Дәріс тезисі. 1.Психология тарихы ғылым ретінде.Психология адам жайлы ең негізгі ғылымдардың бірі

1.Психология тарихы ғ ылым ретінде. Психология адам жайлы ең негізгі ғ ылымдардың бірі. Оның пайда болуы адамғ а жә не оның іс-ә рекетіне деген қ ызығ ушылық пен шартталғ ан. Алғ ашқ ыда психология діни наным-сенімдермен, мифтер, аң ыздармен байланысты болғ ан. Ерте заманда пайда болып, ғ асырлар бойы соқ ыр сенім-нанымдармен кейбір зиялылардың кө зқ арастарында насихатталып келген тү сініктер бойынша, адамда тә ннен тә уелсіз «жан» болады, мә ң гі бақ и жасайтын жан адамның барлық психикалық тіршілігінің иесі де, себепшісіде. Жан туралы осындай жалғ ан тү сініктің болуы алғ ашқ ы адамдардың табиғ ат сырларын дұ рыс тү сіне алмауына байланысты болды.

Психология психологияғ а қ атысты жә не оның салаларына қ атысты теориялар негізін қ арастырады. Бұ л оның психология ғ ылымындағ ы орыны мен ролін айқ ындайды. Психология бұ л жү йенің жалпы теориялық, методологиялық бө лімі.

Психология психологияның бір бұ тағ ы ретінде қ арастырылады, бірақ жалпы психология психологияның бағ аны болып табылады.

Психика ежелгі грек сө зі «жан» деген мағ ананы білдіреді. Тек қ ана жан емес, сонымен бірге «тұ лғ а» деген мағ ананы білдіреді.

Психика – ішкі дү ние процестерінің қ алыптасуы (сырқ ы дү ниенің моделі).

Психика - ішкі дү ниенің мазмұ ны жә не процестердің жандануы.

Психика - ә рекетті ұ йымдастыру, жү зеге асыру, басқ ару процесі.

Психология мектептері шең берінде психологияның зерттеу пә ні бір келкі емес. Карл Юнг бойынша: «Психика, ғ ылыми бақ ылау жә не бағ алау объектісі бола отырып, оны бағ алауды жү зеге асыратын субъектісі, қ ұ ралы да болады».

2.Психология тарихының кезең дері. Адамзат мә дени тарихында оның негізін салып, қ алағ ан адамдардың есімдері қ алғ ан.

Гиппократ, одан кейін Гален темперамент жайлы теориялардың іргесін салушылар.

Платон жә не Аристотель адамды қ оғ ам ө мірін ұ йымдастыруда белгілі орыны бар азамат бейнесі ретінде сипаттап берді.

Теофраст – адамның қ оршағ андармен байланысын кө рсетті.

Платон біздің заманымызғ а дейін сақ талып келген, психиканы: ақ ыл, сезім, ерікке бө ліп берді.

Аристотель ежелгі жан туралы ілімдерді қ арастырып, жү йеледі. Оның «Жан» туралы шығ армасы адам психикасын жалпылап кө рсеткен теория болды.

«Психология» термині ХVІ ғ асырдың аяғ ында пайда болды. 1590жылы ГОКЛЕНИУС-тың алғ аш «психология» атты кітабы жарық кө рді. 1594 жылы оның шә кірті Гасман осы атаумен екінші кітап шығ арды.

Параллелді тү рде басқ а ғ ылымдар шең берінде: философия, дінтану, тарих, заң тану, экономикада психология жайлы білімдер жинақ талып жатты. Кө птеген философтар сонымен қ атар психологта болды. Олардың қ атарында Френсис Бэкон, Джон Локк, Бенедикт Спиноза, Иммануил Кант, Георг Гегель жә не т.б.

Олардың кейбіреулері психологиялық жұ мыстар жазды:

Георг Гегель- «Жан феноменологиясы жә не жан философиясы»;

Иммануил Кант- «Прагматикалық кө зқ арастағ ы антропология»;

Адам Смит – «Адамгершілік сезімдер теориясы» атты психологиялық тамаша ең бектер жазды.

Басқ а ойшылдар мысалы, Рене Декарт тек қ ана психологиялық шығ армалар мен ғ ана емес, сонымен бірге психологиялық даму жолдарын анық тау идеяларымен де танымал болды.

Рене Декарттың ә серінен психология Зигмунд Фрейдке дейін сана психологиясы ретінде дамыды.

Психологиядағ ы эмоция теориясының дамуында Бенедикт Спинозаның ең бегі де орасан зор.

ХІХ ғ асырда психология ғ ылымы қ арқ ынды дами бастады. Осы кезең де психология бойынша кө птеген кітаптар мен қ ұ ралдар жарық кө рді.

1834жылы Ресейде аймақ тық «Адам сипаты» атты 677беттен тұ ратын Александр Иванович Галичтің психологиялық ең бегі жарық кө рді.

ХІХ ғ асырдың ортасынан бастап психологияда эксперимент орын алады. Алғ ашқ ы психологиялық экспериментті неміс психофизиологтары Эрнст Вебер жә не Густав Фехнер 1840 жылдан 1855 жыл аралық тарында жү зеге асырды. Олардың тә жірибелерінің негізінде қ абылданатын сигналдардың кү ші мен тү йсінетін тү йсіктің қ арқ ындылығ ының сандық тә уелділігі анық талады.

ХІХ ғ асырдың екінші жартысында психология ғ ылымының кең кө лемді дамуын ғ ылыми психологияның негізін салушылардың бірі, неміс психологы Вильгельм Вунд ұ сынды.

Оның жоспары зерттеудің екі бағ ытын қ амтыды:

1. Индивидуалды сана талдауы «зерттелушінің эксперименталды бақ ыланатын ө зіндік бақ ылауы);

2. Мә дениет, миф, ә р халық тың адамгершілігінің психологиялық аспектілерін зерттеу.

Зерттеудің бірінші бағ ыты: «Физиологиялық психология», екінші бағ ыты «Халық тар психологиясы» атауларына ие болды.

В.Вундттың ең бектерінің қ атарына 1879 жылы Лейпциг қ аласында Ә лемдегі алғ ашқ ы психологиялық лабораторияны ашуы жатады. Ол соң ынан ғ ылыми зерттеу институтына айналды. Онда кө птеген атақ ты психологтар, соның ішінде атақ ты Ресей психологы жә не психиатры Владимир Михайлович Бехтерев білім алды. ХІХ ғ асырдың аяғ ынан бастап психологияда бірнеше ғ ылыми мектептер пайда бола бастады.

Ең алғ аш психологияның пә ні мен міндеттерін басқ аша қ ойғ ан психоанализ немесе Фрейдизм болды. Психоанализ психологияның пә ні ретінде адам психикасының санасыздық механизмдерін зерттеді. Фрейдтің ойынша, адамдар иррационалды жә не аморалды кү штермен басқ арылады. Олардың мінез-қ ұ лық тары ішкі кү штермен: инстинкттер, тү рткілер, қ ажеттіліктіліктермен басқ арылады. Бұ л тү рткілер санасыз. Бұ лардың арасында ү немі ө здігінен шеше алмайтын қ ақ тығ ыстар болады. Адамның мінез-қ ұ лқ ын ө згертудің негізгі ә дісі психотерапия. Психоанализ тұ жырымдамасы бойынша адам кемелденбеген, азап шегуші. Фрейдизмнің базасында терең детілген психология қ алыптасты:

Альфред Адлер – индивидуалды психология;

Карл Густав Юнг – аналитикалық психология;

Эрих Фромм, Карен Хорни – неофрейдизм жә не т.б.

ХХ ғ асырдың екінші жартысында тағ ы да бір психологиялық мектеп – бихевиоризм – мінез –қ ұ лық психологиясы қ алыптасты. Мектептің негізін салушы Джон Уотсон бақ ылау жә не эксперимент арқ ылы мінез-қ ұ лық заң дылық тарын ашу мақ сатын қ ойды. Адамның мінез-қ ұ лқ ы толығ ымен сыртқ ы ортамен басқ арылады деген постулат қ ойылды. Адамның неге талпынатынын жә не неден қ ашқ ақ тайтынын - осы сыртқ ы орта белгілейді. Адам мінез-қ ұ лқ ының қ ұ рылымы белгілі мө лшерде сыртқ ы орта қ ұ рылымының кө шірмесі болып табылады.

Қ азіргі бихевиоризм ө кілі Беррис Скинердің ойынша, адам мінез-қ ұ лқ ы генетикалық қ анық қ андық, физикалық орта жә не ә леуметтік ортамен байланысты. Адамның ішкі жағ дайы терістелмейді жә не мінез-қ ұ лық ты талдау ү шін қ ажет екендігі ескеріледі.

Беррис Скинердің тұ жырымдамасы: «Адам қ оршағ ан басқ арылады, бірақ.... орта толығ ымен адаммен қ алыптасады», яғ ни, мінез-қ ұ лық ө зінің нә тижесімен қ алыптасады жә не тұ рақ талады.

Егер ә рекет нә тижесі адам ү шін маң ызды болса, ол адамның мінез-қ ұ лқ ын басқ арады. Ә рекет нә тижесінің келесі мінез-қ ұ лқ ына ә сер етуі, «нығ айту» деп аталады. Адамғ а ә леуметтік орта ә сер етсе, ә леуметтік ортаны ө згерте отырып, адамғ а ә сер етуге болады. Қ оршағ ан ортада адамғ а ә сер ететін оң бағ ыттау кө п болуы қ ажет.

ХХ ғ асырдың ортасында психологияның ү шінші мектебі когнитивті психология қ алыптасты. Когнитивті психология психиканы танымдық операциялар жү йесі ретінде, ал адамды- ақ паратты ө ң деуші субъект ретінде қ арастырды.

Когнитивті психологияның негізін салушылар Фриц Хайдер – танымдық тепе-тең дік теориясы, Леон Фестигнер- когнитивті диссонанс теориясы, Джордж Брунер - ә леуметтік қ абылдаудың перцептивті болжамдар теориясы, Джордж Келли – тұ лғ алық конструкттар концепциясы, Герман Виткин – тұ лғ аның когнитивті стилін зерттеу.

Біздің кезімізде ә р тү рлі психологиялық мектептер арасында жақ ындасу тенденциялары байқ алады. Мектептер арасында қ арама –қ айшылық тар шыдамдылық қ а ауысып, кейбір идеялар мен концепцияларғ а қ атысты ортақ кө зқ арастар туындауда.

3.Этникалық жә не мә дени психология. Этнопсихология грек тілінен аударғ анда (ethnos -ру, ел) деген мағ ына береді. Этнопсихология ғ ылыми-теориялық пә н. Оның пә ні – этникалық сана функцияларының жә не этникалық қ атынастар дамуының психологиялық аспкетілері. ХІХ ғ асырда этнопсихологиялық идеялар «халық тар психологиясы» ағ ымында дамыды. Олардың ө кілдері М.Лацарус, Х. Штейнталь, В. Вунд болғ ан.

Этнопсихологияның ең негізгі категориясы – ЭТНОС. Этнос бір-бірімен ұ зақ бірлесіп ө мір сү ру тә жірибелеріне ие болғ ан, сақ талып қ алғ ан дә стү рлері, жалпы ө зіндік сана-сезімі бар ә леуметтік макроорганизм болып табылады. Бұ л тарихи қ алыптасқ ан, тұ рақ ты, жинақ талғ ан адамдар қ оғ амы. Олардың тұ рғ ылық ты, нақ ты табиғ и қ оршағ ан ортасы, нақ ты-климат, географиялық жері бар.

Қ андай да бір этносқ а тә н адамдарда ө здеріне тә н ө мірді қ абылдаулары мен ә леуметтік қ атынастарда нақ ты-психологиялық -ә леуметтік стериотиптері бар. Этностың барлық шығ у тегімен байланысып жатқ ан мү шелері тірі макроорганизм жасайды.

Этностың ең алғ ашқ ы даму сатыларында адамдар рефлексияғ а дейінгі жағ дайда болады, яғ ни, ө зіндік қ орғ аныс инстинкті айтады, солайша санасыз жү реді, ә р-кім ө здерінің жанұ ясының қ ауіпсіздігімен қ олайлылығ ын қ амтамасыз етеді, солайша олар этностың толығ ымен ө мір сү руін қ амтамасыз етеді. Этнос жас жә не кү шті болғ ан сайын, ө мірлік маң ызды функциялардың барлығ ын басынан кешіреді- сыртқ ы қ ауіпсіздікті сақ тайды, жауларын жең еді, ө з санын кө бейтеді.

В.Г. Крысько б/ша этнопсихология пә ні- ә р-тү рлі этникалық қ ауымдастық тар ө кілдері психикаларының кө ріну ерекшеліктері. Бірақ, бұ л ғ ылым ә р-тү рлі кө зқ арастар ә серінен мазмұ ны мен негізгі феномендерін ө згерте жү ріп, қ алыптасты.

Ұ зақ уақ ыт бойы этнопсихологияның жалпы категориясы – кү нделікті ө мірден алынатын психологиялық жиналымдар болды. Ұ лттық психологиялық жиынтығ ы-жетістігі тү рде талданатын анық тамаларғ а жатады, дейді; Г.М. Андреева.

Сондық тан этнопсихологияда бұ л ұ ғ ымды ашатын эквиваленттерді табу жолдары қ арастырылуда, ө йткені ұ лттардың психологиялық жиынтығ ы ұ ғ ымына синоним ретінде-ұ лттық мінез, ұ лттық сана-сезім, ұ лттық психология.

Нақ ты бір мазмұ ны бар этнопсихологиялық қ ұ былыстардың қ ұ рылымы екі тенденция ә серіне ұ шырайды. Бірінші-бұ л қ ұ рылым элементтеріне жалпы жә не ә леуметтік психологиямен байланысқ ан компоненттерден тұ рады. Қ андай да бір ұ лттың мінез, темперамент, сезім, ерік жә не т.б ерекшеліктері. Екінші этнопсихологиялық феномендердің мазмұ ны мен формасын қ ұ райтын адамдардың ұ лттық мінезі, ұ лттық психикасының жалпы жә не ерекше сипаттарын зерттеуді білдіреді.

Бұ л екі тенденция да ө те кү рделі.

Этнопсихология деген не? Деген сұ рақ қ а кө птеген адамдар бұ л эностар мен халық тардың психологиясын зерттейтін ғ ылым деп жауап береді. Біріншіден «этнос» терминінің мағ ынасын бір мағ ыналы емес, яғ ни психологияның бү кіл тү рі нені зерттейтінін білесіз. Екіншіден: кө птеген авторлар психологияның сипаттамасын этноспен емес, мә дениетпен байланысты зерттеуді қ алайды, сондық тан мә дениет деген не екенін нақ ты саналау керек. Ү шіншіден этнопсихология терминінің ө зі ә лемдік ғ ылымда жалпы қ абылданғ ан болып табылмайды. Осы ғ ылымдағ ы кө птеген мамандар ө здерінің «халық тар психологиясы», «психологиялық антропология», «салыстырмалы-мә дени психология» зерттеушілеріміз деп есептейді.

«Этнос» - халық, «психология» - жан туралы ғ ылым. Этнопсихология этнология мен психология деген ғ ылымдардың біреуініен пайда болғ ан.

Этнопсихология екі тү рлі жолмен пайда болғ ан:

1. антропологиялық психология;

2. кросс-мә дени психология.

Антропологиялық этнопсихология халық тардың териториясына байланысты қ арастырады.

Кросс-мә дени психология мә дениеттеріне байланысты қ арастырады.

Этнопсихология ғ ылыми теориялық пә н. Оның пә ні – этникалық сана функцияларының жә не этникалық қ атынастар дамуының психологиялық аспектілері.

XIX ғ асырда этнопсихологияняң идеялары «халық тар психологиясы» соң ына таман дамыды. Олардың ө кілдері М. Лацарус, Х. Ентейнталь, В. Вундт болды.

Этнопсихологияның ең негізгі категориясы – этнос. Этнос бір-бірімен ұ зақ бірлесіп ө мір сү ру тә жірибелеріне ие болғ ан. Сақ танып қ алғ ан дә стү рлері, жалпы зіндік сана-сезімі бар ә леуметтік макроорганизім болып табылады. Бұ л тарихи қ алыптасуын, тұ рақ ты жинақ талғ ан адамдар қ оғ амы. Олардың тұ рақ тылығ ы, нақ ты табиғ и қ оршағ ан ортасы, нақ ты климат географиялық жері бар.

Қ андай да бір этносқ а тә н адамдар да ө здеріне тә н, ө мірді қ абылдаулары мен ә леуметтік қ атынастарда нақ ты психологиянң - ә леуметтің стереотиптері бар. Этностың барлық шығ у тегі мен байланысып жатқ ан мү шелері – тірі макроорганизім жасайды. Этностың алғ ашқ ы даму сатылапрында адамдар рефлексияғ а дейінгі жағ дайда болады, яғ ни ө зіндік қ орғ аныс инстинкті не айтады, солайша санасыз жү реді, ә ркім ө здерінің жұ мысының қ ауіпсізігімен қ олайлығ ын қ амтамасыз етеді.

Этнос жас жә не кү шті болғ ан сайын, ө мірлік маң ызды функциялардың барлығ ын басынын кешіреді, сыртқ ы қ ауіпсіздікті сақ тайды, жауларын жең еді, ө з санын кө бейтеді.

Этнопсихологияның пә ні ә ртү рлі этникалық қ ауымдастық тар ө кілдері психикаларының кө ріну ерекшеліктері. Бірақ бұ лғ ылым ә ртү рлі кө зқ арастар ә серінен мазмұ ны мен негзгі феномендерін ө згерте жү ріп, қ алыптасты.

Ұ зақ уақ ыт бойы этнопсихологияның жалпы категориясы – кү нделікті ө мірден алынатын психологиялық жиналымдар болды. Ұ лттың псхололгиялық жиынтығ ы – жеткілікті тү рде талданатын анық тамаларғ а жатады дейдің.

Этнопсихологияның ғ ылыми ретіндегі міндеттері:

1 Нақ ты этникалық қ ауымдастық тың ө кілдерінің ұ лттың психологиялық ерекшеліктерін қ алыптасуының факторлары мен шығ у кездері туралы мә ліметтердің жан-жақ ты, жалпыласу. Оның негізінде ұ лттар мен халық тардың ә леуметтік – саяси, экономикалық, тарихи жә не мә дени дамуының ерекшелігін анық тау.

2. Адамдардың ұ лттың психикасының мотивациялық сферасын, оның кө рінуіне алдау жә не жалпылау мақ сатында ерекшелігін зерттеу. Бұ л ерекшеліктер нақ ты этникалық болып табылады.

4.Тұ лғ а жә не этнос. Негізгі мә селелер: ұ лттық психика тү сінігі, ұ лттық психика адамдардағ ы мазмұ ны, ұ лттық – психологиялық қ ұ былыстардың қ алыптасу факторлары, ұ лттық психологиялық ерекшеліктер мазмұ ны. Адамзат, адамдар қ ауымдастығ ы, топ, этнос, ұ лт, ұ лттық сана, ұ лттық қ ызығ ушылық тар мен қ ұ ндылық тар, ұ лттық мә дениет, ұ лттық тіл, ұ лттық қ атынас, «Біз» жә не «Олар», этносы психологиялық қ орғ ау;

Этникалық қ ауымдастық – тарихи даму бірлігі, территориясы, тілі, мә дениеті сияқ ты белгілнрімен бірлескен адамдар бірлестігі. Этникалық қ ауымдастық болуы толық тылық тың «Біз» ұ ғ ымының «Олар» ұ ғ ымымен ашылатын саналы қ абылдануы.

Ұ лттық психика – адамдардың қ оғ амдық санасының негізгі бө лімі. Қ оғ амдық психологияның ең маң ызды компоненті. Ол адамдардың мінез-қ ұ лқ ы мен ә рекеттерінде шынайы тү рде кө рінеді – олардың санасының барлық формаларын жинақ тайды саясатты, қ ұ қ ық, мораль, дін, ғ ылыми, шығ армашылық жә не философиялық.

Этникалық психология – адамдардың этникалық психикасын зерттейтін ә леуметтік психологияның бө лімі.

Объектісі - ә р-тү рлі этникалық қ ауымдастық тар.

Пә ні - ә р-тү рлі этникалық қ ауымдастық тардағ ы ұ лттық психологиялық қ ұ былыстар мен процес-ң кө ріну ерекшеліктері.

Ұ лттық психиканың қ алыптасу факторлары – психиканың пайда болуы мен функционалдануын негіздейтін ерекшеліктері.

Категориялары – зерттейтін нақ ты қ ұ былыстар мен процестер.

Ұ лттық психика ұ лттық бағ дарлар мен ұ лттық стериотиптер механизм-н кө рінеді.

Ұ лттық – психологиялық феномендерде нақ ты қ асиеттері болады. Олар заң дылық тардың кө ріну ерекшеліктерін бейнелейді:

- барлық басқ а психикалық қ ұ былыстарғ а детерминация жасай алу қ абілеті; (ә рбір ұ лт-қ орш.)

- кү рделі ә р-тү рлілік (ә р қ ауымдас-а қ ұ б-р, процес-ң, жағ дай-ң, ө зара ә рекеттің, ө зара қ атынас ерекше сипаттамалары бар, оларды қ аб-у, зерттеу, тү сіну, ө те кү рделі).

- Олардың ә р-тү рлілігін бір жалпығ а ә келу мү мкін емес (ә р-тү рлі қ ауым-ң ө кілдерінің психиканы кө рсетуде ө з ерекш-і бар).

- Ұ ПҚ зерттеу принциптері - олардың дамуында тарихи жағ дайларды есепке алу принципі; ә леуметтік топ, басқ а кластарда оларды талдау принципі, олардың ә р-тү рлілігінің кө рінулерін есепке алу принципі;

5. Тұ лғ аның психология-педагогикалық диагностикасының саласындағ ы зерттеу ерекшелігі. Психодиагностика – психологиялық диагнозді ө ң деу жә не қ ою мә селесімен айналысатын ғ ылым. Психодиагностика – адам психикасын «қ ұ ралды» бағ алауғ а мү мкіндік беретін тесттер жиынтығ ы. Психодиагностика – тұ лғ а тұ тастығ ының индивидуалды ерекшеліктеріне белгілі заң дылық тардан баратын ойлаудың ерекше формасы.

Сонымен, психодиагностика диагноз қ ою жә не болжамдау ү шін қ ажет, яғ ни белгілер қ атары бойынша психолог қ андайда бір мінез-қ ұ лық тың себебі болғ ан психикалық қ асиеттерді анық тайды.

Психологияда психодиагностикалық ә дістемелердің кө птеген классификациясы бар.

С.Л. Рубинштейн классификациясы:

Негізгі зерттеу ә дістері:

1. Бақ ылау:

- тікелей (адамды),

- жанама (адам іс-ә рекетінің нә тижесін),

- сыртқ ы (объективті).

2. Эксперимент:

- лабораториялық (модельденген);

- табиғ и (кә сіби іс-ә рекет барысында);

- қ осалқ ы (анкета, ә ң гімелесу);

- ү йрету бойынша.

Зерттеудің ерекше тү рлері:

1. Генетикалық (ә ртү рлі жасерекшелік топтар арасындағ ы салыстыру);

2. Салыстырмалы (норма жә не патология арасында).