Шетелдік психологиядағы тұлға құрылымы жайлы жалпы түсінік.

«Тұ лғ а» термині латын тілінің «пенсона» сө зінен аударғ анда «маска» деген ұ ғ ымды білдіреді. Тұ лғ а тү сінігіне, бұ л саланың теоретиктері ә ртү рлі бағ ыттан қ арады. М.К.Роджерс тұ лғ аны «сомость» терминімен тү сіндірді, яғ ни ұ йымдастырушы, ұ зақ уақ ытты біздің барлық переживаниямызды субьективтік қ абылдайтын сущность ретінде тү сіндірді. Г. Олпорт индивидуум адамның сыртқ ы ортамен ө зара ә рекеттесуін детермин ациялайтын сипат,, ішкі «нечто» ретінде анық тағ ан. Ал Э. Эриксон бойынша индивидуум бү кіл ө мір барысында психосоциалды кристерден ө теді, оның тұ лғ асы крисизтық нә тиже функциясы ретінде қ алыптасады. ЖД. Келли тұ лғ аны кез келген индивидуумғ а тә н ө мірлік тә жірибені тану қ абілеттілігімен ерекшелігі арқ ылы сипаттағ ан. Р. Кеттел бойынша тұ лғ а қ ұ рылымы 16 (жағ ымды жә не жағ ымсыз) қ ырлардан қ ұ ралады. Бұ л қ ырларды ол фактор деп атайды. А. Бандура тұ лғ аны индивидуум мінез-қ ұ лық жә не ситуацияның бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысының ө зара ә сер етуі тү рінде қ арастырады. Фрейд бойынша, тұ лғ а ү ш дең гейден тұ рады: ид, эго, Супер эго. Ид-психиканың санасыз бө лігі, биологиялық, табиғ и, туа біткен инстинкті қ ұ марлық тар кө зі. Санасыздық жыныстық жә не агрессивті қ ұ марлығ ын тудырады. Жыныстық энергия жә не жыныстық қ ұ марлық либидо д.а. Ид санасыз дең гей бойынша қ анағ аттану принципіне тә уелді, ол либидо арқ ылы жү зеге асады. Фрейд бойынша екі инстинкті бар: танотос-ө мірге деген талпыныс, эрос-ө лімге деген талпыныс. Сублимация – қ оғ амғ а пайдалы ә рекеттер арқ ылы негативті энергияны шығ ару. Агрессивті тұ рғ ыда либидо энергияны шығ ару. Катарсис – эмоциясының кенеттен шығ арылуы, ыза болғ анда айғ айлап, бір нә рсені лақ тырып т.б.

Эго – қ орғ аныс дең гейін атқ арады. адамның индивидтік ө мір тә жірбиесінің ө німділігі болып табылады. Эго геоместаз, яғ ни ішкі тепе-тең дікті сақ тау принципіне тә уелді. Инстинкт-қ ұ марлық тар тү рінде бейнеленетін қ ажеттіліктің психикалық бейнесі. Эго адам психикасының саналы дең гейі. Қ оршағ ан ортаны қ абылау мен қ арым-қ атынас қ ызметін атқ арады.

Суперэго-моралді ережелердің тасушысы, ұ ят, сын, жектеу басқ ару ролін атқ арады. Фрейд бойынша суперэго туа қ алыптаспайды, баланың суперэгосы адаммен, ересектермен қ арым-қ атынаста қ алыптасады. бала жақ сы мен жаман, дұ рыс пен бұ рысты айыра бастағ анда пайда болады. Супер эго екі дең гейде: ұ ят жә не Эго идеал деп бө лінеді. Ұ ят ата-ананың жазалау нә тижесінде пайда болады. Ө зін сын арқ ылы бағ алауды моралді шектеулерді жә не кінә лілік сезімі қ алыптасады. Эго идеал-ата-ананың мақ тауы, марапаттауы негізінде қ алыптасады. Егер мақ сатына жетсе, бұ л ө зін ө зі бағ алау, қ ұ рметтеу сезімін тудырады. Фрейд бойынша тұ лғ а дамуы жыныстық дамудан басталып жә не ол жыныстық даму кезең іне бө лінеді: Оральді туғ аннан 1, 5 жас; анальді саты 1, 5-3 жас; Фалидтік саты 3-6 жас; латентті саты 6-12 жас; генетальді саты 12-15-16 жас;

Юнг бойынша тұ лғ а психикасы ү ш дең гейден тұ рады.

1. терең дең гей (коллективті санасыздық дең гейі)

2. индивидуалды санасыздық

3. сана дең гейі

Юнг «архетип» деген тү сінік енгізді. Топтық санасыздық арқ ылы берілетін адамның шығ армашылық салт-дә стү рде, ә рекетінде фальколорда қ алыптасқ ан кө зқ арасында орын алатын ой пікірлер.

Шетелдік жә не отандық психологиядағ ы тұ лғ а дамуының қ озғ аушы кү штері мә селесі. Дамудың қ озғ аушы кү штері-қ оршағ ан ортамен тепе-тең дікті орнатуғ а талпыныс (Фрейд, Левин). Дамудың қ озғ аушы кү штері ортамен тепе-тең дікті жең уге бағ ытталғ ан талпыныс (Маслоу, Нюттен). Дамудың қ озғ аушы кү штері-қ ажетіліктер бұ л адам қ андайда бір ә рекетті, ойын жү зеге асыру кезінде туатын динамикалық қ алып, белсенділік. Қ ұ марлық - дамудың қ озғ аушы кү штері ретінде Фрейд-қ ұ марлық тітіркенуге қ арама-қ айшы. Тітіркену сыртқ ы ортадан ә сер етеді. Ө зіне жауап ретінде рефлекторлы ә рекеттерді тудырады. Бұ л рефлекторлы ә рекеттің мә ні-тітіркендіргіштің ә серінен организмді босату. Тітіркендіру қ ашу рефлекторды тудырады. Мақ сатты ә рекеттер арқ ылы тітіркендіруден қ ашып қ ұ тылуғ а болады. Қ ұ марлық организмінің ішкі кү ші, ішінен шығ ады. олар субьектінің ө зіне тә н ү немі орын алатын кү ш болып табылады. Қ ұ марлық ты қ анағ аттандыруғ а байланысты, одан қ ашып кетуге болмайды. Егер сыртқ ы орта ә серлері қ ұ марлық тан қ ұ тылу талабын қ оятын болса, онда қ ұ марлық субьектінің белсенділігін арттырады. Субьектіден қ ұ марлық ты қ анағ атандыру мақ сатында, сыртқ ы ортаны ө згертуге бағ ытталғ ан кү рделі іс-ә рекеттерді талап етеді. Сондық тан тітіркендіргіштер емес, қ ұ марлық жеке адамның дамуының қ озғ аушы кү ші болып табылады (мен қ ұ марлығ ы, жыныстық қ ұ марлық тар). Салливен-нә рестелік кезең де баланың ортамен қ арым-қ атынасы негізін «ауыз аймағ ы» қ ұ райды. Ө йткені осы жастағ ы қ ұ марлық тар «ауыз аймағ ымен» байланысты. Тамақ тану балағ а ең алғ ашқ ы интерперсоналды тә жірибе болады. Бұ нын маң ызы-ө мір бойы сақ талады.

Адлер-ерте балалық шақ та қ алыптасатын кү штілікке талпынумен ө зін-ө зі кем санау сезімі арасындағ ы қ атынас - жеке адамның негізгі формуласы бойынша анық талады. Ол адам ө мірі барысында ө згеріссіз қ ала отырып, адамның басқ алармен қ арым-қ атынасына, ерекшеліктеріне жә не оның мінезінің ерекшеліктерін тудырады.

А. Адлер – «толымсыздық» - ерте балалық шақ та «ұ ятты» талпыныстармен тілектерін санадан ығ ыстырып шығ арумен байланысты пайда болады: ойлар, сезімдер, кү йзелістер. Адамның ө мірлік жолы – адамның ішкі дү ниесінде орын тепкен балалық – шақ тағ ы толымсыздық тың ө мір жағ дайларымен ә рекеттестік дамуы.

Ә дебиеттер тізімі: