Ажеттілік пен еріктік. Жауапкершілік

Адам еріктігі жө нінде философия тарихында мың дағ ан мақ алалар мен кітаптар жазылғ ан. Бұ л категория, ә сіресе, бұ рынғ ы Кең ес Одағ ының шең беріндегі “қ айта қ ұ ру” ү рдісі басталғ аннан кейін қ оғ амдық санада аса кө п айтылатын, насихатталатын ұ ғ ымдардың біреуіне айналды. Алайда, бү гінгі қ оғ амдық санада “еріктікпен мастану” сатысы ө тіп бара жатқ ан сияқ ты, ө йткені, еріктікті ұ ран етіп жасалғ ан жақ сы нә рселермен бірге қ аншалық ты теріс нә рселер де болды!!! (басқ алардың мү дделерін таптау, ұ рлық -қ арлық, зорлау, ө р-кө кіректік т.с.с.). Сондық тан, бұ л категорияның саяси “ұ рандық ” сипатынан бас тартып, философиялық дең гейде қ арайық.

Еріктік категориясының маң ыздылығ ы – ол адамның тектік қ асиетіне жатады – жануарлар ә лемінде еріктік жоқ. Яғ ни, ол адамның саналы мақ сатқ а лайық ты іс-ә рекетінен туындайды. Алайда, адам жалғ ыздан-жалғ ыз ғ арыштағ ы кең істікте ө мір сү ріп жатқ ан жоқ, оны жағ алай қ оршағ ан - ө з мү дделері мен мақ саттары бар – басқ а адамдар да бар. Сондық тан, еріктік деп адамның жағ алай қ оршағ ан ортадағ ы ақ уалды ескере отырып, ө з мү дделері мен мақ сат-мұ раттарын іске асыру қ абілетін айтамыз.

Философия тарихында, кө бінесе, еріктік мә селесін қ арағ анда, оны қ ажеттілікке қ арсы қ оюды байқ аймыз. “Еріктік бар жерде қ ажеттілік жоқ ”, я болмаса, “Ешқ андай еріктіктің болуы мү мкін емес, тек қ ана қ ажеттілік бар”. Ақ ырында, бірінші кө зқ арас еріктікті адамның ойына не келсе, соны жасауғ а тең еп, волюнтаризмге (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше) ә келді (voluntas, - латынша, - ырық). Еріктікті терістеп, тек қ ана қ ажеттікті мойындағ андар (Т.Гоббс, П.Лаплас т.б.) фатализм бағ ытын тудырды (fatum, - латынша, тағ дыр). Егерде адам ө мірінде еріктік жоқ болатын болса, онда тағ дырдың тә лтегіне толығ ынан кө нуге тура келеді.

Мұ ндай кө зқ арастардың біржақ тылығ ын сезініп, жаң а формула ә келген Б.Спиноза болды: “Еріктік – танып-білінген қ ажеттілік”. Негізінен алғ анда, маркстік философияда да осы бағ ыт ұ сталғ ан. Бұ л формула, қ алай айтсақ та, қ ажеттіліктің басымдығ ын ертелі-кеш мойындайды. Соның негізінде конформизм (бә рі не істесе, сен де соны істе), я болмаса, тоталитаризм (не айтылса, соны істе) пайда болады. Қ ажеттікті танып-білу еріктікті ө зінен ө зі туғ ызбайды. Тү рмеде отырғ ан адам қ аншалық ты қ ажеттікті тү сінгенмен, одан ерікті бола алама? Осы арада бір анекдотты келтірсек те болғ аны: Полицай бір адамды ұ стап клеткағ а жауып қ ойып, оқ тын-оқ тын “Итбаев! ”, - деп атын атағ анда, ол байғ ұ с: “Мен мындамын, полицай мырза”, - дегенде, полицай: “Қ айда кетерсің ”, - деп жауап қ айтарады екен.

Жоғ арыда келтірілген кө зқ арастар бұ л категорияның аса кү рделі екендігін кө рсетеді. Сондық тан, оны жете тү сіну ү шін басқ а “Тә уелсіздік пен тә уелділік”, “мү мкіндік пен шындық ” т.с.с. категориялармен байланыстырып қ ана оның терең мә нін ашуғ а болатын сияқ ты.

Біріншіден, адамның еріктігі – ол Дү ниенің іргетасын қ ұ райтын ә р зат пен қ ұ былыстың ө з тә уелсіздігіне деген “ұ мтылысының ” саналы кө рінісі ретінде қ аралуы керек. Ә рине, адамды зорлап-зомбылауғ а, аяқ -қ олын шынжырлауғ а т.с.с. болады. Бірақ оның ішкі рухани бостандығ ын, соғ ан жетуге деген ынтасын еш диктатор, патша, жауыз ешқ ашанда жоя алмайды.

Сонымен қ атар, бұ л Дү ниеде ө з тә уелсіздігін толығ ынан іске асырып ө зімен-ө зі ө мірі сү ріп жатқ ан да бір нә рсе жоқ. Олай болса, абсолюттік еріктік те Дү ниеде жоқ. Бұ л мә селені ерекше талдап арнайы жазғ ан кітабын Э.Фромм “Еріктіктен қ ашу”, - деп атағ ан (қ араң ыз: Бегство от свободы. М., Прогресс, 1991). Расында да, ойлап қ арайық шы: абсолютті, шексіз еріктікке жеткен адам шексіз жалғ ыздық тың ащы зардабын тартар еді. Ө йткені, ол барлық тә уелділіктен қ ұ тылды, ө з “ө зіндігімен” ғ ана қ алып қ ойды.

Уақ ытында К.Ясперс айтқ андай “адами ақ уал – рухани” болатын болса, ө з еріктігімен қ атар, адам басқ а адамдармен байланысқ а тү суге, ө з болмысында басқ аларғ а жақ сылық тар жасауғ а, ә семдікке, шындық қ а, ә ділеттікке жетуге ынталы. Ал, мұ ның ө зі оны қ оғ аммен шым-шытырық байланыстарғ а ә келіп, басқ алардың да мү дделерімен санасуғ а ой салады. Қ оғ ам шең берінде ө мір сү ре отырып одан толық тә уелсіз болу – ойғ а сыйматын нә рсе. Тек дамымағ ан, я болмаса, зұ лым тұ лғ а ғ ана басқ алармен есептеспейді.

Екіншіден, қ ажеттіктің ө зі ә р-тү рлі мү мкіндіктер арқ ылы кездейсоқ тық тың негізінде кө рініс тапқ аннан кейін еріктіктің ө зі адамның қ алайтын мү мкіндіктерді қ ажымас қ айрат кө рсетіп ө мірге ә келуімен тең сияқ ты. Яғ ни, адам ө з саналы іс-ә рекетінің нә тижесінде, ә р-тү рлі мү мкіндіктердің ішінен ө з қ алауын таң дау арқ ылы ө з еріктігін іске асыра алады. Ал, оның ө зі шығ армашылық ты талап етпей ме?! Ө йткені, ол таң далғ ан мү мкіндік дайын тү рде адам алдына келмейді, оны ол тудыруы керек. Сондық тан, осы жаратылғ ан Дү ниені адам ә рі қ арай ө з шығ армашылық дарынының арқ асында ә рі қ арай жетілдіріп жатқ ан жоқ па? Осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, орыс философиясының аса дарынды ө кілі Н.А.Бердяевтің “еріктік дегеніміз адамның ішкі шығ армашылық кү ш-қ уаты. Адам ө з еріктігінің арқ асында мү лде жаң а ө мірді тудыра алады… Еріктік – бұ л Дү ниенің шең берінен шығ умен тең ”, - деген сө здерінің терең дігіне таң ғ аласыз (қ араң ыз: Н.А.Бердяев. Царство духа и царство кесаря. М., Мысль, 1995, с.247-248). Олай болса, еріктік дегеніміз – шығ армашылық. ХХ ғ. ө мір сү рген кө рнекті австрия ғ алымы В.Франклдің “шығ армашылық қ ұ ндылық тары – адам ө мірінің ең терең мә н-мағ насын қ ұ райды”, - деген ойы да жоғ арыдағ ы оймен шектесіп жатқ ан жоқ па? (қ араң ыз: В.Франкл. Человек в поисках смысла., М., Прогресс, 1990, стр.165). Уақ ытында К.Маркстің ө зі коммунизмді ә р адамның шығ армашылық сатысына кө теріліп, гү лдеуімен тең естірген болатын.

Алайда, бұ л арада біз тағ ы да бір кү рделі мә селеге тап боламыз. Адам кірпіштен ә сем сарай сала алады. Сонымен қ атар, адамдарды қ ұ ртуғ а бағ ытталғ ан концлагерлерді, оларды жағ уғ а арналғ ан газ камераларын да тудырды. Атомның ядролық кү шін ө з кү шіне айналдырып жү здеген атомдық электростанцияларды салды. Сонымен қ атар, жер бетін мың дағ ан рет қ опарып тастай алатын ядролық бомбаларды жинады. Адамзат мың дағ ан тұ руғ а лайық ты гү лденген қ алаларды орнатты, бірақ, “Ұ лы мә ртебелі” арғ ы анамыз - Табиғ атқ а - барлық салмағ ын салып - аздыртты.

ХХ ғ. ғ ылыми-техникалық революцияның тең деспес дамуына байланысты адамзат алдында бұ рынғ ы-соң ды болмағ ан ү рейлер пайда болды. Бү інгі таң да адамзат қ ұ пияның -қ ұ пиясы – тіршіліктік геномының ішкі сырын ашып, неше-тү рлі генетикалық инженерия технологияларын жасауда. Адамның ө зін клональды, яғ ни, бейжыныстық тү рде Дү ниеге ә келу мү мкіншілігі пайда болды. Мә селенің ө ршіленгені соншалық ты, Италияның Генуя қ аласында 2001 ж. шілдесінде ө ткен дамығ ан елдердің саммитінде бұ л мә селе ерекше сұ рақ ретінде кү н тә ртібіне қ ойылды.

Бұ л арада адамның ерікті шығ армашылық қ ызметі мен оның жауапкершілігіне байланысты мә селе туады. Бұ л мә селені алғ аш кө тергендердің бірі ретінде қ азіргі экзистенциализм бағ ытындағ ы ойшылдарды жатқ ызуғ а болады. ХХ ғ. екі Дү ниежү зілік соғ ыстың ащы салдарларын сараптаудан шық қ ан ойшылдар адам ө мірінің трагизмін мойындайды. Бір жағ ынан, адам ерекше ерікті пә нде, ол не істесе де оғ ан қ ұ қ ылы, екінші жағ ынан, ол саналы пә нде ретінде ө з істеріне жауапты. Сондық тан, экзистенциалистік философияның кө рнекті ө кілі Ж-П.Сартр айтқ андай, “еріктік дегеніміз – адамның арқ аланатын жауапкершілік жү гі”. Яғ ни, сен еріктісің, бірақ, ө з ісің е толығ ынан басқ алардың алдында жауап бер.

Адам, бір жағ ынан, ө з ү шін (эгоизм), я болмаса, басқ алар ү шін ғ ана (альтруизм) емес, ө з мү ддесін басқ алармен бірге ұ штастырып ө мір сү руі керек.

Сонымен, еріктік пен жауапкершілік – кү міс ақ шаның екі жағ ындай, бір-бірінсіз ө мір сү ре алмайды. Еріктік бар, жауапкершілік жоқ жерде ә ділетті дұ рыс қ оғ ам орнату мү мкін емес. Сондық тан, жаң а ғ ана қ алыптасып жатқ ан демократиялық қ оғ амның берген еріктіктерін тек ө з қ ұ лқ ынына жаратып, жауапкершілікті мойындағ ысы келмейтіндердің алдына тосқ ауыл қ ойылуы қ ажет. Бұ қ ара ақ парат қ ұ ралдарында еріктік пен қ атар, ал біздің жағ дайда, мү мкін, кө бірек, - адамның қ оғ ам алдындағ ы жауапкершілігі егжей-тегжей талдануы қ ажет, - деп есептейміз. “Арнасы жоқ ” еріктіктің уақ ыты ө тті, халық алдындағ ы жауапкершіліктің уақ ыты келгендей сияқ ты.