Дәріс тезисі.

1. Сананың негізгі қ асиеттері. Адамның санасының пайда болуы мен оның сипаты психика дамуының ең жоғ ары, жаң а сатысынан дерек береді. Жануарларғ а тә н психикалық бейнелеуден саналық бейнелеудің айырмашылығ ы бұ л заттасқ ан шындық болмысты бейнелеу. Ішкі психикалық қ ұ былыстардың болуы, ә лемнің субъектив бейнеге енуі адам психикасының мә ң гі зерттелетін сыры.

Сана психикасының ерекше сапалық формасы тіршілік эволюциясында ө зінің ұ зақ қ а созылғ ан тарихына ие болғ анымен, ол алғ ашқ ы рет ең бек пен қ оғ амдық қ атынастарғ а тү скен адамда ғ ана пайда болды.

Адамның саналы ә рекетінің ү ш айрық ша белгісі бар: 1) адамның саналы ә рекеті биологиялық себеп- салдармен байланысы жоқ. Кейбір жағ дайларда адам биологиялық қ ажеттілікке бой сұ нбай, оғ ан қ арсы шығ ады; 2) адамның саналы ә рекеті жануарлардағ ыдай заттың сырқ ы кө рінісімен ғ ана қ анағ аттанбастан, оны терең ірек, жан – жақ ты тануғ а бағ ытталады. Адам нақ ты кө рнекіліктен абстрактілі бейнелеуге ө тіп, объектердің астарлы байланыстарына ү ң іле кө з жіберіп, тысчқ ы бейне формасын ғ ана емес, терең дегі заң дылық тарын тануғ а ұ мтыладыда, соларғ а орай ө з ә рекет – қ ылығ ына бағ ыт таң дайды; 3) жануар ә рекет – қ ылық тары биологиялық байланыспен бірге, туа беріліп отырса, адамның біліктері мен ептіліктері қ оғ амдық – тарих желісінде топталғ ан адамзаттық тә жірибені ү йрену негізінде қ алыптасып, олар оқ у арқ ылы ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізіледі. Адам игілігіндегі ә рекет – қ ылық тә сілдері оның ө з тә жірибесінің ө німі емес, ө ткен ә улеттің тарихи – қ оғ амдық іс - ә рекетін игеруден. Адамдағ ы бұ л қ ұ былыс жануарлар болмысында тіпті де болуы мү мкін емес.

Жануарлар қ ылығ ынан мү лде ө згеше, адамның саналы ә рекетін қ алыптастыратын шарттар:

1) тіршіліктің ә леуметтік – тарихи сипаты;

2) ө мірдің қ оғ амдық ең бекпен байланысы;

3) ең бек қ ұ ралдарын дайындап, пайдалана білу;

4) тілдік қ атынастың пайда болуы.

Сана - психика дамуының жоғ ары сатысы ретінде, ең алдымен, жалпыны жә не болмыстағ ы елеуліні тану қ абілеті сияқ ты қ асиетімен ерекшеленеді. Жалпыны білу адамның болмыста ә рекет жасауына мейлінше дұ рыс бағ дар ұ стауын қ амтамасыз етеді, істі біліп ә рекет жасауына, ө зін дұ рыс алып жү руге мү мкіндік береді. Жалпыны біле отырып адам ә рбір жеке міндетті практикалық тұ рғ ыдан шеше алады. Заң дылық тарды біле отырып, белгілі бір оқ иғ аның болатынын алдын ала болжай да алады. Жалпы мен елеулі жайындағ ы білімдерді жинақ тау ғ ылымды И.П.Павловтың сө зімен айтқ анда, «болмысты жә не ө з басымызды дұ рыс алып жү руде жоғ ары бағ дарлық ты» қ алыптастырады.

Жеке адам санасы мен қ оғ амдық сана диалектикалық бірлікте болады. Жеке адам санасы оның болмысын ғ ана бейнелеп қ оймайды, сонымен қ атар адамзат жинақ тағ ан білімді мең геру нә тижесі де болып табылады. Екінші жағ ынан, қ оғ амдық сана жеке адамдар мен бұ қ ара кө пшіліктің шығ армашылық іс-ә рекетінің нә тижесінде қ алыптасады.

Сана объективтік болмыс жайында қ орытылғ ан білімнен ғ ана емес, сондай-ақ болмысқ а белгілі тү рдегі қ атынастардан да кө рініп отырады. Адам ө зін табиғ аттан бө ліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дә режеде бағ алай отырып, оқ иғ аларғ а байқ астап жанасады. Адам қ атынастарда интеллектуалды жә не эмоционалды сипатта болуы мү мкін. Кө п жағ дайларда саналы қ атынастар интеллектуалды, эмоционалды қ атынаста, екеуі аралас келеді. Сана адамның шығ армашылық қ абілеттілігінен кө рінеді. Адамның санасы объектвиті дү ниені бейнелеп қ ана қ оймай, сонымен қ атар оны жасайды.

Адам дү ниені саналы тү рде ө згертуге талпынады, оны ө з қ ажеттілігіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиғ аттың жеке элементтерінен табиғ атта кездеспейтін жаң а заттар жасайды. Шығ армашылық адамның бү кіл Жерді мекендеуіне жол табуына мү мкіндік береді.

Сананың аса маң ызды қ асиеті оның есеп беруі болып табылады. Адам ө зінің ниеті мен кү йзелісі, ойы мен тү йсігі туралы ө зіне-ө зі есеп береді, демек, сана тек қ ана сыртқ ы білімді емес, ө зін білуді қ амтамасыз етеді, яғ ни ө зіндік сана-сезім тү рінде де кө рініс береді. Адам есеп беруінің арқ асында ө з кү шін реттей алады, ө зін тү зетіп жә не дамытып отырады.

Білім негізінде жеке адамның іс-ә рекетінедгі жә не мінез-қ ұ лқ ындағ ы саналылық мө лшерін анық тауғ а болады. Жеке адам мінезі мен іс-ә рекетінде білімге сү йенеді, ол ө ткендегіні ескеру жә не болашақ ты болжай отырып, неғ ұ рлым тиімді тә сілді таң дап алады. Бұ л ретте адам ө зін-ө зі бақ ылайды жә не ө з кү шін жоспарына қ арай реттеп отырады.

Қ орыта айтсақ, сана психиканы біріктіруші ең жоғ ары ө мір ә рекеті формасы, адамның ең бек ә ркетіне орай басқ алармен тұ рақ ты тілдік қ атынасқ а келу арқ асында қ оғ амдық тарихи шарттарғ а сай қ алыптасуының нә тижесі.

Сана – бұ л қ оғ амдық болмыс. Сана қ ұ рылымында тө рт негізгі сипат байқ алады: (А.В. Петровский)

1) Сана қ оршағ ан дү ние жө ніндегі білімдердің жиынтық бірлігі, оның қ ұ рылымына барша танымдық процесстер енеді: тү йсік, қ абылдау, ес, ойлау, қ иял т.с.с

2) Санада субъекті мен объектінің айырмашылық тары бекиді. Органикалық ә лем тарихында тек адам ө зін басқ алардан бө лектеп, олармен салыстыра алады. Жалғ ыз адам-ақ тіршілік иелері арасында ө зін тануғ а, яғ ни психика ә ркетінің бағ ытын ө зіне бұ руғ а қ абілетті.

3) Мақ сат болжастыру ә рекетін қ амтамасыз ете алады. Адам табиғ ат берген заттың формасын ө згертеді, сонымен бірге ө зін ө згерту ісін заң дық сипатқ а ие саналы мақ сатпен ұ штастырып, іс-ә рекетінің сипаты мен тә сілдерін алдын ала белгілейді, ерік-кү шіне бағ ындырады. Осыдан сана қ ызметі: мақ сат қ алыптастыру, себеп салдарын анық тау, еріктік шешім қ абылдау, іс-ә рекеттің орындалу жолын анық тау т.с.с.

4) Сана қ ұ рылымында ә рекетке орай қ атынастар орнығ ады. Адам санасы міндетті тү рде ө з ішіне кү рделі объектив, ең алдымен адам қ атысқ ан қ оғ амдық қ атынастарды бейнелейтін сезімдер жү йесін қ амтиды.

Сананың жоғ арыда аталғ ан бү кіл арнайы қ асиеттерінің қ алыптасуы мен кө рініс беруінің міндетті шарты – тіл, сө з.

Тіл – бұ л қ оғ амдық тарихи тә жірибе немесе қ оғ амдық сананы бекіткен ерекше объективтік жү йе. Нақ ты адам тарапынан қ абылданғ ан тіл сол адамның нақ ты санасының кө рінісі.

2. Ең бек жә не саналы іс - ә рекет. Сана - адамның барша психикалық қ ызметіне ортақ қ асиетті бейнелеудің ерекше формасы.

Адамның жануардан тү пкі ерекшелігі ол қ аруды қ олданып қ ана қ оймастан, оны дайындау қ абілетіне ие. Қ аруды дайындаудың ө зі-ақ ежелгі адамның іс-ә рекетін тү бегейлі ө згертіп жіберді. Қ ару дайындау ү шін болғ ан ә рекет енді биологиялық қ ажеттілікпен ғ ана анық талмайды. Бұ л тұ рғ ыдан ол қ ажетсіз, ал қ ару дайындаудың шын мә н – мағ ынасы кейінгі аң аулау қ ажеттіліә гінен туындайды, яғ ни бұ л іс орындалып жатқ ан ә рекеттің тә сілін білумен ғ ана емес, сол қ арудың болашақ та қ олданылуын болжай алуғ а да байланысты. Қ ару дайындалудың қ ажетті шарты бола тұ ра, сол білік сананың ең алғ ашқ ы кө рінісі ретінде танылады, яғ ни саналы іс-ә рекеттің бірінші формасы.

Қ ару дайындауғ а бағ ытталғ ан іс-ә рекет адамның қ ылық қ ұ рылымын тү бегейлі қ айта қ арастыруғ а алып келді. Жануар қ ылығ ы ө з қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталғ ан ә рекет ішінен мағ ынасы болашақ та ғ ана кө рінетін арнайы ә рекеттер бө лініп шық ты.

Алғ ашқ ы рет сана мен іс-ә рекеттің бірлігі жө ніндегі идеяны алғ а тартқ ан Л.С.Рубинштейн. Ол «іс-ә рекет жә не сана назар аударылғ ан объектінің екі, ә ртү рлі тарапы емес. Олар табиғ и біртұ тас; тең дік емес, бірлік», - деп жазғ ан.

Сана мен іс - ә рекет бірлігі принципі ә рекеттің санасыз, ал сананың ә рекет қ атыспайынша қ алыптаспайтынын негіздейді. Мұ ндай кө зқ арастан сананы тану іс- ә рекетті зерттеу арқ ылы ғ ана мү мкін екені дә лелденді. Ә рқ андай ғ ылыми таным ә рекет пен оның ө німін білуден олардың орындалу барысында кө рінетін басқ а психикалық процестерге ө туі қ ажет. Осылай, сана мен ә рекет бірлігі принципі психологияның барша объектив ә дістерінің негізіне айналды.

Ғ ылымғ а бұ л принциптің енуі іс-ә рекет теориясын дұ рыс тү сінуге бағ ыт береді. Осы кезге дейін психологияның қ ай бағ ыты болмасын, психиканы – ішкі қ ұ былыс, ал ә рекетті- сыртқ ы деп тү сіндіретін. Ал сана мен іс- ә рекет бірлігі принципінен келетін болсақ, шынында да, психика, сана тек ішкі қ ұ былыс болып қ алмайды. Осылайша, ә рекетте тек сыртқ ы кө ріністермен танылып қ алмай, ө зіне тә н ішкі мазмұ нғ а да ие, бірақ бұ л қ асиет оның бір тараптан толық сипатын бере алмайды. Сана мен ә рекет бірлігінің мә ні: тұ лғ аның санасы мен барша психикалық қ асиеттері ә рекетте кө рініп қ ана шектелмей, сол ә рекет процесінде қ алыптасады.

3. Тіл жә не адам санасы. Адамның кү рделі қ ұ рылғ ан саналы ә рекетінің қ алыптасуына себепші болғ ан екінші шарт – бұ л тілдің туындауы еді. Тіл деп қ оршағ ан орта заттарын, олардың ә рекетін, сапасын жә не объектілер арасындағ ы қ атынастарды бейнелейтін белгілер жү йесін айтамыз. Сө з сө йлеуге қ осыла, тілдесудің негізгі қ ұ ралына айналады, соның арқ асында адам ақ парат топтайды, білдіреді, адамдар ә улетінің тә жірибесіү йреніп, игереді.Тілдің келіп шығ уы жө нінде талай болжамдар мен теориялар айтылғ ан.Ғ ылыми тү рде алатын болсақ, тілдің шығ у негізін адамның қ оғ амдық ең бек қ атынастарынан іздеген жө н.

Тіл- заттарды, олардың қ озғ алысы, сапасы жә не қ атынастарын білдіретін таң балар жү йесі, ақ парат жеткізуші қ ұ рал ретінде адамның саналы ә рекетінің бұ дан былайғ ы ө ркендеуінде ү лкен маң ызғ а ие болды. Осыдан тіл де ең бекпен қ атар, сананың қ алыптасуның негізгі себептерінің бірі.

Тілдің адам ө міріне енуі іс-ә рекетке ө те мә нді болғ ан ү ш ө згеріс енгізді:

- Қ оршағ ан орта заттары мен оқ иғ аларын жеке сө здер мен сө йлемдерге келтіріп, тіл сол заттарды бө ліп алып, оларғ а назар салып, есте қ алдыруғ а мү мкіндік берді, яғ ни тіл біз танитын дү ниені екі есе кө бейтіп, ол жө ніндегі ақ иқ атты жадқ а бекіту мен адамның ішкі жан дү ние бейнелерін тү зеуге жә рдемдесті;

- Тілдегі сө здер белгілі заттарды атап қ ана қ оймастан, олардың мә нді қ асиеттерін абстракт танып, қ абылданушы затты тиісті категорияларғ а жатқ ызуғ а кө мек берді. Осыдан тілге байланысты дерексіздену мен қ орытындылау процесі қ амтамасыз етіліп, сө з енді тек тілдесу қ ұ ралы ғ ана емес, бейнелеудің сезімдік дү ниеден ақ ыл-сана ә леміне келтірілген ойлаудың да жабдығ ына айналды;

- Тіл адамзаттың қ оғ амдық тарихында жинақ талғ ан ақ паратты жеткізудің бірден-бір қ ұ ралы. Ғ асырлар ө тумен қ оғ амдық тарихи тә жірибедегі кү рделенген ақ паратты ұ рпақ тан ұ рпақ қ а жеткізумен тіл адамғ а сол тә жірибені игеріп, жеке басының қ олынан келмейтін білім, ептілік пен ә рекет тә сілдерін ү йреніп алуына жол ашты.Тіл сана дамуының ең маң ызды, шынайы қ ұ ралы болды.Тіл адамның саналы іс- ә рекетінің барша саласынга қ атысуымен, оның психикалық процестерінің ағ ымын жаң а дең гейге кө терді. Сондық тан да тіл мен сө зді адамның бү кіл саналы ө мірінің арқ ауы деп қ арастыруғ а болады.

Сонымен, сана ө зімен қ атар ең бек барысында пайда болғ ан тілмен бірге жасайды, тілсіз сана жоқ. Сана адамның барша психикалық қ ызметіне ортақ қ асиетті бейнелеудің ерекше формасы.

Ө зіндік бақ ылау сұ рақ тары:

1. Сананың негізгі қ андай қ асиеттері бар?

2. Сананың пайда болуына ә келген факторлар қ андай?

Ә дебиеттер тізімі: