Асбұршақтың сорттары

Рамонский 77. Вульгатум тү ршесіне жатады. Орташа мерзімде пісетін сорт, ауруларғ а орташа тө зімді, қ уаң шылық қ а тө зімділігі жоғ ары. 1000 тұ қ ымның массасы 180 -250 г. Қ азақ стан Республикасының барлық облыстарында аудандастырылғ ан.

Неосыпающий1. Экадукум тү ршесіне жатад. Сорт орташа мерзімді піседі, аурулар мен зиянкестерге орташа тө зімді, шашылуғ а жоғ ары тө зімділігі мен ерекшеленеді. 1000 тұ қ ымның массасы 180-240 г. Қ азақ станның барлық облыстарында аудандастырылғ ан.

Таловец 55. Тү ршесі – экадукум, орташа мерзімде піседі, қ уаң шылық қ а тө зімділігі ортадан жоғ ары. біркелкі пісетінділігімен ерекшеленеді, мү лде шашылмайды деуге болады. Тамыр шіріндісі, аскохитоз, ұ н ұ лпасы, асбұ ршақ шіркейлерімен орташа залалданады. 1000 дә ннің массасы 226-322 г. Солтү стік облыстарда аудандастырылғ ан.

Кан(Дружный). Вульгарум тү ршесіне жатады. Орташа мерзімде піседі. Қ уаң шылық қ а жә не жапырылуғ а тө зімділігі жоғ ары. Шашылуғ а тө зімді. 1000 дә ннің массасы 217-249г. Қ останай облысында аудандастырылғ ан.

Донбасс. Экадукум тү ршесіне жатады. Ортадан кеш пісетін сорт, қ уаң шылық қ а тө зімділігі ортадан жоғ ары. Аскохитозбен ә лсіз залалданады. Солтү стік Қ азақ стан облысында аудандастырылғ ан.

3.2.2. Атбас немесе малазық тық бұ ршақ -Конские бобы-Vicia Faba L.

Атбас бұ ршақ -Faba vulgarisB.C. Муратованың топтауынша 2 тү р тармақ тан тұ рады. Олар бір бірінен жұ п жапырақ ша санымен ажыратылады.

1. Paucijuga тү ртармағ ы

2. Eu-Faba тү ртармағ ы

Ө ндірістік жағ дайда ең маң ыздысы - Eu-Faba тү ртармағ ы, ол жұ п жапыраұ тарының кө птігімен 3-4 жұ п жә не гү лдері мен бұ ршақ қ аптарының ірілігімен сипатталады.

Eu-Faba тү ртармағ ы ү ш тү ршеден тү рады. Олар бір бірімен шаруашылық тық маң ыздылығ ымен жақ сы ажыратылады.

Тү р тармаұ тары тү ршеге бө лінудің маң ызды белгілері болып тұ ү қ ым кө лемімен пішіні жә не бұ ршақ қ абының кө лемі жатады.

Біржылдық шө птесін ө сімдік. Кіндік тамырлы 1, -1, 5м терең дікке бойлайды. Тү йнек жемістері ірі. Сабағ ы тік, қ ұ ламайды. Тө рт қ ырлы, ортасы қ уыс, аз бұ тақ танғ ан, мол жапырақ ты ортасы қ уыс, аз бұ тақ тнғ ан, мол жапырақ ты, биіктігі 70-200 см.

Жапырағ ы қ ос қ ауырсынды, 2-4 қ ос жапырақ шалы. Жапырақ серігі ү лкен емес, жартылай садақ оғ ы тә різдес, тісті. Гү лшоғ ыры – қ ысқ а шашақ. Гү лдері ақ қ ызғ ылт иісті. Бұ ршақ қ абы ірі, кө птұ қ ымдығ кең, қ ысқ а тү кті. Піскен кезде қ оң ырланады немесе қ араяды. Тұ қ ымы ұ сақ, орташа, ірі.

43-сурет. Атбас бұ ршақ ө сімдігі мен тұ қ ымдары.

Егістікте мал азық тық бұ ршақ ү ш тү ршеге бө лінеді: ұ сақ, орташа жә не ірі тұ қ ымды.

Малазық тық бұ ршақ тұ қ ымының ірілігіне байланысты 3 топқ а бө лінеді.

1. Ұ сақ тұ қ ымды – 1000 дә ннінің салмағ ы 200-250 г., сабағ ы биік, вегетация кезең інің ұ зақ тығ ы105-140 кү н.

2. Орташа тұ қ ымды- 1000 дә ннің салмағ ы 200-450 г., сабағ ы биік вегетация кезең інің ұ зақ тығ ы 105-140 кү н.

3. Ірі тұ қ ымды – 1000 дә ннің салмағ ы 1-2, 5 кг., тез піседі. Вегетация ұ зақ тығ ы 95-105 кү н, ө сімдіктің биіктігі 50-100 см, кө кө ніс есебінде ө сіріледі.

Малазық тық мақ сатта ұ сақ жә не орташа тұ қ ымдылар қ олданылады.

Вегетация дә уірінің ұ зақ тығ ы 110-130 кү н, тұ қ ымында 30-35 % белок болады.

Республикада атбас бұ ршақ тың Уладовский фиолетовый. Примус сорттары ө сіріледі.

45-кесте.

Малазық тық бұ ршақ тү ршелерінің айырмашылық бегісі

Олар ұ сақ тұ қ ымдас тү ршелерге жатады. Малазық тық сорттар бір бірімен биіктігі жә не тө менгі бұ ршақ қ аптың сабақ қ а бекітілу биіктігіне, вегетация кезенінің ұ зақ тығ ы бұ ршақ қ ап пішіні, тұ қ ымның бояуы жә не кө лемдері, 1000 дә н салмағ ы, дә ндегі белок мө лшері, ауруларғ а тө зімділігі, қ асиеттері бойынша сипатталады.

3.3.3. Жасымық -Чечевица-Evrum Lens

Жасымық 5 тү рді біріктіреді. Олардың ішінде жалғ ыз мә дени немесе кә дімгі жасымық барынша кө п тарағ ан.

Тамыр жү йесі кіндікті, аз бұ тақ танғ ан, сабағ ы жің ішке, 4 қ ауырсынды, мұ ртпен аяқ талады. Гү лдері ұ сақ, кө кшіл немесе кү лгін кө к тү сті.

44-сурет. Жасымық бұ тақ тары: 1-ірі тұ қ ымды жасымық, 2-ұ сақ тұ қ ымды жасымық

Бұ ршақ қ абы қ ысқ а, 1-3 тұ қ ымды, жалпақ.

Тұ қ ымы дө ң гелек, қ ысың қ ы, жасыл немесе сары жасыл, диаметрі 3-9мм.

Кә дімгі жасымық екі тү р тармағ ына бө лінеді: ірі тұ қ ымды жасымық жә не ұ сақ тұ қ ымды жасымық, 46 кесте.

46-кесте

Кә дімгі тү р тармақ тарының айырмашылық белгілері

Жасымық тү ршелерін анық тау

Жасымық тү ртармақ атыр тұ ршелерге бө лінеді. Жасымық тың 58 тү ршелері бар.

Тү ршелер ө скен ортасына жә не морфологиялық ерекшеліктеріне қ арай бө лінеді. Сондық тан тү ршелер географиялық ө су ортасына байланысты топтарғ а бө лінеді.

Ұ сақ тұ қ ымды жасымық тың 3 тобы бар, олар-азиялық, еуропалық жә не аралық.

Жасымық ты тү ршелерге бө лу тө мендегідей белгілері бойынша жү ргізіледі.

Жапырақ шалар кө лемі, гү лдер саны жә не тү сі, тұ қ ым тү сі жіне кө лемі. Негізгі белгіге тұ қ ым жарнағ ының бояуы жатады

3.2.4. Ноғ атық -Чина-Lathyrus

Ноғ атық 800-ден астан тү рлерді біріктіреді, бірақ тағ амдық маң ызы бары 1 ақ тү р-егістік ноғ атық.

Егістік ноғ атық 2 тү р тармағ ына бқ лінеді: еуропалық жә не азиялық.

Тамыр жү йесі кіндікті, 170 см дейін топырақ терең дігіне бойлайды. Жақ сы бұ тақ танғ ан. Сабағ ынығ биік ігі 20-100 см жә не одан жоғ ары, кө п қ ырлы жапырылғ ыш (45 сурет).

45-сурет. Егістік ноғ атық

Жапырақ тары 1 жұ птан қ ауырсынды, жапырақ шалары ланцентті немесе линиялы. Гү лдері дараланғ ан кейде 1 гү л бағ асында екі гү лден болады, тү стері ә р тү рл: ақ, кө к, кү лгін, қ ызғ ылт немесе ақ, кейде кө кшіл немесе қ ызғ ылт жү йкелі. Желкені қ арқ ынды боялғ ан. Бұ ршақ қ ап ромбы, кең линиялы немесе эллипс пішінді. Жоғ арғ ы тігісінде қ ысың қ ы 2 қ анатты. Бұ ршақ қ апта 3-4 тұ қ ым болады. Тұ қ ымдары жалпақ, жалпық сыналы тісті пішінде келеді. Тү сі сарғ ыштау ақ, сұ р жә не қ оң ыр ә ртү рлі рең ді жә не суретті. Тү р тармақ шең берінде кө птеген тү ршелер болады. Олар бір бірінен ә ртү рлі бойынша ажыратылады, негізгі белгілеріне – гү лінің тү сі, бұ ршақ қ ап пішіні жә не кө лемі, тұ қ ымының пішіні мен бояуы.

Сонымен қ атар, ноғ атық топтарғ а бө лінеді. Негізгі топтарына: орталық Азия, армян-грузин, жерорта, орталық европа жатады.

Орталық азия тобына – Солтү стік Кавказ жә не украинада ө сетін сорттар, ал Жерорта жә не Орталық Еуропа негізгі селекциялық сорттар кіреді.

Қ азақ стан республикасында кең тарағ ан сорттар мыналар:

Степная 287. Орташа мерзімде піседі, қ ұ аң шылық пен аң ыздық қ а жоғ ары тө зімділігімен ерекшеленеді, жоғ ары ө німді, дә мдә к сапасы жақ сы. 1000 тұ қ ымның массасы 180-160г. Қ тө бе облысында аудандастырылғ ан.

Киенльская 7. Орташа мерзімде пісетін сорт. Қ ұ аң шылық қ а аң ызық қ а тө зімді, аурулар мен зиянкестермен ә лсіз жарақ аттанады. 1000 тұ қ ымның массасы 175-230г. Шығ ыс Қ азақ стан облысында аудандастырылғ ан.

3.2.5 Ноқ ат-Нут- Cicer

Ноқ ат – Cicer туыстығ ына жатады жә не одан 30-дан астам тү рлерді біріктіреді. Олардың кө пшілігі кө пжылдық. Дақ ылда кең тараң аны жалғ ыз тү рі мә дени ноқ ат (Cicer arientum). (46 сурет).

Бұ л біржылдық ө сімдік, сабақ тары қ ырлы, тік ө седі. Тамыр тү бінен немесе бү кіл сабақ бойымен бұ тақ танады. Жапырақ тары қ ысқ а сағ акты, дара қ ауырсынды, тү кті мұ рттары болмайды. Гү лдері қ ос жынысты, ұ сақ ақ қ ызғ ылт, қ ызыл кү лгін, кейде кө кшіл тү сті. Бұ рщақ қ аптары қ ысқ а, қ осдә нді, қ ампиғ ан сопақ пішінді, сабанды –сарғ ыш тү сті, молынан тү ктелген. Тұ қ ымы бұ рышты домалақ, тұ мсық ты, ақ.һ, сары, қ ызылдау, қ ара.

Ноқ аттың 4 тү ртармағ ы кездеседі, ал ТМД мемлекеттерінде ө сетін subsp. Eurasiaticum

Бұ л тармақ қ а жататын тү ршелер мен сорттар биік болады жә не дә ндері ақ тү сті.

Eurasiaticum тү ртармағ ына жататын тү ршелер бірнеше жеке топтарғ а бө лінеді. Олар бір –бірінен ө сімдік биіктігі жә не тү бінің пішіні мен тү сі бойынша ерекшеленеді.

Ноқ ат тү ршелер тобына сипаттама

1. Биік тү пті ө сімдік (40-50см), тү йіскен, басына дейін бұ тақ танады. Гү лдер қ ызғ ылт – қ ызыл. Оң тү стік Европа тобы.

2. Биік тү пті ө сімдік (30-40см), шашыраң қ ы. Гү лдері ақ. Орталық Европа тобы.

3. Тү бі орташа биіктігі (25-30см), жоғ арғ ы жағ ы шашыраң қ ы, гү лдері ақ. Анатолий тобы.

Ноқ аттың тү ршелерін анық тау

Ноқ ат тү ршелері бір-бірінен негізінен тұ қ ымының пішіні мен тү сі арқ ылы ажыратылады. Пішіні бойынша 3-ке бө лінеді: шар, дө ң гелек тә різдес, бұ рыштанып келген.

Шар тә різдес тұ қ ымды ноқ ат пішіні бойынша ас бұ ршақ қ а ұ қ сас, бірақ кішірек тұ мсығ ы болады.

Дө ң гелек тұ қ ымы жапалақ тың басына ұ қ сас. Тұ мсығ ы қ арсы жағ ы екіге бө лініп тұ рады. Тұ қ ымына қ арай тұ қ ым кең ейеді. Тұ қ ым ілгек тә різді иілген. Тұ қ ымның қ абығ ы боялмағ ан.

Бұ рышты тұ қ ым қ ойдың басына ұ қ сас. Тұ мсығ ына қ арама-қ арсы жағ ы екіге бө лінген. Тұ қ ымның орта жағ ы кең, ал тұ мсығ ына қ арай кішірейеді. Тұ мсығ ы ұ зын, ә лсіз иілген. Тұ қ ым сырты тегіс емес. Кертігі сопақ ша. Тұ қ ым қ абығ ы боялғ ан.

Ноқ аттың сорттары

Кинельский 17. Орташа мерзімде пісетін сорт, қ уаң шылық қ а ө те тө зімді, мол ө німді. 1000 тұ қ ымның массасы 250-320 г. Павлодар облысында аудандастырылғ ан.

Краснокутский 123. Орташа мерзімде піседі. Қ уаң шыдық қ а тө зімділігі жоғ ары, ауралармен орташа заладанады. 1000 тө қ ымның массасы 250-330 г. ШҚ О, Ақ мола облыстарында аудандастырылғ ан.

Юбилейний. Орташа мерзімде пісетін сорт. Қ уаң шылық қ ы ауруларғ а тө зімді. 1000тұ қ ымның массасы 260-315г. Ақ тө бе, Қ арағ анды, Оң тү стік Қ азақ сан, Батыс Қ азақ стан облыстарында аудандастырылғ ан.

3.2.6 Сиыр бұ ршақ – Вика – Vica

Мә дени сиыр бұ ршақ тың екі тү рі кездеседі. Жаздық сиыр бұ ршақ – vica satic, кү здік- vica- villosa

47-кесте

Бұ лар бір-бірінен тұ қ ымдары, вегетативті мү шелері эіне гү лдері бойынша ажыратылады.

Сиыр бұ ршақ тү ршелерін гү лдерінің жә не тұ қ ымының бояуы чыртындағ ы суреттің сипаты бойынша ажыратылады.

Сиыр бұ ршақ сорттары бір-бірінен молфологиялық белгілері бойынша ерекшелеріне. Негізгілері бойынша гү лшоғ ырындағ ы гү лдерінің саны, қ ауырсын жапырақ тағ ы жапырақ шалар саны, бұ ршақ қ абының иілу дә режесі, тұ қ ымының пішіні мен бояуы. Сорттарды ажырату белгілеріне тұ қ ым жарнағ ының бояуы да жатады.

3.2.7. Ү штік жә не саусақ - салалы жапырақ ты дә нді бұ ршақ дақ ылдары

Тапсырма

1. Бадана (лобия бұ ршақ) тү рлерін жә не тү ршелерін анық тау.

2. Май бұ ршақ тың тү р тармақ тары, тү ршелері мен аудандастырылғ ан сорттарын оқ ып ү йрену.

3. Бұ рі бұ ршақ тү рлерін оқ ып- ү йрену

Қ ажетті қ ұ ралдар мен материалдар. Бадана, майбұ ршақ ө сімдіктерінің гербалийлері, тұ қ ымдары, плакаттар, слайдтар, диафильмдер.

Ә дістемелік нұ сқ аулар

Бадана – фасоль – Phaseolus

Бадананың Американ жә не Азия топтары болады. Американ тобының тө рт тү рі бар:

1. Кә дімгі

2. Лим

3. Кө пжылды

4. Ү шкір жапырақ та

Кең тарағ ан тү рі-кә дімгі бадана P.Vilgaris. Aзия тобында біп тү р бар, ол алтындатқ ан бадана немесе маш – P.Aureus

Маш орта Азияда, Кавказда ө сіріледі.

Кә дімгі бадана жақ сы дамығ ан тамыр жү йесін қ алыптaстырaды. Сабағ ы щө птесін, бұ тақ ты формаларында жапырылмайды, биіктігі 50см дейін. Жапырақ тары ү штік, жү рек тә різді – ү шбұ рышты кең жапырақ шалары болады. Гү лдері ақ, кейде қ ызғ ылт, бұ ршақ қ аптары ұ зын, кө ртұ қ ымды. Тұ қ ымы ірі, бү йрек пішінді, тү сі ә ртү рлі.