Карта пайдаланудың қысқаша тарихы

Дә рістің мақ саты: карта пайдаланудың тарихын оқ у

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс қ оғ амында-ақ, картографиялық суреттер жазу пайда болғ анғ а дейінгі ұ зақ уақ ытта кең істікті бағ дарлау жә не нысандар мен заттардың қ оршағ ан ортада орналасуын тү сіну ү шін қ ызмет етті. Ежелгі Египетте, антикалық Грекия мен Рим тә різді басқ а да ө ркениет ошақ тарында карталар бойынша арақ ашық тық тар мен аудан табудың қ арапайым тә сілдері қ олданыла бастады. Картада бейнеленген нысандардың пішіндері мен бағ дарлауы бағ аланды, ө лшемдері табылды. Орта ғ асырларда, ә сіресе, Ұ лы географиялық ашылулар дә уірінде, карталар тең ізде жү зушілердің, жер кезген жиһ ангездердің, байлық іздеген кө пестердің қ ажетті дү ниесіне айналды. Тең із жолдарының ашылып, тең із арқ ылы байланыстардың дамуы сол кезең ү шін жаң алық болып кө рінетін карталарды пайдалану ә дістерін ө мірде қ олданудың толық жү йесіне кө шуге ық пал етті. Орта ғ асырдың географы Герард Меркатор (1512-1594) ө зі қ ұ растырғ ан картографиялық ө німдердің тә жірибе жү зінде қ олдану қ ажеттілігін ескере отырып, қ осымша сілтемелер мен нұ сқ аулық тар беріп отырды. Мә селен, 1541 жылы даярлағ ан глобусын арнайы «Глобусты пайдалану туралы кітап» аталатын нұ сқ аулық пен толық тырды. 1569 жылы жарық кө рген бірінші рет цилиндрлік проекциялау қ олданылғ ан, 18 беттік картасына Меркатор «Жергілікті жерде арақ ашық тық ты ө лшеу ә дістері» аталғ ан ақ параттық бет енгізді, сонымен бірге, навигациялық сұ рақ тарды шешу ү шін пайдаланылатын «Бағ ыттар кө рсеткіштерін пайдаланудың қ ысқ аша сілтемелері» деген сызба қ оса берілген. Алғ ашқ ы ғ ылыми зерттеулер ү шін карталар пайдалану тә жірибесі XVIII-XIX ғ асырларғ а жатады, осы кезең дегі ғ ылым (атап айтқ анда, геология, география, климатология) кө мегімен алынғ ан ақ парттар мен мә ліметтердің жү йеленуі – алғ ашқ ы ғ ылыми карталардың жасалуына оң ық палын тигізді. Ө з кезегінде мә ліметтердің картографиялық тү рде ү лкен аумақ ты қ амтып таралуы жаң а саналуан салыстырмалы географиялық зерттеулердің жасалуына тү рткі болды. Ал карталардың ө зі осындай зерттеулердің қ ұ ралы болып, адамдарғ а кө бірек қ ызмет ете бастады [7]. Кө птеген табиғ и жә не ғ аламдық заң дылық тар карталар кө мегімен айқ ындалды. Бір қ ұ былыстың екінші бір қ ұ былыспен байланыстары анық талды, тіпті ә лі ашылмағ ан ойкумендер турасында болжамдар жасала бастады. Мә селен, Ф. Бюаштың 1753 жылы карта арқ ылы Жер шарындағ ы тау тізбектері мен ө зендердің орналасуын зерттеген ең бегін атап ө туге болады. 1817 жылы А. Гумбольдт Жер шарындағ ы жылудың таралу заң дылық тарын анық тауғ а ұ мтылып отырып, бірінші рет изотермдік карта жасап шығ арды, оны талдай келе, климаттық зоналарды ашты. Карта кө мегімен ол ө сімдік жамылғ ысының зоналық ерекшеліктерін тапты, одан кейін осы салада ең бек еткен Докучаев та картаны сараптау нә тижесінде, географиялық ортаның белдемдігі (зона) бар екенін дә лелдеді. Вегенердің картағ а сү йеніп, Бразилия мен Африканың атланттық жағ алауларының ұ қ састығ ын табуы, кейіннен «Қ ұ рлық дрейфі жә не қ азіргі ғ аламдық тектоника» теориясының пайда болуы мен дамуына жол ашты. Қ азақ стан картографиясы туралы сө з болғ анда, орта ғ асырлардағ ы кө птеген тарихшылардың географ қ ызметін атқ арғ анын байқ аймыз. Марко Полоның ізімен Шоқ ан Уә лихановтың «Қ ашқ арғ а сапары туралы» «Ыстық кө лге саяхат» жазбалары картографиялық ең бек ретінде ө те қ ұ нды, алайда Уә лихановтың қ азақ картографиясына қ осқ ан ү лесі блек жә не ұ зақ зерттеуді талап етеді. Қ азақ стан картографиясы ө з дамуында Ресей картографиясымен ө те тығ ыз байланыста болды. Оның себебі де тү сінікті; патшалық Ресейден КСРО-ның кү йреуіне дейінгі 300 жылдан астам уақ ыт біз орыс империясына бодан болдық. Ғ ылым тұ рғ ысында осылайша, сабақ тастық қ алыптасты.

Баранский қ ұ былыстың байланыстарын диалектикалық тұ рғ ыда талдай келе, картағ а ө з бағ амдауың ды енгізуді географиялық ойлаудың басты ерекшелігі ретінде кө рді. Ол географияда картаның мә ні мен рө лін анық сипаттап берді: 1) Карта – географияның «ә ліп-биі», яғ ни географиялық зерттеулердің бастапқ ы жә не соң ғ ы сә ті; 2) Карта – кө ру-бақ ылау мү мкіндігі шетеулі адам мен зор ө лшемді географиялық зерттеулердің нысаны – Жер шарының беткі дең гейі арасындағ ы қ ажетті «кө пір»; 3) Карта – географиялық заң дылық тарды анық тау қ ұ ралы; 4) Карта – географияның екінші «тілі»; 5) Карта – географиялылық талаптарының бірі; Картографиялық ә дістің ғ ылыми танымғ а ие болуы – картограф Салищев есімімен де тығ ыз байланысты. Ə діс теориясының идеясы мен қ олданысқ а енуінің негізін қ алағ ан дә л осы Салищев болатын. Ол географиялық карталар іс қ ұ ралы ретінде маманғ а қ ызмет ете отырып, қ ұ былыстардың жаң а байланыстары мен таралу заң дылық тарын орнататындығ ын бірінші рет ерекше атап ө ті. Сонда «Нақ тылық ты зерттеу мен ү йретудің картографиялық ә дісі» деген ұ ғ ым ең алғ аш рет қ олданылғ ан болатын. Осы сә ттен бастап, қ азіргі зерттеулердің картографиялық ә дістерінің дамуының жаң а бір парағ ы басталды. Салищев картографиялық ә дістер туралы тү сінікті дамытты, оғ ан толық тү рде анық тама берді. Оны «жаң а білім мен тү сінік алуда, сипаттау, талдау, қ ұ былыстарды тану жә не болжам жасау ү шін, кең істіктегі байланысты ү йрету мақ сатында карталарды пайдалану», -деп сипаттады. Жә не ол осы мә селе, «Зерттеулердің картографиялық ә дістері туралы» (1955), «Арнайы карталар кө мегімен нақ ты сандық анық тамалар туралы» (1963), «Карта бойынша қ ұ былыстарды зерттеудегі талдау ә дістемелері» (1968) тә різді ең бектерінде қ айта айналып келіп отырды. Картаны таным мен тә жірибелік қ ұ рал ретінде қ олдану жайы Гедыминаның ең бегінде де айтылды. Ол «картағ а жай ең бек заты, ө ндіріс ө німі сияқ ты қ арауғ а болмайды, оның ең бек нә тижесі екенін ұ мытпау керек», -деп, «Картамен жұ мыс» немесе «Картаны пайдалану» аталатын картографияның тарауын бө ліп қ арауды ұ сынды [7].

Негізгі ə дебиет (1 нег.[35-41])

Қ осымша ə дебиет (1 қ ос.[59-64])

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. «Картография» терминіне анық тама берің із?

2. Масштабтың қ андай тү рлерін білесіз?

3. Карталардың сипаттамаларын берің із