Танымның практикалық табиғаты

Практика (practіkos, - грек сө зі, - белсенділік, іс-ә рекет) ұ ғ ымы жағ алай қ оршағ ан ортаны ө згертудегі адамның саналы, мақ сатқ а лайық ты іс-ә рекетін бейнелейді. Ә рине, адам да қ айсыбір тіршілік секілді жағ алай ортасыз ө мір сү ре алмайды. Қ айсыбір жануар ө зінің дене қ ұ рылысы, табиғ атына байланысты жағ алай қ оршағ ан ортаның шең берінде ө зінің орнын тауып ө мір сү реді. Ол тек қ ана ө з тіршілігіне тікелей, я болмаса, жанама қ атысы бар заттар мен қ ұ былыстарды ғ ана сезініп қ абылдай алады. Яғ ни, оның мү мкіндіктері ә рқ ашанда шектелген. Ал адамғ а келер болсақ, ол қ оршағ ан ортамен универсалды, жан-жақ ты қ атынасқ а тү седі. Жағ алай қ оршағ ан орта нақ тылы-тарихи ө мір сү ріп жатқ ан адамның игеру мү мкіндігінен ә рқ ашанда басым болғ аннан кейін, адамның шексіз дү ниетану мү мкіндігін тудырып, оның жаң а кү ш-қ абілеттерін оятады.

Білімнің шынайы мә н-мағ насы оның ө мірге еніп қ оғ амның материалдық жә не рухани жақ тарын жетілдіруде емес пе? Танымның негізгі мақ сат-мұ раты тек қ ана білімді жетілдіру ғ ана емес, сонымен қ атар, қ оғ ам мен адамның ү не бойы ө згерістегі материалдық жә не рухани қ ажеттіктерін ө теуде болса керек.

Осы тұ рғ ыдан алып қ арағ анда, ғ ылымның қ айнар кө зінің ө зі осы адамзат практикасының қ ажеттіктерінен шық қ анын байқ ауғ а болады. Мысалы, кө не заманда кө шпенділер аспандағ ы жұ лдыздар мен планеталарғ а қ арап, кө ш жолдарын анық тай бастады. Кө не Мысыр мен Қ ытайда суармалы егін егу қ ажеттігі ү лкен каналдарды қ азып тартуғ а мә жбү р етті, ал ол ү шін жер бетіндегі кең істікті зерттеу қ ажет болды. Соның нә тижесінде геометрия мен математиканың негіздері жасала басталды.

Қ азіргі адамзат практикасына келер болсақ, оның қ ажеттіктері де ғ ылымның дамуының негізінде жатқ аны сө зсіз. Мысалы, АҚ Ш Невада штатында жақ ында орасан-зор синхрофазатронды іске қ осты. Ол осы мемлекетке 6 млрд. долларғ а тү сті. Осыншама қ аражат бірнеше аса дарынды физиктердің " білімқ ұ марлығ ы ү шін" жұ мсалды деп ойлау тым тұ рпайы болар еді. Ресей, басқ а да ірі мемлекеттер де ядролық физика саласын зерттеуге біршама қ омақ ты қ аражат жұ мсауда. Ал оның негізгі себебі адамзат практикасынан шығ атын энергияның жаң а кө здерін ашу қ ажеттігінде жатқ аны сө зсіз. Ө йткені, органикалық шектелген энергия ресурстары (мұ най, газ, тас кө мір) жылдан-жылғ а азайып қ азірдің ө зінде алаң датушылық ты тудырып отырғ аны ешкімге де қ ұ пия емес. Сонымен, жаң а энергия кө здерін ашу, оны игерудің арзан да қ ауіпсіз технологияларын жасау – бү гінгі таң дағ ы ғ ылымның негізгі мақ сат-мұ раттарының біреуіне айналып отыр. ХХ ғ. соң ғ ы ширегінде дү ниеге келген эволюциалық химияның да алдындағ ы зор мақ сат – кү н сә улесін электр тоғ ына айналдырудың арзан технологиясын жасау, судың фотолизін жасап, су тегін практикалық тү рде шексіз де таза энергия кө зіне айналдыру т.с.с.

Бү гінгі таң дағ ы ең алдың ғ ы қ атарлы ғ ылым саласы – биологияғ а келер болсақ, мұ ндағ ы ғ алымдардың алдына қ ойғ ан мақ сат-мұ раттары да бү гінгі адамзат практикасымен тығ ыз байланысты екенін байқ аймыз. Генетикамен байланысты микробиологиялық зерттеулер тіршілікті клональды, яғ ни, бейжыныстық жолмен тудыру, ө мірдің ең терең сырларын ашу – қ азіргі адамзатқ а ауадай қ ажет нә рселер. Ө йткені, тек осы зерттеулердің негізінде болашақ та тұ қ ым қ уу механизміндегі жиі кездесетін ауытқ уларды емдеуге, сонымен қ атар, мол ө нім беретін жаң а ө сімдіктер мен жануарлар тү рлерін тудыруғ а, олай болса, жер бетіндегі аштық қ а ұ шырағ ан халық тарғ а тиімді кө мек беруге жол ашылады.

Енді ғ арышты зерттеу мә селелеріне келер болсақ, олардың да адамзат практикасымен байланысты екенін байқ ауғ а болады. Мысалы, ғ арыштағ ы орналасқ ан байланыс жү йелері арқ ылы тең ізде апат болғ ан кемені тез арада тауып алып кө мек кө рсетуге болады. Бү гінгі жер бетін толығ ынан шырмағ ан ақ парат жү йелері – интернетті - ө мірге ең гізу, ә р-тү рлі қ ұ рлық тармен телефондық байланыс жү йесін орнату т.с.с. ғ арыштағ ы жасанды серіктерсіз мү мкін болмас еді.

Жоғ арыда келтірілген деректерді тағ ы да жалғ астыра беруге болар еді. Бұ лардың бә рі де таным ү рдісінің ә рқ ашанда адамзат практикасымен байланысты екенін кө рсетеді. Дү ниетаным адамзаттың ерекше рухани іс-ә рекеті болғ анымен, оның терең табиғ аты практикада, оның ә леуметтік-тарихи мә н-мағ насында жатқ аны сө зсіз.