Дәріс тезисі. 1. Түйсік туралы жалпы түсінік.Адамның психикалық іс-әрекеті сыртқы орта мен ағзаның ішкі жағдайымен

1. Тү йсік туралы жалпы тү сінік. Адамның психикалық іс-ә рекеті сыртқ ы орта мен ағ заның ішкі жағ дайымен байланысты болады. Сезім мү шелері арқ ылы адам ә ртү рлі сыртқ ы жә не ішкі қ ұ былыстар жайлы ақ параттарды тү йсік тү рінде алады.Тү йсік таным процестерінің ең қ арапайым тү рі жә не тү йсік жү йке жү йесі бар барлық тірі ағ заларда кездеседі. Ә ртү рлі арнайы тітіркендіргіш ә серінен пайда болатын сезім мү шелері арқ ылы пайда болатын тү йсікті, сенсорлық тану деп атайды(сенсорика).

Тү йсік - эволюция кезінде тітіркендіргіштіктің негізінде пайда болғ ан. Тітіркендіргіштік – сыртқ ы ә серлерге жауап бере алушылық.

Тү йсіктің қ ызметі – орталық жү йке жү йесіне ағ заның ішкі жағ дайы жә не сыртқ ы ортасы туралы маң ызды мә ліметтерді уақ ытында жеткізу. Тү йсікті - И.П. Павловтың сигнал беру теориясы бойынша, 1-ші сигналдық жү йесіне жатқ ызуғ а болады.

Тү йсіктер қ оршағ ан ортаның адам ү шін маң ызды қ асиеттерін бейнелейді. Адамның сезім мү шелері туғ аннан бастап сыртқ ы ортаның ә ртү рлі қ уаттарын қ абылдауғ а бейімделген (физикалық, механикалық, химиялық...).

Тү йсік- заттар мен қ ұ былыстардың жекелеген қ асиеттерінің мидағ ы бейнесі, материалды тітіркендіргіштердің адам сезім мү шелеріне ә сер етуі арқ ылы туындайды.

Сезім мү шелері- бұ л сыртқ ы орта ақ параттарын бас ми қ ыртысына жеткізуші механизмі.

Тү йсік кө мегімен адам санасы заттар мен қ ұ былыстардың негізгі сыртқ ы белгілерін (тү сін, пішінін, кө лемін, заттың сыртқ ы ерекшелігін, дыбысын, дә мін т.б) бейнелейді.

Сезім мү шелері кө мегімен адам ағ засы тү йсік тү рінде ішкі жә не сыртқ ы орта жағ дайы туралы ә ртү рлі ақ парат алады. Тү йсік – сыртқ ы орта заттары мен қ ұ былыстарының жеке қ асиеттерін, сонымен қ атар материалдық тітіркендіргіштердің, сә йкес рецепторғ а тікелей ә рекеті кезіндегі ағ заның ішкі жағ дайын бейнелеуден тұ ратын қ арапайым психикалық процесс. Сыртқ ы орта біздің сезім мү шелерімізге ә сер етеді, тү йсікті пайда болдырады. Сезім мү шелеріміз – сыртқ ы дү ниенің адам санасына енетін жалғ ыз жолы. Сезім мү шелері адамғ а қ оршағ ан ортада бағ дарлануына мү мкіндік береді. Адамғ а ү немі қ оршағ ан орта туралы мә лімет алып отыруы керек. Тү йсік туралы материалистік оқ ытуда - заттар жә не олардың қ асиеттері бастапқ ы, ал тү йсік - материяның сезім мү шелеріне ә сер етуінің нә тижесі деп пайымдайды. Соғ ан байланысты тү йсік бізге дү ниені тура қ алпында бейнелейді. Тү йсіктің шынайы ө лшемі тә жірибе, субъектінің ә рекеті болып табылады.

И. Мюллер мен Гельмгольцтің тұ жырымдамасы бойынша тү йсік – шартты белгі, яғ ни сыртқ ы ә сердің белгілері ғ ана. Нақ тырақ айтқ анда тітіркендіргіштер ү немі ә р тү рлі сезім мү шелеріне ә сер етіп, тү рлі тү йсік бастау алады. Сезім мү шелері – сыртқ ы ортаның ә серіне бейімделу ө німі болып табылады. Тү йсік – материалдық дү ние субъектінің сезім мү шелеріне ә сер ететін заттар мен қ ұ былыстардың нақ ты қ асиеттерін бейнелейді.

2. Тү йсіктің физиологиялық негізі. Тү йсік пайда болу ү шін, ағ зағ а тітіркендіргіштің ә сер етуі жеткіліксіз, бірақ ағ за ө зі де жұ мыс істеуі қ ажет. Тү йсік – тітіркендіргіштердің арнайы қ уатының жү йке процестерінің қ уатына айналуы нә тижесінде пайда болады. Тү йсік – бұ л тек сезім бейнесі немесе оның компоненті емес, сонымен қ атар іс-ә рекет жә не оның компоненті. Тү йсіктің физиологиялық негізі анализаторлардың іс-ә рекеті болып табылады. Тү йсіктің пайда болу жолы да анализатор қ ызметіне байланысты болады. Анализатор кү рделі механизм. Ол сыртқ ы қ абылдағ ыш аппарат – рецептордан басталып мида аяқ талады. Тітіркендіргіш сай келетін жә не сай келмейтін болып екіге бө лінеді. Ә р рецептордың қ ұ рамы ерекше, сондық тан тек қ ана белгілі тітіркендіргіштердің ә серін қ абылдайды. Тітіркендіргіш ә сер еткеннен кейін тү йсік бірден пайда бола қ оймайды, біраз уақ ыттан кейін пайда болады. Бұ л уақ ыт - латентті кезең і деп аталады. Бұ л кезең де тітіркендіргіштің сезім мү шесіне ә сер еткен қ уаты жү йке импулсіне аударылып, бір жү йкеден екінші жү йкеге ауысып ми қ абығ ына жетеді. Тү йсікке тә уелі қ ұ былыс – сенсорлық оқ шаулану. Тү йсік – кө ру, есту, иіс, дә м, сипап сезу адамның ең маң ызды қ ажеттілігі, адам миының жақ сы дамуының негізгі шарты.

Ағ зада 5 негізгі сезім мү шесі бар. Олар қ оршағ ан орта туралы мә ліметті иіс, дыбыс, тү с, дә м, температура жә не сипап сезу тү рінде жинап миғ а жеткізеді. Ә сіресе, тү йсік қ ызметі жаң а туғ ан баланың дамуы ү шін маң ызды екенін зерттеген Л.И.Божович болды. Егер бала сырт ә серлердің болмауы жағ дайына тү ссе – бұ л сенсорлық оқ шаулану деп аталады. Сенсорлық оқ шаулануды алғ ашқ ы рет сипаттағ ан ғ арышкерлер, полярниктер т.б. болды. Анализаторлар ү ш бө ліктен тұ рады:

Перифериялық бө лік - ол сыртқ ы энергияның жү йке процесіне ә сер ететін арнайы трансформаторы болып табылады.

Орталық жү йке жү йесінің перифериясындағ ы тітіркенуді қ абылдаушы жү йкелік аппаратық рецепторлардан қ ұ ралады.

Афферентті жә не эфферентті жү йелер. Ө ткізуші, орталық қ а тебуші жү йке жолдары, рецепторлардағ ы қ озуларды ү лкен ми жарты шарларының сә йкес бө лімдеріне жеткізіледі.

Анализатордың қ абық ша асты жә не қ абық ша бө лімі. Анализаторларды ортаң ғ ы ми қ ыртысының бө лімдерінде рецепторлардан тү скен сигналдарды “ө ң деу”жү реді.

Тү йсік пайда болу ү шін барлық анализаторлар бү тіндей жұ мыс істеуі керек.

Қ абылдаушы мү шеге ә сер ете отырып, ә р тү рлі тітіркендіргіш (тү сі, дыбысы, қ озғ алысы, т.б) рецепторда қ озуды тудырады. Бұ л қ озу рецепторлардан ортағ а тебуші жү йкелер арқ ылы адамның ми қ ыртысы орталығ ына жеткізіледі. Бұ л жерде ә р анализатордың орталығ ы бар. Ә р анализатордан тү скен сигналдарды талдайды жә не жинақ тайды.

Бас ми қ ыртысында ә р анализатордың белгілі бір аймағ ы бар. Кө ру анализаторының аймағ ы ми қ ыртысының желке бө лігінде, есту анализаторы жоғ ары самай сайының ортаң ғ ы бө лігінде, қ озғ алыс сезімі- ортаң ғ ы сайда орналасқ ан. Рецептор мен ми арасында тура жә не кері байланыс бар. Кері байланыс принципін И.М.Сеченов ашқ ан, ол сезім мү шелері кезектесіп бірде рецептор, бірде эффектор болатынын мойындатады. Тү йсік орталық талпыныс процесінің нә тижесі емес, оның негізінде толық жә не кү рделі рефлексиялық қ ызметтің жалпы заң дылығ ына бағ ынады.

Адамның қ оршағ ан ортағ а бағ дары “рефлекторлық шең бер” физиологиялық механизмі бойынша адам мен оны қ оршағ ан орта арасындағ ы байланысты орнатады.

3. Тү йсік жіктемесі жә не тү рлері. Тү йсік процесі сыртқ ы ә сер етуші спецификалық қ уатты қ айта қ ұ руғ а бағ ытталғ ан жә не қ оршағ ан ортаны адекватты бейнелеуді қ амтамасыз ететін сенсорлық ә рекеттің жү йесі ретінде іске асады.

Тү йсік адамда қ оршағ ан орта заттарымен қ ұ былыстарының ә ртү рлі қ асиеттерін бейнелейді. Рецепторларғ а тітіркендіргіштердің ә сер ету сипатына байланысты тү йсік ү ш топқ а бө лінеді:

1) Сыртқ ы орта заттары мен қ ұ былыстарының қ асиетін бейнелейтін тү йсіктер – экстрорецептивті: оғ ан кө ру, есту, дә м сезу, температураны сезу, тактильді тү йсіктер жатады.

2) Ішкі мү шелерінің жағ дайын бейнелейтін тү йсіктер – интерорецептивті. Бұ л - аурғ анды сезіну, тепе-тең дік, жылдамдық жә не т.б.

3) Дененің қ озғ алысын бейнелейтін, біздің денеміздің қ озғ алысы мен жағ дайы туралы ақ парат беретін тү йсіктер - проприоцептивті. Оғ ан бұ лшық ет қ озғ алысы т.б. жатады.

4. Қ абылдау жайлы тү сінік. Қ абылдау- адамның сезім мү шелерінің тікелей ә сер етуі арқ ылы заттар мен қ ұ былыстардың мидағ ы тұ тастай бейнеленуі.

Сонда, қ абылдау дә л тү йсік сияқ ты, тү йсік - бір ғ ана қ асиеті бейнеленсе, ал қ абылдауда тұ тастай бейнеленеді. Қ абылдауды тү йсіктердің қ осындысы деп санамау керек. Қ абылдау сапалы тү рде сезімдік танымның жаң а бір дең гейі болып табылады. Қ абылдау сезімнен ә лде қ айда жоғ ары. Қ абылдау тек бір заттың толығ ымен кө рініс беретін жай механикалық бейнесі емес, қ абылдау бір ақ параттың бө лінуі, бұ л - ә рекет. Философиялық тү сінік бойынша, белсенді тү сінік байқ алады. Бірақ бұ л тү сінікті психикалық бейнеде қ арастырсақ, белсенділікпен қ атар, міндетті тү рде қ ұ штарлық тың, яғ ни ә рекет бейнесі жә не жеке бастың, адамның, ә рекеттің субъектісінің нә тижелері де бар. Сондық тан да қ абылдауда адамның психикалық ө мірі мен жеке бастылығ ы кө рінеді.

Қ абылдау тек қ ана ішкі ортаны ғ ана бейнелемей, сонымен қ атар субъект пен ортаның ө зара қ арым-қ атынасын бейнелейді.

Психологияда қ абылдаудың қ ұ рылымының толық жү йесі бө лінген. Бұ л жү йедегі ең маң ызды қ ұ рылымы болып қ абылдау заттылығ ы мен мә нділігі болып табылады. Қ абылдау бейнесі физиологиялық қ озуғ а емес, ішкі дү ние затына арналғ ан. Адам бір мағ ыналы заттарды қ абылдайды. Тү сінік қ абылдаумен бірге беріледі. Нақ тысында визуалді ойлаумен байланысты. Осыдан барып негізінен қ абылдау тұ рақ тылығ ының қ ұ рылымы шығ ады. Тұ рақ тылық – қ абылдау қ ұ рылымы ө згерсе де, қ абылданғ ан заттың кө лемінің, формасының, тү сінің ө згермей, ү немі сол қ алпында қ алуы. Тұ рақ тылық тың қ ұ рамы тек қ абылдаумен шектелмейді, сонымен басқ а да психикалық процестермен ө зара қ атынасы бар (ойлау, тә жірибе, ес т.б.). Мысалы, балаларда алғ ашында қ абылдау тұ рақ тылығ ы болмайды. Қ абылдау тұ рақ тылығ ы қ ұ рамының арқ асында адам біркелкі заттарды қ абылдау дү ниесінде ө мір сү реді.

Қ абылдау бейнелеудің формасына байланысты 3 тү рлі болады:

1. кең істікті қ абылдау

2. уақ ытты қ абылдау

3. қ озғ алысты қ абылдау

Қ абылдаудың мақ сатқ а байланысты 2 тү рі болады:

1. арнайы қ абылдау (ырық ты)

2. арнайы емес қ абылдау (ырық сыз)

Қ абылдаудың 3 тү рі ұ йымдастырылуына байланысты:

1. ұ йымдастыра қ абыладу (байқ ау)

2. ұ йымдастырылмағ ан қ абылдау

Арнайы қ абылдау адамның ерік кү шімен байланысты. Оның негізінде сналы тү рде ойластырылғ ан мақ сат болады.

Арнайы емес қ абылдау – сыртқ ы қ оршағ ан орта заттарымен, адамның ерік кү шіне байланысты емес арнайы міндет қ оймай қ абылдануы.

Ұ йымдасқ ан – мақ сат бағ дарлы жоспарлы тү рде сыртқ ы орта заттарымен қ ұ былыстарының мида бейнеленуі. 2-ші сигнал жү йесінің (тіл) рө лі жоғ ары болады. Байқ аудың қ арапайым қ абылдаудан айырмашылығ ы осы.

Ұ йымдаспағ ан қ абылдау – сыртқ ы ортаны жоспарсыз, мақ сат бағ дарсыз қ абылдау. Сонымен, қ абылдау – бұ л заттар мен қ ұ былыстардың ө з қ асиеттерді жә не бө лшектерімен бірігіп сезім мү шелеріне тікелей ә сер етуінің нә тижесінде тұ тас тү рде бейнеленуі.

5. Қ абылдаудың физиологиялық негізі. Қ абылдау басқ а таным процестері сияқ ты рефлекторлы процесс. Оның негізінде қ оршағ ан орта заттары мен қ ұ былыстарының рецепторларғ а ә сер етуінен ү лкен ми сың арлары қ абығ ында пайда болатын шартты рефлекстер уақ ытша жү йке байланыстары жатыр. Ми қ абығ ы бө ліктеріне келіп тү скен қ ұ ралды тітіркендіргіштер кү рделі талдаудан ө тіп, бірігіп жатады.

Тү йсікпен салыстырғ анда қ абылдау процесі ми қ ызметінің ең жоғ ары талдану – бірігу формасы. Талдау болмай қ абылданатын зат не қ ұ былыстың мә н-жайына жету мү мкін емес.

Қ абылдау негізінде жатқ ан уақ ытша жү йке байланыстары объективті дү ние заттары мен қ ұ былыстарының шындық арақ атынастарының болуынан туындайды. Ә ртү рлі талдағ ыштар арасында орнық қ ан байланыстардың кө мегімен біз арнайы талдағ ышы болмағ ан заттар мен қ ұ былыстар қ асиеттерін де қ абылдап, бейнелей аламыз.

Анализаторлар бірнеше - себебі қ абылдау бірнеше тітіркендіргіштердің комплексті ә серінен пайда болады.

Қ абылдау кезінде анализаторлардың бір-бірімен байланысы немесе бір сә ттегі функциясы кө рінеді.

Қ абылдауды сезім мү шелері ғ ана емес, сө йлеу орталық тары да негізгі функция атқ арады. Сезім мү шесі арқ ылы ә сер қ озу пайда болады дағ ы, нейрон детекторлары арқ ылы ми орталығ ына жеткізіледі.

Бір сә ттегі немесе бірізді қ озулар нә тижесінде ми орталық тары арасында уақ ытша жү йке байланыстары пайда болады. Соның нә тижесінде кү рделі интегративті жү йке процесі пайда болады. Сонда қ абылдау тү йсікпен салыстырғ анда мидың аналитикалық, синтетикалық іс-ә рекетінің жоғ арғ ы формасы болып табылады. Себебі талдау болмаса, анализ болмаса мағ ыналы қ абылдау да болмайды.

Анализ жасау арқ ылы сыртқ ы ортадан қ абылданатын объект бө лініп алынады. Нә тижесінде объекттің барлық қ асиеттері синтезделіп, тұ тас бейне жасалынады. Осыншама қ ызмет атқ арып тұ рғ ан – нейрон детекторлары болып табылады.