі -ө зіндік тіршілігі жоқ, жекелеген заттар Жаратушығ а ғ ана тә н қ ұ былыс, «идеялар ә лемі» санадан тә уелсіз ө мір сү реді, себебі, адамның ойы, идея тіпті табиғ аттың ө зі абсолюттік идеяның, дү ниежү зілік, ә лемдік рухтың бір бө лшегі ғ ана, яғ ни дү ниенің негізі- о дү ниелік сана, «абсолютті рух». Обьективті идеализм ә детте теологиямен бірігіп кетеді де, діннің ө зіндік бағ ыт алғ ан философиялық негізі болып табылады.

Субьективті идеализм- бү кіл дү ние-біздің санамызда, субьектінің сана-сезімінің жасағ ан немесе біздің тү йсіктеріміздің, алғ ан ә серіміздің жиынтығ ы. Бұ л жағ дайда алғ ашқ ы бастамағ а адамның санасы алынады да, сонан кейін барып одан табиғ ат шығ арылады, соғ ан орай заттар мен бү кіл дү ниенің обьективті ө мір сү руі, олардың даму заң дылық тары теріске шығ арылады, ө йткені адам санасынан тыс материяда, рухта жоқ», - деген пікірді ұ станды.

Уақ ыт ө те келе дү ниенің бастамасы мә селесіне байланысты философияда бірнеше пікірлер қ алыптаса бастады. Олардың қ атарына: монизм, дуализм деизм саналады.

Монизм (гр. Monos - біреу, жалғ ыз) –дү ниенің алғ ашқ а негізі ретінде бір ғ ана бастаманы мойындайтын философиялық ілім. Идеалистер ү шін алғ ашқ ы бастама-идея, сана. Материалистер ү шін- материя алғ ашқ ы бастама болып табылады.

Дуализм (лат. Duo-екеу) –монизмге қ арсы, дү ниенің негізі екі бастамадан тұ рады, екеуі бірін-бірі толық тырып отырады деп тұ жырымдайтын пікір. Негізін салғ ан Р.Декарт.

Деизм-(лат. Dues- Қ ұ дай) дү ниенің негізін Қ ұ дай жаратты, бірақ, адамның іс-ә рекетімен қ оғ ам ө міріне араласпайды деп тұ жырымдау. Негізін салғ ан 17 ғ. Ағ ылшын философы, лорд Чербери.

Философияның негізгі сұ рағ ының екінші жағ ы дү ниені танып-білу мә селесі екендігі жоғ арыда айтылғ ан болатын. Бұ л мә селені қ арастыру барысында қ арама-қ арсы кө зқ арастар пайда болды, олар философиядағ ы гностицизм жә не агностицизмдік кө зқ арастар.

Гностицизм (гр. gnostos-білім) дү ниені танып-танып білу мү мкіндігіне сенетін, мойындайтын ілім. Адамның санасы, зердесі дү ниенің барлық қ ыр-сырларын танып-біле алады деп тұ жырымдайтын философиялық кө зқ арас.

Агностицизм (гр. а-теріске шығ ару, ал gnostos-білім)-дү ниені танып-білу мү мкіндігін теріске шығ аратын ілім. терминді алғ аш ағ ылшын жаратылыс зерттеушісі Гексли енгізді.

Дү ниеге философиялық кө зқ арастың мә ні онтологиялық жә не гносеологиялық мә селелерді қ арастырумен ғ ана анық талып, шектелмейді. Ә лемді философиялық тұ рғ ыдан қ арағ ан кезде танып –білудің қ андай ә діс қ олданылатындығ ын естен шығ армауымыз керек. Егер философия тарихына жү гінетін болсақ, бір-біріне қ арама-қ арсы екі ойлау ә дісі-диалектика мен метафизикалық ә дістерін аң ғ арамыз.

Диалектика (гр. Diolegomai-ә ң гімелесу, пікірлесу) – обьективті шындық тың, табиғ аттың, қ оғ амның, ойлаудың даму заң дылық тарын зерттейтін ілім. Антика дә уірінің ө зінде-ақ дү ниенің, тіршіліктің ө згермелілігін мойындап, шындық атаулыны ү немі дамып, ө згеріп отыратын процесс ретінде қ абылдады. Осы жағ дайларғ а байланысты кез-келген нә рсенің бірлігі мен қ арама-қ айшылық тар кү ресінің қ атынасын кө рсетуде диалектиканың маң ызы зор (Гераклит, Пифагоршылдар).

Метафизика. Ерте заманда бұ л сө з ө мірдегі барлық нә рсенің тү п негізі туралы ілім деге мағ ынаны білдірген. 16 ғ асырдан бастап «Метафизика» терминімен қ атар сол мағ ынада «Онтология» терминіде қ олданылды.

Метафизика-заттар мен қ ұ былыстар бір-бірімен байланыссыз, қ озғ алмайтын, мә ң гі-бақ и бір қ алыпты, ішкі қ айшылық тары жоқ деп есептейтін философиялық ілім (сө збе-сө з аударғ анда-«физикадан кейінгі келетін» мағ ынасын білдіреді).

Философия мә дениет феномені хақ ысында

Философия мә нін тү сіндірмелеудің негізгі типтері. Дү ниеге қ атынас жә не дү ниетаным ұ ғ ымдары. Дү ниетаным жә не дү ниенің жалпы мә денилік суреті. Дү ниетаным жә не фплософия. Философия пайда болуының тарихи-ә леуметтік детерминанттары. Мә дениет дү ниесіндегі философияның қ атынасы мен тағ айыны. Философия адам қ ұ штарлығ ының ә р тү рлі тө рт саласының - ғ ылым, поэзия, дін, логика - негіздемесі ретінде. Философия жә не мифология. Философия жә не дін. Философия жә не ө нер. Философия жә не ғ ылым. Философия жә не саясат.

МӘ ДЕНИЕТ КОНТЕКСТІНДЕГІ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙ КЕШУДІҢ ТАРИХИ ТИПТЕРІ

Шығ ыс мә дениетіндегі философия феномені

Кө не ү нділік мә дениетіндегі діннің мә ртебесі жә не оның философия қ алыптасуы мен дамуына ә сері. Ү нділік философия қ арсаң ындағ ы (Ведалар дә стү рі) негізгі дү ниетанымдық идеялар. Упанишадалардағ ы дү ниетанымдық ізденістер дү ниеден аскеттік қ ашқ ақ таудың формасы ретінде. Қ айта тү рленудің мә ң гілік циклынан қ ұ рылудың жолдарына деген ізденістер.

Шығ ыс ойының ө зіндік ерекшелігі. Ойлаудың кармалық стилі философияның моральдық жә не метафизикалық ө лшемінің формасы ретінде. Карма, реинкариация жә не касталар жү йесі туралы ілім Ү нді философиясының негіздемесі ретінде.

Буддизм жә не оның Ведалық дү ниетаным мен ритуалдық практикағ а қ атынасы. Буддизм Упанишадаларды сыни қ айта тү сіну ретінде. Буддизмнің іргелі идеялары. Кү ш қ олданбаудың буддистік стратегиясы, оның Шығ ыс адамының тарихи тағ дырына ә сері.

Даостық философия жә не дү ние-ә лемнің суреті. Дү ние-ә лемнің даостық суретіндегі адамның орны. Ө мірді сактау мен нығ айтудың даостық тә сілі. Ә ділдік принципінің Космостық сипаты. Ө лместікке жетудің даостық практикасы.

Моизм конфуцийшылдық қ а альтернативті ә леуметтік-этикалық, доктрина ретінде. Моизмнің іргелі идеялары: жалпы махаббат, табыстылық, ө зара пайда. Моизм прагматикалық мақ саттылық тың философиясы хақ ында жә не оның қ ытайлық адам мә дени стратегиясының практикалық бағ ыттылығ ының қ алыптасуына ә сері.

Легизм «соғ ысушы мемлекеттер» дә уіріндегі саяси-ә леуметтік стратегиялар философиясы ретінде. Легизмнің іргелі қ ұ ндылық тары қ оғ амдағ ы тә ртіп, заң дар жә не жарлық тар. Легизм қ ытайлық қ оғ амның қ ауіпсіздігі мен тұ рақ тылығ ының моделін іздеу идеологиясы хақ ында. Философиялық ілімдердің Қ ытай халқ ының мә дени ө міріне ә сері.

Антикалық мә дениеттегі философия

Платонның білім жә не қ ұ зырлылық мә селесін қ оюының іргелілік сипаты. Платон философиясы табнғ ат пен қ оғ ам ү стінен Зерде басымдылығ ын орнық тыруды іздестіру формасы хақ ында.

Аристотель философиясы антикалық мә дениет энциклопедиясы хақ ында. Зерделі ө мірге қ ол жеткізу ү шін білім мә селесінің мә ртебелілік жә не маң ыздылығ ы. Білім алу жолдары мен қ ұ зырлылық тың мә селелену Этикалық қ ұ зырлылық тың қ алыптасуы жә не оның зерделі іс-ә рекетте туралы білімдер жинақ таудағ ы рө лі. Логика салиқ алы ойлаудың органон ретінде. Ө ркениетті адам табиғ атын айқ ара ашудың формасы ретінде. Қ оғ амдағ ы ө мір Зерде мү мкіндіктерін шығ армашылық пен іске асырудың шарты ретінде. Қ оғ амдағ ы зерделі ө мір ретіндегі «полития» - адам қ оғ амдастық тың мақ саты.

Жеке бас бақ ытын қ амсыздандыру жайлы философиялық ізденістер. Эпикуреизм - жеке бастың игілікті болуының философиясы ретінде. Гедонизмге қ ол жеткізу жолдарының рационализациялануы. Стоицизм жеке бас бақ ьггына қ ол жеткізудің философиясы ретінде. Киниктер немесе ө мірдің табиғ и салтын іздестіру философиясы. Римдік стоицизм аскеза мен саяси борыш аралығ ындағ ы қ ызу ізденістің рухани жолы ретінде. Табиғ и қ ұ қ ық идеясы жалпы қ ұ қ ық тық тә ртіп орнық тырудың негізі ретінде. Рим мемлекеттік жә не қ ұ қ ық тық ө мірді ұ йымдастыруғ а қ ұ қ ық тың стоицистік тұ ғ ырнамасының ә сері.

Антикалық философияның адамның дү ниеге рационалдық қ атынасының, оның табиғ ат пен ә леуметтік дү ниеге рационалды ү стемдігі стратегиясының қ алыптасуына ә сері. Антикалық философияның дү ниетанымдық бағ дарларының адамның мә дени жә не саяси-ә леуметтік активнзмінің қ алыптасуына ә сері.

ОРТА Ғ АСЫРЛЫҚ МӘ ДЕНИЕТТЕГІ ФИЛОСОФИЯ ФЕНОМЕНІ

Батысеуропалық ортағ асырлық мә дениеттегі философия мен діннің феномені

Батысеуропалық ортағ асырлық философия қ алыптасуының мә дени-ә леуметтік контексті. Негізгі қ айнар кө здері. Ортағ асырлық мә дениеттегі христиандық дін феномені. Христиандық дү ниетанымның кө кжиегі. Христиандық діннің негізгі рухани қ ұ ндылық тары. «Ө мірлік философиядан» тү ң ілу жә не антикалық рвдионалды бағ дарланғ ан философ