Фейербахтың философиялық антропологиясы

Людвиг Фейербах (1804-1872ж.ж.) – немiс классикалық философиясының соң ғ ы ө кiлi. И.Канттан бастап Гегельге дейiн немiс философиясының ө кiлдерi идеалистiк бағ ыт ұ стағ анын жоғ арыда байқ адық. Л.Фейербах та ө з жолын осы бағ ытта бастап, 1823 ж. Гейдельберг университетiнiң теология (дiн зерттеу) факультетiне оқ уғ а тү седi. Бiрақ тез арада ондағ ы дә рiске қ анағ аттанбай, Берлин университетiне ауысып, Гегельдiң лекцияларын тың дайды. 1828 ж Эрланген университетiнде диссертация қ орғ ап, содан кейiн осы оқ у орнында приват-доценттiк жұ мыс атқ арады. Осы уақ ыттан бастап Фейербах бiрте-бiрте гегельдiк кө зқ арастан ауытқ ып, материалистiк бағ ытқ а қ арай бетбұ рыс жасайды. Соның нә тижесiнде ол анонимдi (ө з атын атамай) тү рде 1830 ж. " Ө лiм жә не ө лместiк жө нiндегi ойлар" деген ең бегiн жарық қ а шығ арып, онда жанның ө лместiгi жө нiндегi дiни қ ағ идағ а қ арсы шығ ады. Ол кiтап дереу тә лкiленiп, Фейербах жұ мыстан қ уылады. Жұ мыссыз қ алғ ан ойшыл 1836 ж. кедейленген дворян жан-ұ ясынан шық қ ан қ ызғ а ү йленiп, сонымен бiрге Брукберг деген ауылдық жерге қ оныс аударып, сол жерде 25 жыл бойы ешқ айда шық пай ө мiр сү редi. Тү ске дейiн ағ аш жарып, я болмаса шө п шауып, тү с ауа ғ ылыми жұ мыстарымен айналысады. " Христиандық тың мә нi " атты негiзгi ең бегi осы жерде жазылып бiтедi. Осы кезден бастап ол ү зiлдi-кесiлдi материалистiк атеистiк бағ ытқ а кө шедi. Ө мiрiнiң соң ында ө те ү лкен мұ қ таждық тарды кө рiп, 1872 ж. дү ниеден ө тедi. Нюрнберг қ аласында жерленген. 60 ж. кейiн iзбасарлары оның қ абырына қ ұ лпытас орнатып, оғ ан Фейербахтың ө зi жазғ ан " Адам Қ ұ дайды ө з бейнесiне ұ қ састырып жасады", " Адамды сү йiп оғ ан жақ сылық жаса" деген сө здерiн эпитафия ретiнде жазды.

Гегельдiң философиясының алғ ашқ ы негiздерiн зерттей келе Фейербах оның тү п-тамырының теологияғ а кететiнiн айқ ын кө рсетедi. Фейербахтың ойынша, қ айсыбiр идеализм, соның iшiнде Гегельдiң философиялық жү йесi де, дү ниеге деген нә зiктелген дiни кө зқ арас. Табиғ аттың алдында ө мiр сү рiп жатқ ан логикалық категориялар жө нiндегi Гегельдiң iлiмi басқ аша сө здермен айтылғ ан Дү ниенi Жаратушы идеясы. Ойлауғ а қ абiлетi бар пә нделерден басқ а материадан тыс ө мiр сү рiп жатқ ан таза ойлау ешжерде жоқ. Материя рухтан шық пайды, керiсiнше, материя рухты тудырады. Адамның ойлау қ абiлетi – ол қ андай ғ ажап болса да – мидың қ ызметiнен туады. " Табиғ ат тек қ ана асқ азан шеберханасын жасап қ ана қ оймай, сонымен қ атар мидың ә сем сарайын орнатты. Табиғ ат рухтың, бейсаналық - саналық тың, беймақ саттық мақ саттылық тың алдында ө мiр сү редi". Фейербахтың ойынша, рух дегенiмiз – ол iс-ә рекеттегi адамның қ абiлетi, қ асиетi. Денеден бө лiп алып, адамның шектелген жә не соң ы бар ө мiрiнен босатып қ аралғ ан рух Қ ұ дайғ а айналады. Мә н дегенiмiз – ол ұ ғ ым ғ ана, оны адамның денесiн қ ұ растыратын сү йектерiмен салыстыруғ а болады. Бiрақ тiрi адамның денесi, етi мен қ аны да бар. Бiрақ, Гегельдiң философиясы тек ө лiмтiктi жеп қ оректенетiн қ орқ ау сияқ ты Дү ниенiң қ аң қ асымен ғ ана қ анағ аттанады.

Олай болса, философия ө зiнiң қ айнар кө зiн болмыс ұ ғ ымынан емес, нақ болмыстың ө зiнен бастауы қ ажет. Онда бiз заң ды тү рде жалпылық тан емес жалқ ылық тан бү кiл философиялық ұ ғ ымдарды шығ аруымыз керек. Ө йткенi, қ айсыбiр болмыс – ол нақ тылы болмыс – дү ниеде болып жатқ ан " бiрдең е ", " мынау ", " анау ". Болмыс жалқ ылық пен жекелiктен тұ рса, ойлау – жалпылық ты тудырады.

Таным мә селесiн қ арай келе, Фейербах агностицизмдi қ атты сынғ а алады. Оның ойынша, тү йсiктер бiздi Дү ниеден алшақ татпайды, керiсiнше, бiздi онымен байланыстырады. Ол сыртқ ы Дү ниенiң бейнесi. Бұ л жерде ол дiни терминдi қ олданып оны " Евангелие" (яғ ни " Iзгi хабар") ретiнде тү сiнедi. Тү йсiктер арқ ылы бiз Дү ние жө нiнде хабардар боламыз.

Фейербах Дү ниенiң кө птү рлiлiгiн мойындайды. Материяның ө мiр сү ру формасы –ол қ озғ алыс, ал ол қ ажеттi тү рде кең iстiк пен уақ ытты талап етедi. Олай болса, олар болмыстың ө мiр сү руiнiң негiзгi жағ дайлары. Табиғ аттың ө зiнiң себебi ө зiнде, оны ешкiм тудырғ ан жоқ, ол мә ң гiлiк ө мiр сү редi. Табиғ ат пен қ оғ амнан тыс ешкiм жә не ешнә рсе жоқ. Табиғ атта ақ ыл-ой жоқ, ол адам арқ ылы ғ ана ақ ыл-ойғ а ие болады. Адам арқ ылы ғ ана ол ө зiн-ө зi тү сiну дә режесiне кө терiледi. Тек адам ғ ана ө зiнiң iс-ә рекет жасау негiзiнде табиғ атты қ айта ө згертiп, ө зiнiң санасын табиғ атқ а таң ады.

Олай болса, рух дегенiмiз ол тiрi пә нде – адамның қ асиетi, ойлау мү шесi – ми – адамның денесiне жатады. Сондық тан, адамды Қ ұ дай жаратты деген жалғ ан аң ыз Қ ұ дайдың ө зiн адам тудырды деген шынайы бiлiмге негiзделген қ ағ идағ а ауыстырылуы керек.

Осы мақ сатты ө з алдына қ ойып, оны ө мiрге ең гiзу жолында Фейербах қ ажымай-талмай батыл жұ мыс жасады. Оның ойынша, қ алың бұ қ араның Қ ұ дайғ а сенуiнiң қ айнар-кө зi адамның жан-дү ниесiнiң қ ұ пияларында жатыр. Солардың iшiндегi ең негiзгiлерiнiң бiреуi – адамның табиғ аттың орасан-зор кү штерiнен қ орқ ып соларғ а тә уелдi болуы. " ү рей қ ұ дайларды тудырды. Барлығ ын билеп-тө стейтiн бұ л ү рейдiң ө зiн кiм тудырды? Оны тудырғ ан тiрi пә нденiң бақ ытқ а деген ұ мтылысы, - деп қ орытады ол. Кахарлы я болмаса мейiрбанды қ ұ дайлар адамдардың қ ұ мартуының тұ ң ғ иығ ы мен шытырман қ ажеттiктерiнен шығ ады. Сонымен, адамдардың сан-алуан мұ қ таждық тары мен содан шығ атын тiлектерi – дiннiң дү ниеге келуiнiң ә кесi. Ал сонда оның шешесi кiм? Фейербахтың ойынша, ол адамның бақ ытқ а деген iң кә рiнен шығ атын қ иялдары, яғ ни таным процесiндегi қ иындық тарда жатыр. " Адамның надандығ ының тү бi жә не қ иялының шегi жоқ. Надандық тың арқ асында ө зiнiң негiзiнен айырылғ ан табиғ ат кү штерi шексiз қ иялдауғ а қ осылып Қ ұ дiреттi Қ ұ дайды тудырады".

Сонымен қ атар, Фейербах дiннiң психологиялық тү п-тамырына да терең мiнездеме бередi. Ол адамның ө лместiкке деген iң кә рi, соның себебiнде қ айсыбiр дiннiң " о дү ние" жө нiндегi ғ ажап қ ағ идасына сенуi. " Адам ө зiнiң ө мiрiнiң соң дығ ын, ә лсiздiгiн, шектелгенiн басқ а ешнә рсеге қ арағ анда ө лiмнен қ ашып қ ұ тыла алмайтындығ ынан ең терең сезiнiп тебiренедi", - деп қ орытады ұ лы ойшыл. Сонымен, дiн дегенiмiз қ ұ пияландырылғ ан қ иялдың жемiсi болып шық ты.

Фейербах дiннiң ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан екi формасын кө рсетедi. Бiрiншiсi – ол мистификацияланғ ан (қ ұ пияланғ ан, қ ұ дiреттелген) табиғ ат кү штерi. Екiншiсi – ол адамның ө зiне ұ қ сайтын Қ ұ дай идеясы. Ол жө нiнде Фейербах былай дейдi: " Шексiз де қ ұ дiреттi Қ ұ дайдың мә нi дегенiмiз – ол адамның ө зiнен бө лiп алынып ерекше ө мiр сү рiп жатқ ан сияқ ты адамның рухани мә нiнiң ө зi".

Сонымен қ атар, Фейербах христиан дiнiн езiлген адамның рухани жұ батушысы ретiндегi қ ызметiн кө рсетiп, оны ә шкерлейдi. Оның ойынша, Қ ұ дайғ а сену – дү ниедегi залымдық ты қ ұ ртуғ а бағ ытталғ ан қ ұ ралдар жө нiндегi ойларды шетке шығ арып тастайды. Адам бұ л дү ниеде iске аспайтын ынталарына бола iске асыра алатын тiлектерiн аяқ қ а басады. Олай болса, Фейербах " мен қ ұ дайды терiстеймiн, олай дегенiм – мен адамды терiстеудi терiстеймiн", - деп Гегельдiң тiлiмен оның iлiмiне қ арсы шығ ады. Ө йткенi, о дү ниенi терiстеу дегенiмiз бұ л дү ниенi орнық тыру деген сө з. Жарқ ын болашақ - ол сенiмге емес, адамның ө зiнiң борышына жатады.

Мiне, ендi бiз Фейербахтың философиясының негiзгi мә селесiне келiп тiрелдiк – ол адам мә селесi. " Жаң а философия адамды, жә не соның негiзi ретiндегi табиғ атты философияның ең негiзгi универсалды пә нiне айналдырады". Сондық тан бiз Фейербахтың iлiмiн антропологиялық философия деймiз. Ол адамды негiзiнен психо-физиологиялық пә нде ретiнде қ арайды. Фейербахты немiс философтарының адамды тек қ ана рух ретiнде тү сiнуi қ анағ аттандырмайды. Оның ойынша, адам бiр жағ ынан материалдық дене болатын болса, екiншi жағ ынан - ойлайтын рух. Фейербах кө бiне адамның табиғ и-биологиялық жақ тарын қ айта орнына келтiруге тырысады. " Мен" дегенiмiз – ол ойлайтын рух қ ана емес, ол денесi мен ойлай алатын басы бар, нақ тылы кең iстiк пен уақ ыттың шең берiнде ө мiр сү рiп жатқ ан тiрi адамның ө зi.

Фейербах адамның негiзгi мiнездемесi ретiнде оның сезiмдiгiн келтiредi. Гегельдiң ойлау мен болмыстың тең дiгiне Фейербах болмыс пен сезiмдiктiң тең дiгiн қ арсы қ ояды. Оның ойынша, тек қ ана " сезiнетiн пә нде ғ ана шынайы ақ иқ атты пә нде". Сезiмдiк болмыс деп Фейербах бiздiң санамыздан тә уелсiз ө мiр сү рiп жатқ ан материалдық дү ниенi айтады. Олай айтқ ан себебi, Дү ниедегi материалдық заттар мен қ ұ былыстардың ө зiндiк ө мiрiне Фейербах онша кө п мә н берген жоқ, ол олардың бә рiн тек қ ана адамғ а деген байланысы арқ ылы қ арады, соң ғ ының ө зi сезiмдiк деректер арқ ылы адамғ а берiлетiнi сө зсiз. Екiншiден, адамның ө зiнiң материалдығ ын, денелiгiн ойшыл сезiмдiк арқ ылы тү сiнедi. Адам тү йсiктерi мен сезiмдерiнiң ө зi оның материалдық дене екендiгiн кө рсететiн бiрде-бiр дә лелдеме. Сонымен, " мен" –сезiмтал пә нде, олай болса, дене –адамның мә нiне толық тү рде кiредi. Егер табиғ атты Фейербах ө з болмысынан ө зiн айыра алмайды деп тү сiнсе, адам ө зiнiң мә нiн болмыстан айыра алатын пә нде.

Фейербахтың сезiмдiк қ ағ идасының гносеологиялық (танымдық) жағ ы да бар. Жағ алай қ оршағ ан ортаны танып-бiлу сезiмдiк қ абылдау, тү йсiктер, аң лау арқ ылы жү редi. Оның айтуынша, тек сезiмдiк аң лаумен анық талғ ан, бағ ытталғ ан ойлау ғ ана шынайы. Егер ойлау сезiмдiктен алыстаса, онда ол шындық тан да қ ол ү зiп, ө зiнiң шең берiнен шығ а алмай адасады.

Сезiмдiктiң тағ ы да бiр аса мә ндi жағ ы – оның iшiне қ ажеттi тү рде сү юдiң енуi. Фейербахтың ойынша, " бiздiң сү ймейтiн, сү юге болмайтын нә рсемiз – ол жоқ ", " сү ю жоқ жерде - ақ иқ ат та жоқ ", " сү ю – заттардың бiзден тыс ө мiр сү руiнiң шынайы онтологиялық дә лелдемесi". Ә рi қ арай ө з ойын жалғ астырып, Фейербах сү юдi iң кә рмен тең ейдi. Олай болса, тек iң кә р ғ ана заттың ө мiр сү руiнiң анық тамасы. Тек iң кә рдiң ұ мтылғ ан заты қ ана ақ иқ атты. Фейербахтың бұ л сө здерiн субъективтi-идеалистiк бағ ытта қ арауғ а болмайды. Оның айтқ ысы келгенi – адам ө зiнiң керек қ ылатын заттарына, ө мiрлiк қ ұ ндылығ ы бар қ ұ былыстарғ а немқ ұ райлы қ арамайды, ол оларды сү йедi, оларды игеруге, иеленуге тырысады, тек осы сә тте ғ ана олардың адамнан тыс ө мiр сү рiп жатқ аны оғ ан айқ ын кө рiнедi. Егер ол ө зi сү йетiн, керек қ ылатын заттарғ а жете алмаса, ол онда қ айғ ырып - қ амығ ады, зардап шегедi. Оның ө зi шынайы ө мiрде керек нә рсенiң жоқ тығ ын, оның бiздiң жан-дү ниемiзден тыс ө мiр сү ретiнiн кө рсетедi.

Фейербахтың философиясында ә леуметтiк, моральдық мә селелерге кө п кө ң iл бө лiнген. Ол ө з заманындағ ы қ оғ амдық қ атынастарғ а қ анағ аттанбайды. ә сiресе, христиан дiнiнiң – осы Дү ниенiң қ ұ дiреттi жаратушысы Қ ұ дайдың ө зiне сенiп адал болғ ан адамдарғ а мә ң гi рахатқ а бө лiнген о дү ниедегi ө мiр берiледi – деген негiзгi қ ағ идасына терiс бағ а берiп, ол қ арапайым адамдардың осы ө мiрдегi жағ дайларын жақ сартуғ а бағ ытталғ ан ұ мтылысына кедергi келтiредi деген пiкiр айтады. Фейербахтың ойынша, аспандағ ы мә ң гiлiк ө мiрге сену жердегi ө мiрдiң қ ұ ндылығ ын жояды.

Бiрақ, Фейербах христиандық ты қ атты сынғ а алғ анмен, қ оғ ам ө мiрiне бә рiбiр дiннiң керектiгiн мойындайды. Оның ойынша, тарихтағ ы бiрiн-бiрi ауыстыратын ү лкен дә уiрлер дiндердiң ауысуымен тығ ыз байланысты. Олай болса, ө зiнiң мү мкiндiктерiн сарқ ығ ан христиан дiнiнiң орнына жаң а дiн керек. Ол дiн Қ ұ дайғ а деген сү йiспеншiлiктiң орнына адамды сү юдi қ оюы керек. " Христиандық тың мә нi" деген негiзгi ең бегiндегi соң ғ ы тарауында Фейербах " Адам адамғ а - Қ ұ дай" деген пiкiр айтады. Сонымен, бү кiл философиясы материалистiк бағ ытта болғ ан философ мұ ндай кө зқ арасқ а неге келедi, - деген сұ рақ бiздiң ойымызғ а ерiксiз келедi. Оның ойынша, адамдардың бiр-бiрiне деген қ атынастарына дiни бiтiм берiлмесе, олар ө зiнiң гуманистiк (адамгершiлiк) қ асиеттерiнен жұ рдай болады, ө йткенi, ондай жағ дайда адамдар ө здерiнiң табиғ и ө зiмшiлдiгiнен арыла алмай қ алады. Дiнсiз болу – тек адамның ө зiн ғ ана ойлауымен тең, дiнге сену – басқ аларды да ойлаумен бiрдей, - дейдi Фейербах.

Ендi, мiне, Жаң а замандағ ы материалист-ойшы Фейербах бұ л мә селеге қ андай жаң алық ә келдi екен? Оның ойынша, еркек пен ә йел арасындағ ы жыныстық сезiмге негiзделген сү йiспеншiлiк осы жаң а дiннiң арқ ауы болуы керек. Ө йткенi, адам табиғ и-биологиялық пә нде болғ аннан кейiн оның тү йсiктерi мен сезiмдерi оны алдамайды, тек қ ана сү йiспеншiлiктен басқ а шынайы практикалық жә не органикалық нә рсе адамдар арасында жоқ деген ө з пiкiрiн айтады. Олай болса, " аспандағ ы лә ззаттан" гө рi адам жердегi " сезiмдiк бақ ытқ а" ұ мтылуы қ ажет. Ол, ә рине, бiр-бiрiн сү йетiн " сен" мен " меннiң " қ арым-қ атынасы. Адамдардың бiр-бiрiне деген қ ажеттiктерi оларды бiр-бiрiмен тең еп топтастырады. Егер адамдар Қ ұ дайғ а сенуден гө рi ө здерiне сенiп, адамның ө зiн Қ ұ дай ретiнде қ араса, онда барлық адамдардың арасында, олардың жынысына қ арамай, достық қ арым-қ атынастар қ алыптасып, коммунизмге жол ашылар едi, - дейдi ұ лы ойшыл. Осындай ө здерiнiң рухани-адамгершiлiк ойларымен Фейербахтың есiмi бiздiң санамызда сақ талып қ алады.

Мiне, осымен немiс классикалық философиясына арналғ ан соң ғ ы беттi аударамыз. Келесi сарапталатын ағ ым – тек қ ана философияда ғ ана емес, бiздiң ө ткен тарихымызғ а тiкелей ө зiнiң зор ә серiн тигiзген iлiм – ол маркстiк философия.

Ө зiндiк дайындық қ а арналғ ан сұ рақ тар:

1. Немiс классикалық философиясындағ ы кө рнектi тұ лғ аларды есiң iзге тү сiрiң iз.

2. И.Кант “сынғ а дейiнгi² ө мiр кезең iнде қ андай гипотеза ұ сынды?

3. И.Канттың танымдағ ы жасағ ан “коперникандық тө ң керiсiнiң ² мә нi неде?

4. “Категориялдық императивтiң ² негiзгi талабын кө рсетiң iз.

5. И.Канттың “диалектикалық антиномияларын² есiң iзге тү сiрiң iз.

6. И.Фихтенiң философиясының негiзгi iргетасты қ ағ идаларын атаң ыз.

7. Г.Гегельдiң философиялық жү йесi.

8. Диалектиканың негiзгi заң дарын атаң ыз.

9. Г.Гегельдiң рух саласындағ ы 3 сатысы.

10. Философия рухтың қ ай саласына жатады?

11. Л.Фейербахтың философиясының негiзгi қ ағ идалары.

12. Л.Фейербах дiннiң ә леуметтiк, танымдық, психологиялық тү п-тамырлары жө нiнде.

13. Л.Фейербахтың “сү йiспеншiлiк² iлiмi.