Картография” ұғымы

Картаны пайдалану – картографиялық ө німдерді (карта, глобус, атлас, т.б.) тә жірибелік, ғ ылыми, мә дени-ағ артушылық, оқ у салаларында, оның ерекшеліктері мен бағ ыттарын ү йрететін картографиялық ө німдермен жұ мыс істеу ә дістері жасалатын, алынғ ан нә тижелердің сенімділігі мен ық пал ету дең гейіне бағ а берілетін картографияның бір бө лімі.

Ерте заманнан қ азіргі кү нге дейін карталар жергілікті жердің бағ дары мен тең із жә не қ ұ рлық ү сті маршрут-сызбаларын анық тауда қ олданылып келсе, бү гінгі кү нде карталар ғ арыш пен ә уе бассейніндегі навигациялық қ ызметті атқ аруда. Карталарды Жер мен қ оғ ам туралы білімді беруде, инженерлік қ ұ рылысты жобалау қ ұ жаттарында, ө неркә сіп, ауылшаруашылық нысандары мен қ алалар жә не басқ а да елді-мекендерді орналастыруды жоспарлауда кең інен қ олданылады [7]. Картография – табиғ ат пен қ оғ амның қ ұ былыстарын географиялық карта мен басқ а да картографиялық ө німдерді кескіндеу жә не оларды қ ұ растыру, пайдалану ә дістерін зерттейтін ғ ылым. Ə рбір географиялық картаның ө зіндік атқ аратын қ ызметі болады. Оны білім мен ө ндірістің белгілі бір салаларындағ ы мамандар, туристік-танымдық жорық жетекшілері, оқ ушылар білім мен маң ызды ақ парат кө зі ретінде қ олданады. Картаны қ ұ растырушылар кескіндейтін аумақ ты терең зерттеп, оқ ып ү йренген сайын сол аумақ та орналасқ ан нысандар мен қ ұ былыстардың ерекшеліктерін айқ ындап, ашып кө рсетеді. Картография қ ұ рылымы жағ ынан кү рделі пә ндер жү йесін қ ұ райды, оның маң ызды қ ұ рамды бө ліктеріне – картатану, картографиялық ақ параттану, математикалық картография мен картометрия, сондай-ақ картаны жобалау мен қ ұ растыру, безендіру, жасау жә не пайдалану ә дістемесі кіреді [7]. Карталардың кө мегімен ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарын, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау мен қ алпына келтіру іс-шараларын, табиғ и ресурстарды тиімді пайдалануды жобалайды. Карта ә скери ө мірде де қ олданылады, ә рі ел қ ауіпсіздігін қ амтамасыз етуде де маң ызғ а ие. Картографиялау ү дерісінің ө зінде де карталар жаң а ө нім жасаудың негізі мен бастауы болып табылады. Картографияның міндеті ретінде осығ ан дейін тек картаны қ ұ растыру қ арастырылып келсе, ХХ ғ асырдың ортасынан бастап, оны пайдалану маң ыздылық қ а ие болып отыр. Мемлекеттік стандарттар мен энциклопедиялық басылымдарда, оқ улық тар мен сө здіктерде «Картография –карта жасау мен пайдаланудың ө ндірісі мен ғ ылыми саласы», -деген ұ ғ ыммен тү сіндіріледі. Ғ ылым мен тә жірибеде картографиялық зерттеу ә дістері алуан тү рлі. Ол кө птеген теориялық ізденістердің ажырамас бө лігі. Тіпті карталар Жер мен қ оғ ам туралы ілімдердің тірек негізіне айналып ү лгерді. Картографиялық ә дістер физикалық география, геология, геофизика, ә леуметтану, экономика жә не тарих ғ ылымдарында кең інен қ олданыс табуда. Карталарды таным қ ұ ралы ретінде пайдалану жаң а экология, медициналық география, салыстырмалы ғ аламтану (планетология) тә різді ғ ылым салалаларының дамуына мү мкіндік берді. Картографиялық ә дістер халық шаруашылығ ының нысандарын жобалау-жоспарлау жұ мыстарына қ атысты маң ызды шешім шығ аруда, аумақ тық -ө ндірістік кешенді дамытуда, табиғ атты қ орғ ауда қ ызмет етуде [7].

Картографиялық зерттеу ә дістерін қ олданушы маман картограф картаны еркін «оқ уғ а», қ ұ растыру ұ станымдары мен бейнелеу жә не ә зірлеу технологияларының тә сілдерін білуге міндетті. Сонымен қ атар, ол модель тү рінде карта бетіндегі бар дү ниені ұ сына білуі ә рі осы туралы ақ парат бере білуі тиіс. Ең маң ыздысы, картограф ө німін тұ тынушының картаны пайдалана отырып, картографиялық бейнені ө ң деуде қ олданғ ан амалдардан адаспай, жақ сы бағ дар алуы, оның мү мкіншіліктері мен шектерін айыра білуі, картадан алынғ ан мә ліметтердің сенімділігіне қ атысты тү сінігінің болуы тиіс [5]. Картатану – географиялық карта мен оның тү рлері, қ асиеті мен элементтері, даму тарихы пайдалану ә дістемелерін зерттейді. Математикалық картография – жер беті мен ғ ылымдағ ы аспан денелерін жазық тық та кескіндеудің математикалық ә дістерін зерттейді. Картографиялық ақ параттану – картаны жү йелеу жә не оларды талдау, бағ алау, сақ тау тарату мә селелерін қ арастырады. Картометрия – картадағ ы ә р тү рлі географиялық нысандардың сандық сипатының мазмұ нын айқ ындайтын картографияның қ ұ рамдас бө лігі. Картаны безендіру – картаны кө ркем жә не графиктік безендірудің ә дістері мен қ ұ ралдарын жасап, оны басып шығ аруғ а ә зірлеуді оқ ып ү йретеді. Топография – географиялық жә не геометриялық ә дістерді пайдалана отырып, жергілікті жерді оқ ып ү йрену негізінде ірі масштабты карталарды қ ұ ру жолдарын зерттейді. Картографияның басқ а ғ ылымдармен байланысы ө те кең. Мә селен, қ оғ амдық ғ ылымдар ішінде, тарих, экономикалық география; жаратылыстану ғ ылымдарының ішінде, физикалық география, ландшафтану, геология, климатология, топырақ тану, ө сімдіктану, жануартану салаларымен байланысты. Астрономиялық, геодезиялық ө лшеу жұ мыстарының нә тижесінде картография жердің пішіні мен мө лшері, ауданы, белгілі бір нү ктенің географиялық орны туралы ақ парат алу мү мкіндігіне ие болды. Картографияның міндеті – халық ты шаруашылық пен мә дени қ ажеттілігін ө тейтін заман талабына сай, сапасы жоғ ары географиялық карталар мен атластар, глобустар жә не басқ а да картографиялық ө німдермен қ амтамасыз ету. Географиялық карталар еліміздің аумағ ын қ амтып, табиғ атын қ айта тү летіп, шаруашылық ты дамытуғ а қ ажетті ақ параттар сақ тағ ан қ уатты қ ұ рал болып табылады. Картография жә не топография негіздері курсын оқ ытудың мақ саты картографияның ғ ылыми негізі болып саналатын картатану, математикалық картография, картометрия жә не топографияның теориялық негіздерімен таныстыру арқ ылы студенттердің географиялық картаны біліп, тү сініп оқ и білу дағ дыларын қ алыптастыру.

Негізгі ə дебиет (2 нег.[5-18])

Қ осымша ə дебиет (1 доп.[3-20])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. Деректер ү лгілерін кө рсету тү рлері.

2. Иерархиялық ү лгісі.

3. Квадратомиялық ағ аш

4. Реляциялық ү лгі.

5. «Мə н-байланыс» инфологиялық ү лгісі.

6. Тораптық ү лгілер.