Дәріс тезисі. 1. Ес туралы жалпы анықтама

1. Ес туралы жалпы анық тама. Ес тү рлерінің жіктемесі жә не олардың сипаттамасы. Ө ткен тә жірибені жадымызда қ алдырып, сақ тап, оларды қ айта жаң ғ ыртуымыз ес деп аталады. Ес адамғ а ө те қ ажет. Ол арқ ылы субьект жеке ө мірлік тә жірибесін жинақ тап, сақ тап, пайдасына жаратады. ХХ ғ асырдың 80 ж. неміс психологі Г. Эббингауз ойлаумен байланысты ес заң дылық тарын ашты (мағ ынасыз ә ріп буындарын жаттата отырып, материалды есте қ алдырудың негізгі шектерін белгіледі.Психиатр Э.Крепелина осы тә сілді психикалық ауытқ уы бар сырқ аттардың есте қ алдыру ә рекеттерін тексеруде қ олданды. Г.Э. Мюллер естің бекуі мен қ айта жаң ғ ыруы заң ын ашты. ХХ ғ. И.П. Павлов шартты рефлекстер ә дісін ашты. Естің жоғ арғ ы формаларының дамуын орыс ғ алымы Л.С. Выготский ХХ ғ. ашты. Ә леуметтік негізге ие психикалық іс-ә рекеттің кү рделі тү рі екенін дә лелдеді. А.А. Смирнов, П.И. Зинченко естің саналы іс-ә рекетпен байланыстылығ ы заң ын ашып, жадта қ алдырудың алғ а қ ойғ ан мақ сатқ а тә уелді болатынын дә лелдеді. Келе-келе ес іздерін сақ тауғ а қ ажетті ми аймағ ын табу жә не есте қ алдыру мен ұ мытудың жү йкелік механизмдерін ашушы зерттеулер пайда болды. П. Линдсей мен Д. Норман естің бір-біріне ұ қ самас 3 типін: 1. сезімдік ә сердің тікелей, нақ ты ізі. (бұ л сезім мү шеміз қ абылдағ ан кө ріністерді толық дә л сақ тау, бірақ 1 сек. еске тү сіп, тез жойылып кетеді). 2. Қ ысқ а мерзімді ес: (Бұ нда есте қ алғ ан бейне оқ иғ аның қ андай да бір шағ ын баламасына сә йкес келеді). 3. Ұ зақ мерзімді ес: (жадта сақ тау жү йесінің маң ызды да кү рделі тү рі. Ұ зақ мерзімді естің уақ ыты да, қ амту кө лемі де шексіз. Бірнеше минуттан артық сақ талғ анның бә рі ұ зақ мерзімді еске кіреді). Есте қ алдыру, қ айта жаң ғ ырту ү шін жү ретін ә рекеттердің сипатына орай ес 3 ө лшемге сай болуы керек:

Естің негізгі тү рлерінің жіктемесі

Психикалық іс-ә рекет мақ сатына материалдың

белсенділіктің байланысты ес. сақ талу ұ зақ тығ ына

сипаты бойынша ес. - ырық ты байланысты ес.

- қ озғ алысты - ырық сыз - қ ысқ а мерзімді ес

- сезімдік - ұ зақ мерзімді

- бейнелі - нақ ты қ ызметтік

- сө з логикалы (оперативная)

Қ озғ алысты ес - тү рлі ә рекеттерді есте қ алдырып, сақ тап, қ айта жаң ғ ырту. Онсыз біз ә рекеттерді жаң адан ү йреніп отыруымыз керек. Жақ сы дамығ ан қ озғ алысты ес адамның ең бектегі шеберлігінен кө рінеді.

Сезімдік ес – бұ л біздің сезімімізді есте қ алдыру мен жаң ғ ырту қ абілеттілігімізге байланысты. Эмоция есі адам ө мірі мен іс-ә рекетінде маң ызды болып табылады.

Бейнелі ес – елестерге, табиғ ат кө ріністеріне, дә мге, дыбыстарғ а негізделген. Жад іздері оның мә ні бұ рын қ абылданғ ан нә рсені елес тү рінде жаң ғ ыртады.

Сө здік логикалы ес – мазмұ нына біздің ойымыз кіреді. Ой тілсіз ө рнектелмейді. Сондық тан ой тек мағ ыналық болмай, сө зді-логикалы болады. Сө здік-логикалық мағ ыналы есте басты мә н екінші сигналдық жү йеде. Сондық тан қ арапайым тү рдегі қ озғ алыс, бейнелі жә не эмоционалды елестер жануарда болса, мағ ыналы ес адамғ а тә н. Сө здік-логикалық ес басқ а ес тү рлерінің дамуына кө мектесіп, олардың жоғ арғ ы дең гейге кө терілуіне ық пал етеді.

Нақ ты қ ызметтік ес – адамның нақ ты іс-ә рекеті. мезеті мен қ ажетіне орай қ озғ алыстарды орындауына байланысты іске қ осылады. Қ андайда бір ә рекетті орындау ү шін оны бө лшектеп алуымыз керек, кейін ә рекеттің ә р бө лігі бойынша нә тижеге келіп, екіншісіне ө теміз. осы екі арадағ ы нә тиже сол кездегі қ ажеттілігімен есте тұ рады. Ал кө зделген мақ сатқ а жақ ындағ ан сайын алдың ғ ы нә тиже ұ мтылып келесі ә рекет ақ паратына орын босатқ андай болады.

Ес процестері, олардың мазмұ ндық, функционалды сипаттамасы. Есте қ алдырудың бастапқ ы формасы-ырық сыз. Мақ саты болмағ ан, арнайы тә сілдерсіз есте қ алдыру, яғ ни болғ ан ә серден ми қ абығ ындағ ы кейбір қ озу іздерінің санада бекіп қ алуы, Ө мірде кездесетіндердің кө бі адам есінде ырық сыз орнығ ады: заттар, қ ұ былыстар, оқ иғ алар жә не т.б, ал олардың ә рқ айсысының жатталуы бірдей емес. Ырық ты есте ақ параттың санада бекіп қ алуы ү шін арнайы тә сілдер қ олданылады. Мысалы, оқ у материалын жаттап алу. Жаттап алуды мақ сат етіп қ ою маң ызды роль ойнап, ол есте қ алдыру ү шін болғ ан барлық іс-ә рекеттің мә нін айқ ындайды. Ниетті ә рекеттің мақ саты-қ ажетті материалды есте сақ тау. Есте қ алдырып, оны қ айта жаң ғ ыртуғ а бағ ытталғ ан ә рекет-мнемикалық (мнема ес) ә рекет д. а.

Механикалық жә не мағ ыналық есте қ алдыру. Механикалық жаттауда сө здер, заттар, оқ иғ алар ретімен ө згеріссіз есте қ алады. Мұ ндай есте қ алдыруда адам жатталуғ а тиіс нә рселердің кең істік пен уақ ыт ішіндегі ө зара жақ ындығ ына сү йенсе, мағ ыналы есте қ алдыруда материалдық ішкі логикалық байланыстарына сү йенеді. Сондық тан механикалық тан гө рі мағ ыналық есте қ алдыру тиімді, механикалық есте қ алдыру сан мә рте қ айталау керек, ал ол жатталғ ан нә рсе керек кезінде еске тү се бермейді. Материалды тү сініп, ұ ғ у ү шін тү рлі ә дістер қ олданылады. Игерілетін материалдың ө зекті ой бө лініп алып, жоспар тү рінде ө рнектеледі. Жоспардың ә рбір атамасы мә тіннің ә рбір бө лігінің жалпыланғ ан тақ ырыбына айналады, сө йтіп осы арқ ылы материалды еске тү сіру жең ілдейді, оқ ушының білімін берік етеді. Материалды ұ ғ ынудың пайдалы ә дісі – салыстыру, заттар, қ ұ былыстар, оқ иғ алар арасындағ ы ұ қ састық пен ерекшелікті тани білу. Есте берік қ алдыру жолы – қ айталап тұ ру. ол ә ртү рлі немесе белсенді болуы керек. (сұ рақ тарғ а жауап беру, схема, таблица) уақ ытқ а байланысты қ айталау: 1. Жинақ ты – материал қ айталануы ү здіксіз, бірнеше рет орындалады. 2. Бө лшектенген – тиімді, қ уат пен уақ ыт ү немделеді, білім берік есте қ алады.

Психологияда жаттаудың 3 тү рі бар:

Тұ тастай – мә тінді бастан аяқ бірнеше ретигерілгенше қ айталау.

Шамалап – бірнешеге бө лініп, ә рқ айсысы ө з алдына бірнеше рет қ айталанып, жатталады.

Аралас – бірде толық, кейін тараулары бө лініп, оқ ылып жатталады.

Есте сақ тау:

- динамикалық есте сақ тау қ ызметтік (оперативная) есте орын иеленіп, жатталғ ан материал ө згеріске тү се бермейді.

- Статистикалық ( тұ рақ ты) – ұ зақ мерзімді есте ә рекетке келеді, материал қ айта қ ұ рылып, ө ң деледі. Ақ параттың сақ талып, ө згеріске тү суі- тану мен қ айта жаң ғ ыртуда болады. Затты не қ ұ былысты тани отырып, оны белгілі бір категорияғ а жатқ ызамыз. Тану 2 дә режеде, бірінші, адамның алдындағ ы затты біле алмай шаршатуы; екінші, кү мә нсіз дә л тануы; Қ айта жаң ғ ырту танудан соң жү реді. Қ айта жаң ғ ырту материалды ө з кезегімен еске тү сіру арқ ылы жү реді. Ұ мыту – еске тү сіре алмау. Оның физиологиялық негізі-уақ ытша жү йке байланыстарын жандандыруғ а кедергі. Ми қ абығ ындағ ы тежелу ә рекеттері. Ұ мытшақ тық ты жең у ү шін, оның туындауына себепші келесі заң дылық тарды білу қ ажет.

- Материалды бірінші қ абылдап, еске қ алдыру

- қ абылданғ ан материалды қ айталау

- қ абылдауда ұ мытылғ ан материал уақ ыт ө туімен қ айта еске оралады. Бұ л реминисценция (жобалай еске тү сіру) деп аталады.

- Материалдың тү сінікті болғ андығ ын анық тап алғ ан соң, оны есте қ алдыруғ а байланысты жаттығ улар ө ткізу.

- Айналысқ ан материал қ ызық ты болу керек.

- ұ мыту материал кө лемі мен оны игеру қ иындық тарына байланысты.

- Қ айталау жұ мыстарын жү ргізу орынды

- Ұ мытуғ а себепші адам тү рлі жү йке жү йесінің сырқ аттарғ а шалдығ уынан.

Ес бұ зылысы: Мидың психикалық қ алпы ес бұ зылуынан кө рінеді, яғ ни адам кө ргенін қ ас қ ағ ым уақ ытта ұ мытады, бірақ ө ткендегілерін нақ ты болжай алады.

3.Есті зерттеудің ассоциативті бағ ыты. Г. Эббингауздың ұ мыту қ исығ ы. Ассоциативті теория – негізгі ұ ғ ымы ассоциация. Ассоциация «байланыс» орнату деген сө з. Дү ниедегі бір-бірімен байланысты заттар немесе қ ұ былыстар адамның есінде де байланысып сақ талады. Ассоциация бойынша бір затпен негізделіп, онымен байланысты басқ асын еске тү сіре аламыз. Ассоциация тү рлері (сыбайлас, ұ қ састық, мағ ыналық). Эббингауз – есті зерттеу ғ ылымы психологиясында ең бірінші болып табылады. Ең алғ аш эксперименталды ә дісті қ олданды. Есте қ алдыру ерекшеліктері мен ақ паратты сақ тау, қ айта жаң ғ ыртудағ ы негізгі ө згерістердің ерекшеліктерін Г. Эббингауз (1850-1909) қ арастырды. Ес процестерін Эббингауз ассоциациялардың жасалуы ретінде тү сінді, мағ ынасыз ә ріп буындарын жаттата отырып, материалды есте қ алдырудың негізгі шектерін бө лді. Ассоциативті (байланыс) теория оның заң дылық тарын тү сінуге кө мектеседі. Осы теория негізінде ә ртү рлі қ айталау ретінде элементтердің есте сақ талу саны ө згереді. Неміс ғ алымы Эббингауз естің ассоциативті теориясында мә ліметтер ретін алды жә не есте қ алдыруды ашты, онда есте қ алдыру ү шін мағ ынасыз буындар қ олданды. Ақ параттың жекелеген элементтері есте қ алады, сақ талады, жаң ғ ырады. Естің ассоциативті теориясына сә йкес, яғ ни белгілі логикалық қ ұ рылымды-функционалды байланыстар негізінде уақ ыт ө те ассоциативті теория проблемалармен соқ тығ ысты, олардың біріншісі, адамзат есінің таң дамалығ ы. Асоциациялар кездейсоқ негізде жасалады, ал ес адам миына келген жә не сақ талғ ан белгілі бірақ паратты таң дайды. ХІХ ғ. аяғ ында ассоциативті теорияның орнына есті зерттеуші гештальт психология келді. Ес феноменін тү сіндірудегі негізгі принцип, олардың бастапқ ы, тұ тас ұ йымы-гештальт «тұ тас», «қ ұ рылым», «жү йе» деді. Гештальт теориясында материалдың қ ұ рылымы, оны тұ тас ету, есте қ алдыру мен қ айта жаң ғ ыртуды жү йелі ұ йымдастыру мә ні белгіленген. Ең басты материалды есте қ алдыруда тұ тас қ ұ рылым тү рінде жү реді. Ассоциативті теория шең берінде Эббингауздың ұ мыту заң ы ашылды. Ол ақ паратты ұ мыту заң ын «ұ мыту қ исығ ы» тү рінде берді, яғ ни уақ ыт ө те келе ақ параттың жойылу ү рдісін бейнелейді.

Тә жірибе барысында бұ ндай буындарды бірінші қ атесіз қ айталаудан кейін бастапқ ыда ұ мыту ө те тез жү реді. Бір сағ ат ө ткеннен кейін барлық алынғ ан ақ параттың 60%-і ұ мтылады, ал 6 кү ннен кейін алғ ашқ ы жатталғ ан буындардың есте 20%-і ғ ана қ алады. Сонымен қ атар ол сә йкесінше қ арапайым, бірақ адамғ а ү лкен ә сер қ алдыратын оқ иғ алар адам есінде тез сақ талып, ұ зақ уақ ыт болады. Жә не де кү рделі, қ ызық ты оқ иғ аларды адам бастан бірнеше рет кешуі мү мкін, бірақ ол есте кө п сақ тала бермейді-деді. Ұ зын қ атарды есте қ алдыру кезінде материалды қ айта жаң ғ ырту жақ сы жү реді. (эффект края)-осының бә рін Эббингауз анық тады. «Ес туралы» (1885) ең бегінде кө рсетілген.

4. Шетелдік (П. Жане) пен кең естік (А. А. Смирнов, П.И. Зинченко) психологиясында естің психологиялық табиғ атын зерттеудегі іс-ә рекеттік бағ ыты. Француз ғ алымы П. Жане ең алғ аш материалды есте қ алдыруғ а, ө ң деуге жә не сақ тауғ а бағ дарланғ ан ә рекеттер жү йесі ретінде есті қ арастырды. Француздық психологиялық мектепте естің адамның іс-ә рекетіне тікелей тә уелділігі дә лелденген. Отандық психологтар ырық ты мнемикалық іс-ә рекеттің кү рделі тү рін зерттеуді жалғ астырды. Онда ес процестері ойлау процестерімен байланысады. А.А. Смирнов пен П.И. Зинченконың (зерттеулері) іс-ә рекеттің психологиялық теориясы тұ рғ ысынан жү ргізілген зерттеулері адамзаттың мағ ыналы іс-ә рекеті ретінде ес заң дарын ашты, есте қ алдырудың қ ойылғ ан міндетке тә уелділігін жә не кү рделі материалды есте қ алдыру тә сілдерін бө ліп кө рсетті. Мысалы: Смирнов, іс-ә рекет ойларғ а қ арағ анда есте жақ сы қ алады, ал ә рекеттердің ішінде, ә сіресе, кедергілерді жең умен байланысты болғ ан ә рекеттер мық тырақ есте қ алады. Ырық ты есте қ алдыру-есте қ алдыру ү шін мақ сат қ ою. Кө пмә рте қ айталау, материалды есте қ алдыруғ а мү мкіндік береді. Алдығ а мақ сат қ ойып, жаттауғ а Смирнов эксперимент ө ткізді, яғ ни ол тілді дұ рыс білмейтін адамғ а эксперимент жү ргізді. Эксперименттің мә ні-мә нсіз буындарды жаттаудан тұ рды. Есте қ алдыру ү шін бірнеше қ айталау керек болды. Зерттелуші оны 20, 30, 40, жә не 46 рет оқ ыды, бірақ экспериментаторғ а оны есте қ алдырғ андығ ы жө нінде белгі бермеді. Психолог енді оқ ығ анын жатқ а айт дегенде, зерттелуші тілді нашар білмегендіктен эксперименттің мақ сатын да дұ рыс тү сінбей, «қ алай?» «мен оны жатқ а айтуым керек пе?»-деді. Сосын ол оны қ айта 6 рет оқ ыды, оны қ атесіз қ айталап берді. Жақ сы есте қ алдыру ү шін мақ сат қ ою керек, яғ ни материалды қ абылдап, тү сініп қ ана қ оймай, оны есте қ алдырам деу қ ажет. Ал отандық психолог Зинченко адамның тікелей ә рекеті ретінде есте қ алдыруғ а бағ ытталу (установка) ө здігінен есте қ алдыру ү рдісін эффективті етпейді. Нақ тырақ айтсақ ырық сыз есте қ алдыру ырық тыдан эффективтірек болуы мү мкін. Зинченконың картинканы ырық сыз есте қ алдыру (есте қ алдыру керек деген мақ сат қ оймай) арнайы есте қ алдыру керек деген жағ дайдан жоғ ары болды. Осы проблемеғ а байланысты Смирнов ырық тығ а қ арағ анда ырық сыз есте қ алдыру сенімдірек деді, яғ ни зерттелушілерге 2 фраза берілді: Мысалы, «менің ағ ам қ ытайша оқ иды», жә не «қ ытайша жазып, оқ у керек» деген, сосын оны осығ ан ұ қ сас ары қ арай фраза ойлап табулары керек болды. Фразаларды есте қ алдыру талап етілмеді, біраз кү н ө ткеннен кейін зерттелушілерге сол фразаларды есте тү сіруді сұ рады. Нә тижесінде экспериментатор берген фразадан гө рі олар ө здері ойлап тапқ ан фразалары 3 есе естерінде жақ сы қ алыпты.

4. Л.С. Выготскийдің психика дамуының мә дени – тарихи концепциясындағ ы ес мә селесі. Л. С. Выготский естің тарихи дамуын кө рсетті, басқ аша айтқ анда естің филогенезінің дамуын кө рсетті. Филогенез дегеніміз- бү кіл адамзаттың даму кезең дері. Естің дамуы-есте сақ тау ү шін қ олданылатын ә діс. Тә сілдердің жақ саруы, естің басқ а психикалық процесі жә не жағ даймен байланысының ө згеруіне тә уелді. Тарихи жағ дайлар даму жә не адам ө зінің материалдық жә не рухани мә дениетінің молаюы жағ дайда оның еске сақ тау ү шін қ олданылатын қ ұ ралдар кү рделене тү сті. Қ ұ ралдар арасындағ ы ең маң ыздысы: сө йлеу, жазу, жә не ғ ылыми психикалық прогреске байланысты (компьютер). Сө йлеудің тү рлеріне байланысты: сыртқ ы жә не ішкі, ауызша жә не жазбаша. Ес процесі дами отырып ойлау процесіне жақ ындай берді. Выготскийдің айтуынша, баланың ойлауы оның есте сақ тауына тә уелді, бала ү шін ойлану еске тү сірумен бірдей. Тек балалық шақ та ғ ана ойлау мен естің арасында қ атты байланыс болады. Естің басқ а психикалық процесімен байланыстың ө згеруі жасө спірімдік шақ қ а қ арай пайда бола бастайды. Бұ л байланыстар балалық шақ қ а қ арағ анда керісінше болады. М: егер балалық шақ та ойлану ү шін еске тү сіру қ ажет болса, ал жасө спірімдік шақ та есте сақ тау ү шін ойлану, тү сіну қ ажет.

Ойлау сипаттамасы. Ойлау процесі. Ойлау процестерінің сатылары. Ойлау-жоғ ары психикалық процесс болып табылады жә не арнайы сипаттамаларғ а ие. Біріншісі, шынайлылық тың жалпылай бейнеленуі, яғ ни ойлау-шынайы ә лемдегі заттар мен қ ұ былыстардың жалпы бейнесі. Екіншісі, нақ тылау-обьективті шындық ты тану, яғ ни заттар мен қ ұ былыстардың қ асиетін оғ ан тікелей қ атынаспай, жанама тү рде білуге болады. Мысалы, ауа-райын білу ү шін сыртқ а шығ уғ а болады. Ойлаудың тағ ы бір ерекшелігі ол тану немесе іс-ә рекет барысында пайда болады. Міндеттерді шешуімен байланысты. Ойлау процесі проблемді ситуация пайда болғ анда ғ ана кө рінеді. Ойлау ә детте сұ рақ қ оюмен басталады, ол мақ сат болып табылады. Бұ л сұ рақ қ а жауап беру ү шін арнайы ақ ыл-ой процестері кө мектеседі. Ойлау-сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстың миымызда жалпылай сө з арқ ылы бейнеленуі. Ойлау қ абылдау, елестетумен тығ ыз байланысты. Ойлау сезім мү шелері арқ ылы мә ліметтерді ө ң дейді. Ойлау адамның сыртқ ы дү ниемен қ арым-қ атынас процесінде туындап отырады. Ойлаудың ішкі мазмұ ны қ оғ амның дамуымен бірге ө згеріп отырады.