Ойлау танымдық іс-әрекеттің жоғарғы формасы ретінде: белгілер, ойлау формалары, ойлау операциялары.

Ойлаудың бастапқ ы формасы болып- ұ ғ ым – заттар мен қ ұ былыстар туралы ой. Ұ ғ ымдар жалпы жә не дара болып бө лінеді. Жалпы ұ ғ ым бірың ғ ай заттар мен қ ұ былыстарды білдіреді. Мысалы: «стол», «Ғ имарат». Дара қ ұ былыстар қ андайда бір затты білдіреді. Мысалы: «Енесей», «Венера». Шындық тағ ы заттың қ арапайым байланысы пікірлерден кө рінеді. Пікір дегеніміз - бұ л бір зат туралы мақ ұ лдау не оны бекерге шығ аруда кө рінетін ойлау формасы. Ойлаудың кү рделі формасының бірі- ой қ орытындылары- ол бірнеше пікірлерден жаң а бір пікір шығ ару тә сілі. Қ орытынды шығ ару ү шін оны белгілі тә ртіпке, бір-бірімен байланыстыруымыз керек. Қ атар тұ рғ ан кездейсоқ пікірлерден қ орытынды шық пайды. Ой қ орытындысының 3 тү рі болады: Дедукциялық - жалпыдан жекеге қ арай жү ретін ой қ орытындысы. Индукциялық - жекеден жалпығ а қ арай жү ретін ой қ орытындысы. Аналогиялық - ұ қ састық бойынша ой қ орытындысын жасау.

Ойлаудың негізгі белгісі – тү сіну. Тү сінудің 2 тү рі болады. 1. Тікелей тү сіну- жанама ой операциясын керек етпейтін қ абылдауғ а ұ қ сас процесс. 2. Жанама тү сіну- бірнеше аралық басқ ыштардан тұ ратын ой операцияларын керек ететін, нә рсені анық, айқ ын етіп бейнелеуде бірнеше ой тү йіндерін талап ететін процесс. Ол сұ рақ қ оюдан басталады. Ойлау дегеніміз - мә селені шешу, оның мә нісіне тү сіне білу деген сө з. Жанама тү сіну жаң а затты қ ұ былысты белгілі ұ ғ ымғ а жанастыра барып тү сіну деген сө з.

Ойлау операциялары:

Салыстыру - шынайы ә лемдегі заттар мен қ ұ былыстар арасындағ ы ұ қ састық пен айырмашылығ ын ажыратушы операция. Анализ -ой арқ ылы тү рлі заттар мен қ ұ былыстардың мә нді жақ тарын жеке бө ліктерге бө лу. Осылай бө лу арқ ылы анализ заттың қ асиеттерін, тү сін, формасын, процестің жылдамдығ ын жә не т.б. білуге мү мкіндік береді. Синтез - ой арқ ылы қ ұ былыстар мен заттардың бө ліктерін тұ тас ету. Ол анализге қ арама-қ арйшы операция жерде жатқ ан затты кө ріп, біз оны тү сінеміз. Оның қ алай жұ мыс істейтінін білеміз. Анализ бен синтез негізінде салыстыру пайда болады. Ойлау операцияларының кү рделі тү рі-абстракция мен нақ тылау. Абстракция-шындық тағ ы заттар мен қ ұ былыстарды жалпылау арқ ылы оның елеулі қ асиеттерін басқ а қ асиеттерінен ойша бө ліп алуды абстракция депатайды. Нақ тылау- жеке нә рселер мен заттар туралы ой. Мысалы: қ андайда бір затты елестету керек болса, біз оны алуан тү рлі белгілерімен елестетеміз.Мысалы, «ү стел» десе, жазбаша ү стел, жұ мыс ү стелі т.б.

Шығ армашылық ойлау. Шығ армашылық ойлау механизмдері. Психологтар адамның ерекше, жаң а шығ армашылық тапсырмаларды қ алай шешу қ ажет екенін тү сіну ү шін кө п кү ш жұ мсағ ан. Шығ армашылық ойлау дегеніміз не деген сұ рақ қ а алғ аш жауап бергендердің бірі болғ ан ДЖ. Гилфорд болғ ан. Шығ армашылық қ а арнағ ан жұ мыстарында, ол креативтіліктің даму дең гейін анық тайтын адам ойлауындағ ы 4 ерекшелікті кө рсететін концепциясын ұ сынды:

1. Интеллектуалды жаң алық қ а ұ мтылу, айтылғ ан ойдың ерекше жә не оргениалды болуы. Шығ армашылық қ а қ абілетті адам ә рқ ашан жә не барлық жерде ө з шешімін табуғ а тырысады.

2. Шығ армашылық адам семантикалық иілгіштігімен айрық шаланады, яғ ни обьектіні жаң а бұ рышынан қ арай білу, жаң а қ олдануды таба білу.

3. Шығ армашылық ойлауда ә рқ ашан образды бейімделген икемділік болады, яғ ни обьектіні қ абылдауды оның жаң а жабық жақ тарын кө ре алатындай ө згерту қ абілеті

4. Шығ армашылық ойлауын адам басқ а адамғ а қ арағ анда тү сініксіз жағ дайда ә ртү рлі идеяларды талдай алады. Шығ армашылық ойлаудың бұ л қ абілетін Дж. Гилфорд семантикалы, спонтанды гипность деп атады.

Шығ армашылық ойлаудағ ы кедергілерді кө рсеткен Линдсит, К.Холл жә не Томпсон болғ ан. Олар шығ армашылық қ асиеттің кедергі болғ ан тұ лғ алық қ ырлар, сонымен қ атар комформизм, басқ аның алдында кү лкілі болып қ алам ба деген сезім жә не т.б.

Сонымен, ойлау - сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының байланыс - қ атынастарының жалпылай жә не жанама тү рде сө з арқ ылы бейнеленуі.

Ойлау процесі бір мә селелі жағ дайлар пайда болғ анда, сол мә селені шешу керектігінде айқ ын кө рінеді.

Ойлау сұ рақ тан басталады да, оның жауабы ойлаудың мақ саты болады. Ойлаудың маң ызды ерекшелігі - оның сө збен байланыстылығ ы.

Ойлау тү рлері:

1. Ойлау формасы бойынша ү ш тү рге бө лінеді:

v Нақ ты ә рекеттік ойлау;

v Нақ ты бейнелік ойлау;

v Абстрактылы логикалық ойлау-ең негізгі қ асиеттері б-ша ойлау.

2. Мә селелерге қ атысты екі тү рге бө лінеді:

v Теориялық ойлау;

v Практикалық ойлау.

3. Анық талуына қ атысты екі тү рге бө лінеді:

n диструктивті ойлау-логикалық дә лелдеу арқ ылы;

n интуитивті ойлау- сезімге жү гіну.

4. Оригиналдылығ ына байланысты екі тү рге бө лінеді:

n репродуктивті ойлау-қ айта жаң ғ ыртушы (Мысалы, 2х2=4)

n продуктивті ойлау - жасампаз ойлау (2х Х=4)