Дәнді бұршақ дақылдарын тұқымдары бойынша ажырату.

ДӘ НДІ БҰ РШАҚ ДАҚ ЫЛДАРЫ

Дә нді бұ ршақ дақ ылдар тобы алуан тү рлерден тұ рады. Оларды біріктіруші жалпы мақ сат – белоктарғ а бай тұ қ ым алу.

Ботаникалық ә ртү рлілігіне жә не пайдалануына қ арамастан барлық дә нді бұ ршақ дақ ылдарының танысуда, алдымен олардың жалпы ерекшеліктерімен, содан соң ә рбір тү рдің ерекшеліктерін оқ ып ү йрену керек.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдар тобына – ас бұ ршақ, жасымық, сиыр бұ ршақ, ноғ атық (екпе чина), майбұ ршақ, ноқ ат, малазық тық немесе атбас бұ ршақ, бадана (лобия, ү рме бұ ршақ), бө рі бұ ршақ кіреді. Олардың бә рі бұ ршақ тұ қ ымдастығ ына жатады, бірақ та дақ ылдар арасында морологиясы, биологиялық ерекшеліктері мен пайдалану бағ ытына байланысты айырмашылық тары бар.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының жалпы ерекшкліктері

Тапсырма:

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының ортақ сипаттамаларымен танысу.

Дә нді бқ һ ұ ршақ дақ ылдарын тұ қ ымдары бойынша ажырату.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарын ө скініне (майсасына) жә не жапырақ тарына қ арап ажырату.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарын жемістері бойынша анық тау.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының ө сіп-даму сатыларын белгілеу.

Қ ажетті қ ұ ралдар мен материалдар. Дақ ылдар тү рлері жә не олардың тұ қ ымдары, жемістері, гербарийлер, суреттер, плакаттар, слайдтар, диафильмдер.

Ә дістемелік нұ сқ аулар.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдардың жалпы сипаттамасы. Тамыры 1-2 м терең дікке бойлайтын, бірінші, екінші, ү шінші жә не одан кейінгі дә режедегі тамыршалары жақ сы дамығ ан кіндік тамыр.

Сабағ а – тік, бұ тақ ты (ас бұ ршағ ы, жасымық)не жапырылуғ а бейім (ноғ атық) болып келеді.

Жапырағ ы – кү рделі (қ ауырсынды, ү ш қ ырлы, саусақ салалы) болып бө лінеді. Кейбір тү рлерінде жапырақ серігі болады.

Гү л шоғ ыры – шоқ гү л (май бұ ршағ ы мен бө рі бұ ршақ та) немесе жапырақ қ отығ ында гү л бағ анасында бір, екі немесе ү штен орналасқ ан.

Жемісі – ә р тү рлі пішіндегі жә не мө лшердегі бұ ршақ. Піскен кезде екі ұ зынша жармағ ы жарылады, тұ қ ымдары қ ысқ а тұ қ ымжай арқ ылы бауыр жанындағ ы жігіне орналасқ ан. Піскеннен кейін бұ ршақ бауыр жіне арқ а жақ жектері арқ ылы екі жармағ а ажыратылады да, тұ қ ымдары шашылады.

Тұ қ ымдары – ә р тү рлі кө лемді, пішінді, жіне ір тү сті болып келеді, ботаникалық ұ ғ ымнан нағ ыз тұ қ ым болып табылады.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарын тұ қ ымдары бойынша ажырату.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының тұ қ ымдарының қ ұ рылысы астық дақ ылдарынан ө згеше (39-сурет. Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының тұ қ ымының қ ұ рылымы, 37-кесте).

39-сурет. 1-ас бұ ршақ, 2-жасымық, 3-сиыр жоң ышқ а, 4-малазық тық бұ ршақ (ат бұ ршақ), 5-екпе чина, 6-ноқ ат, 7-бадан, 8-май бұ ршақ, 9-бө рі бұ ршақ жің ішке жапырақ ты, 10-кө пжылдық бө рі бұ ршақ.

Олар біб-бірінен тұ қ ымдарының кө лемі, пішіні, тү сі жә не тұ қ ым кіндігі (кертігі) пішіні, тү сі, орналасуы бойынша анық тайды.

Дә ндә бұ ршақ дақ ылдарының дә ндері ботаникалық ұ ғ ымы нағ ыз тұ қ ым болып танылады. Тұ қ ымының сырты берік, тегіс немесе ә жімді қ алың қ абық пен кө мкерілген. Тұ қ ымның сыртында ә ртү рлі тү зілімдер кездеседі, оның ішінде кө зге тү сетін тұ қ ым кіндігі, тұ қ ым сағ ығ ының – тұ қ ым бү йрекшесіне бекітілген орны, одан тұ қ ым дамиды. Осы жерден тұ қ ым піскеннен кейін, аналық ө сімдіктен бө лінеді. Дә нді бұ ршақ дақ ылдарының тұ қ ым кіндігінің пішіні, тү сі, кө лемі жә не орналасуы ә ртү рлі. Тұ қ ым кіндігінің ортасында кіндік ізі байқ алады – тұ қ ым бү йрекшесінің талшық ты тү кті шоқ тары ізі. Кіндіктің сырты кутикуламен жабылғ андық тан, ол арқ ылы тұ қ ымның бө ртуіне қ ажетті су ө теді.

Тұ қ ым кіндігінің бір шетінде тағ ы бір тү зілім – ұ рық тық із немесе микропиле орналасқ ан. Ол арқ ылы тозаң дану кезінде ұ рық бү йрекшесіне тозаң тү тікшелері кіреді. Микропилеге қ арсы тұ қ ым кіндігінің екінші жағ ында шағ ын тө мпешікше – халаза бар, жә не ол ұ рық бү йрекшесінің негізі болып есептеледі де, одан ұ рық дамиды.

Тұ қ ым қ абатының астында, екі етті тұ қ ым жарнағ ынан тұ ратын ұ рық байқ алады. Тұ қ ым жарнақ тары бір-біріне ә лсіз иілген жақ тарымен бекіген, ол ұ рық тың алғ ашқ ы кезең інде ө су мен жетілү іне қ ажетті қ орлық қ оректік заттар жинақ талғ ан. Тұ қ ым жарнақ тарының қ осылғ ан жерінде ірі ұ рық тамырша мен бү ршікше орналасады. Бү ршікше кішірек ұ рық тық ө сімдіктің алғ ашқ ы екі нағ ыз жапырақ тарының ө скінінен тұ рады да, қ ос жарнақ тың ортасында бү ктелген кү йінде жатады, олардың арасында ө су нү ктесі орналасқ ан.

37-кесте.

Дә нді бұ ршақ дақ ылдары тұ қ ымдарының айырмашылық