Кесте 15.1

Ревальвация мен девальвацияның тө лем балансының жағ дайына ә сер етуі

Егер валютаның ревальвациясы тө лем балансын нашарлата-тын болса, онда ол не ү шін жү ргізіледі деген заң ды сұ рақ туындайды. Бұ л мә жбү рлі шара болып табылады. Ревальвацияны жү ргізудің қ ажеттілігі экспорты импортынан асып кеткен елдерде туындайды. Мұ ндай асып кету басқ а ә ріптес-елдерде сауда балансы тапшылығ ының орын алуын білдіреді.

Валютаның девальвациясын тө лем балансының тапшылығ ын (импорттың экспорттан артып кетуі) кө ріп отырғ ан елдер жү ргізуге мә жбү р болады.

Қ азақ станның Дү ниежү зілік сауда ұ йымына кіру мә селесі

Дү ниежү зілік сауда ұ йымы (ДСҰ) бастапқ ыда Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін тарифтер мен сауда жө ніндегі Бас келісім (ГАТТ) 1 ұ йымы ретінде қ ұ рылып, кейіннен 1995 жылы ө з атауын осылай ө згерткен. Қ азір ДСҰ -ның қ ұ рамында 153 мемлекет мү ше болып саналады. ДСҰ -ғ а мү ше-елдердің ү лесіне ә лемдік жиынтық сауда айналымының 95%-ы тиесілі.

ДСҰ ө зін оғ ан мү ше-елдер арасындағ ы ө зара сауда-экономикалық қ арым-қ атынастарды ұ йымдастыру, кең естер мен келіссө здер жү ргізу арқ ылы ерікті тү рде сауда-саттық рұ қ саттарын беру ү шін қ ажетті халық аралық форум ретінде жұ мыс істейтін ұ йым деп таниды. ДСҰ -ғ а мү ше-елдер ө зара сауда тарифтерін жә не импорттық кеден баждарын қ ысқ артуғ а, тауарлар мен қ ызметтерді саудалау бойынша операцияларды жү зеге асыру кезінде тарифтік емес шектеулерді қ олданбауғ а міндетті. Бұ л іс-ә рекеттер оларғ а артық шылық береді, ө йткені сауда кедергілерін қ ысқ арту тауарлар мен қ ызметтердің арзандауына жә не сол арқ ылы ДСҰ -ғ а қ атысушы елдер халқ ының ә л-ауқ атын кө теруге жағ дай жасайды, сонымен қ атар ұ йымның ережелері инвестицияларғ а деген қ ол жетімділікті де арттырады. ДСҰ қ ызметінің негізінде жатқ ан тың идеялардың тартымдылығ ы, ондағ ы елдердің халық аралық саудадан ұ тыс кө ру қ алаулары соң ғ ы уақ ытта, бірқ атар елдердің осы ұ йымғ а мү ше болып қ абылдану кезегінде тұ рғ андығ ын нақ ты айғ ақ тайды. Ол кезекте ә рине Қ азақ стан да бар. Ресей болса 2011 жылдың аяғ ында осы ұ йымғ а мү ше болып ү лгерді.

Қ азақ стан қ азіргі уақ ытта ДСҰ -ғ а кіру ү шін екі жақ ты келіссө здерді белсенді тү рде жү ргізіп келеді. Келіссө здер негізгі тө рт бағ ыт бойынша жү ргізіліп жатыр:

1. Тауарлар нарығ ына жол ашудың келіссө здері ДСҰ -ғ а мү ше-елдермен импорттық кеден баждарын шектеудің максималды дең гейін анық тауды жә не мақ ұ лдауды қ арастырады.

2. Қ ызметтер нарығ ына қ ол жеткізу бойынша келіссө здер, олардың мақ саты болып қ азақ стандық нарық қ а қ ызметтерді шет елдер тарапынан жеткізу шарттарын келісу табылады.

3. Ауыл шаруашылығ ы бойынша кө п жақ ты арнайы келіссө здер. Бұ л жө нінде ауыл шаруашылығ ын іштей қ олдау кө лемін, тарифтік қ орғ аудың дең гейін жә не экспорттық субсидия-лардың шамасын қ амтамасыз ету шарттарын қ арастырады.

4. Жү йелі мә селелер бойынша келіссө здер. Бұ лар арқ ылы ДСҰ -ғ а мү ше мемлекеттермен валюта жү йесі, тө лемдер, инвестициялық тә ртіп, мемлекеттік меншік жә не жекешелендіру, бағ а саясаты, бә секелестік сияқ ты экономикалық саясаттың кү рделі мә селелерін шешу қ арастырылады.

Қ азақ стан ү шін ДСҰ -ғ а кіру шығ ындарды да, пайданы да алып келеді, сондай-ақ, оның мә селесімен қ атар келешегі де зор болып табылады. Ә лемдік шаруашылық қ а, соның ішінде ДСҰ -ғ а ә ріқ арау кірігу кезінде мү мкін болатын ық тимал тә уекелдерді тө мендетуге қ ол жеткізу қ ажет. ДСҰ қ ызметінде неолибералдық жаһ анданудың идеялары кө лемді тү рде жү ргізіледі. Бұ дан басқ а, ДСҰ – бұ л ә лемді біртұ тас нарық қ а айналдырудың, кедендік тосқ уылдарды тө мендетудің жә не ә ртү рлі елдерде экономикалық заң дарды біріздендірудің аса маң ызды қ ұ ралы. ДСҰ капиталдың, тауарлар мен ең бек ресурстарының еркін қ озғ алысын білдіретін жалпы қ абылданғ ан бірың ғ ай қ ағ идалары мен ережелері бар жаһ андық экономикалық интеграцияны қ амтамасыз етуге қ абілетті бү кілә лемдік еркін сауда аймағ ын қ ұ руғ а бағ ытталады.

Қ азақ станның ә лемдік экономикадағ ы қ азіргі орны мен рө лі

Қ азақ стан бірқ атар тауарларды ө ндіру, ең алдымен шикізаттар мен жартылай фабрикаттарды, қ уат кө здерін ө ндіру бойынша ә лемде алдың ғ ы қ атарлы орындарды иеленеді. Бұ л бір жағ ынан, Қ азақ станның табиғ и ресурстарғ а бай екендігін, ал екінші жағ ынан, ең бек пен капиталдың экспортқ а бағ ытталғ ан жә не пайдасы мол салаларда шоғ ырланудың ө те ү лкен дә режесі бар екендігін кө рсетеді. Қ азақ станның ә лемдік экономикадағ ы бет-бейнесін тө мендегілер анық тайды:

1. Мұ най, кө гілдір отын, электроэнергия.

2. Қ ара металлургия, минералды тың айтқ ыштар, мақ та-мата кездемесі, ағ аш ө німдері.

3. Астық ө німдері, сү т, ә ртү рлі жемістер.

Кө птеген ө німдер бойынша, соның ішінде жең іл ө неркә сіп, ауыл шаруашылығ ы, жең іл автокө ліктер ө німдері бойынша Қ азақ станның ә лемдік экономикадағ ы орны ә лі де болса тө мен. Ө кінішке орай, Қ азақ станның машина жасау кешеніндегі орны ө зінің тиісті дең гейінен қ алып қ ойып отыр. Оғ ан бірқ атар факторлар жауап береді: инвестициялық сұ раныс тө мен, бә секелік қ абілеттілігі мардымсыз, кө птеген машина жасау фирмаларының экспорттық белсенділігі тө мен, т.б.

Қ азақ станның ә лемдік экономикадағ ы орны мен рө лін сипаттайтын кө рсеткіштердің қ арқ ынын ұ зақ мерзімді жә не қ ысқ а мерзімді ү дерістер, жалпы ә лемдік экономикамен салыстырғ анда елдің экономикалық даму қ арқ ынын арттыратын жә не оны тежейтін факторлар анық тайды. Кең ес Одағ ы ыдырап, егеменді ел болғ аннан кейін Қ азақ стан 90-шы жылдардағ ы ө ндірістің терең қ ұ лдырауын бастан кешіріп ә лемдік экономиканың даму кө шінен тым артта қ алды.

Қ азақ стан жаһ андық бә секеге қ абілеттілік тұ рғ ысынан ө зінің жағ дайын ә лі де болса жақ сарта алмаса да, республикада соң ғ ы жылдары тұ рақ ты экономикалық ө су байқ алып отыр (бұ л ә рине 2008 жылы орын алғ ан ә лемдік қ аржылық -экономикалық дағ дарыс-тан кейін). Қ азақ стан ЖІӨ ү лесі мен экономикалық даму бойынша 90-шы жылдары жоғ алтып алғ ан дең гейін қ айта қ алпына келтіре алды. Жыл сайын ЖІӨ ө ндірісі орта есеппен 7, 0-7, 5%-ғ а ө сіп келеді.

Осы уақ ытқ а дейін, Қ азақ станның экономикалық ө су қ арқ ынының жылдамдауына салыстырмалы тү рде қ ысқ а жә не ұ зақ мерзімді факторлар ә сер етті.

Қ ысқ а мерзімді факторлар:

1) 1998 жылы болғ ан Азиялық дағ дарыс нә тижесінде тең генің қ ұ былмалы бағ амын енгізу, бұ л экспорттық ө ндірістің барлық тү рлерін ынталандырды;

2) мұ най мен газғ а, кө птеген шикізат тү рлеріне жә не жартылай фабрикаттарғ а ә лемдік бағ алардың кө терілуі;

3) жақ ын шет мемлекеттерден ең бек ресурстарының ағ ылуы.

Ұ зақ мерзімді факторлар:

1) біліктілігі жоғ ары жұ мыс кү ші ә леуетінің бар болуы;

2) алдың ғ ы қ атарлы озық технологияларды қ олданудың кең мү мкіндіктері;

3) Қ азақ стан территориясында Еуропа мен Азияны байланыстыратын трансұ лттық кө лік жолдарының дамуы;

4) жеке жә не мемлекеттік секторларда жинақ талғ ан ірі қ аржы ресурстарының болуы.

Қ уат кө здерін, шикізат пен жартылай фабрикаттарды экспорттауды ә ріқ арай дамыту ұ зақ мерзімді жоспарда Қ азақ станның экономикалық ө су қ арқ ынының факторы ретінде қ арастырыла алмайтындығ ын атап ө ткен жө н. Ө йткені, ЖІӨ -ді арттыруда энергия мен материалды кө п қ ажетсіну ұ зақ мерзімде тө мендейтін ү рдіс болып табылады, олай болса, шикізат кө здеріне ә лемдік сұ раныстың ө су қ арқ ыны келешекте ә лемдік ЖІӨ -нің ө су қ арқ ынынан қ алып отырады.

Ұ зақ мерзімді басымдық тарда Қ азақ станның ү демелі экономикалық ө суі тиімділігі жоғ ары ғ ылымды кө п қ ажет ететін ө ндірістерді жә не қ ызметтер кө рсету салаларын дамыту негізінде ғ ана мү мкін болады. Осындай негізде ғ ана ә лемдік технологияларды игеру, экономиканың тиімділігі мен халық тың табыстарын тұ рақ ты тү рде кө тере алу мү мкін болады.

Сыртқ ы сауданың қ азіргі тауарлық қ ұ рылымы Қ азақ станның ЖІӨ -н ө сірудің факторы бола алмайды. Енді, ө ндірістің барлық секторларын жаң ғ ыртуда инвестицияларды маң ызды тү рде арттыру жә не жалпы алғ анда, ұ лттық экономиканың бә секелік қ абілеттілігін кө теру қ ажет.

Ұ лттық бә секеге қ абілеттілік ұ ғ ымы кең мағ ынада халық тың денсаулығ ы, білім беру мен ғ ылым, инфрақ ұ рылым жү йелерінің дамуы, қ аржы-несие саласының жағ дайы, қ оғ амдық тә ртіп жә не басқ алары сияқ ты жиынтық факторлардан қ ұ ралады.

Ұ лттық бә секеге қ абілеттілік ашық экономика мен жаһ андану жағ дайында ұ лттық шаруашылық тың ә лемдік нарық та бә секелік кү рестің негізгі субъектісі ретінде сапалы тауарлар мен қ ызметтер-ді ө ндіруін жә не оларды ә лемдік бағ амен сатуын, шетел капиталы мен ең бек ресурстарын тарта алуын, ө згеретін сұ ранысқ а тез бейімделе алуын білдіреді.

Бірқ атар халық аралық ұ йымдар ұ лттық шаруашылық тардың бә секелік қ абілеттілік рейтингісін анық тайды. Солардың ең негізгісі ретінде, бә секелік қ абілеттілік бойынша ә лем елдерінің рейтингісін бағ алау қ азіргі уақ ытта, жыл сайын Швейцарияның Давос қ аласында ө тетін «Дү ниежү зілік экономикалық форум» (ДЭФ) ұ йымының баяндамаларында жү ргізіледі. ДЭФ-ң экономи-калық бағ алау кө рсеткіштері 200-ге жуық. Олар негізгі 8 топқ а бө лінеді: 1) ашық тылық; 2) мемлекет; 3) қ аржы; 4) инфрақ ұ рылым; 5) технология; 6) басқ ару; 7) ең бек; 8) институттар. Ә р топтың ө зіндік ү лес салмағ ы бар: мысалы, «ашық тылық», «мемлекет», «қ аржы» 16, 7%, ал «басқ ару» мен «институттар» - 5, 5%. Сегіз факторлық индекстің (оның ішінде кө птеген субиндекстер бар) негізінде елдің бә секелік қ абілеттілік рейтингісі анық талады.

ДЭФ-ң бә секеге қ абілеттілік рейтингісінің мә ліметтері бойынша Қ азақ стан 1999 жылы 74-ші, 2000 жылы 68-ші, 2001 жылы 65-ші, 2002 жылы 71-ші, 2004 жылы 76-шы, 2005 жылы 68-ші орындарда болды.

Осыларғ а қ арап, халық аралық айырбастың қ атысушысы ретінде Қ азақ стан экономикасының салыстырмалы артық шылық тарын жә не ә лсіз жақ тарын қ арастырып ө ту қ ажет. Біз білетініміздей, экономиканың салыстырмалы артық шылық тары сыртқ ы саудада ұ лттық шаруашылық тың нақ ты бір саласының, аясының жә не қ ызмет тү рінің ә лемдік орташа дең геймен салыстырғ анда жоғ ары болғ анда ғ ана соларғ а маманданудың тиімділігін кө рсетеді.

Қ азіргі уақ ытта, ә лемнің барлық елдері дамудың ә ртү рлі дең гейінде тұ рса да жә не табиғ и ресурстармен ә ртү рлі қ амтамасыз етілгеніне қ арамастан, ең алдымен, ө ң деуші ө неркә сіп ө німдерінің экспортын дамытуғ а тырысады. Мә селен, Қ азақ станның қ азіргі экспорттық қ ұ рылымының 75%-н минералды-шикізаттық ө німдер алып отыр, ал қ алғ ан ү леске металлдар, химиялық тауарлар, азық -тү лік ө німдері, машина жасау ө німдері ие. Қ азақ стан импортының қ ұ рылымында машиналар мен қ ұ рал-жабдық тардың ү лесі 45%, минералдық ө німдер 14%, химиялық тауарлар 11% жә не тамақ ө німдері 7% болып табылады. Қ азақ стан тауарларын басты импорттаушылар болып Батыс Еуропа елдері, соның ішінде, Италия, Швейцария, Франция, Германия, Англия, сондай-ақ, Ресей, Қ ытай, АҚ Ш жә не Украина табылады.

Осығ ан байланысты, мү мкіндігінше, машиналар, қ ұ рал-жабдық тар, дайын тауарлар экспортына ө тіп, Қ азақ станның сыртқ ы сауда қ ұ рылымын ө згерту қ ажет.

Жоғ ары білікті мамандар Қ азақ станның отын-энергетикалық жә не шикізаттық ө німдерді ө ндіретін салаларында салыстырмалы артық шылық тар тудыратын аса маң ызды факторларғ а тө мендегі-лерді жатқ ызады:

- бірқ атар тү рлері бойынша ә лемдік маң ызы бар ірі жә не кешенді минералды-шикізат қ орларының болуы;

- отын-энергетика кешенінде ә лемдік дең гейдегі ө неркә сіп қ уаттарының болуы;

- сә йкес кө ліктік жә не энергетикалық инфрақ ұ рылымның бар болуы;

- біліктілігі жоғ ары маман кадрлардың жә не ғ ылыми-техникалық жетістіктердің бар болуы. Жалпы ө ң деуші ө неркә сіп жә не машина жасау экспортында ә лсіз жақ тарды тудыратын факторларғ а тө мендегілерді жатқ ызуғ а болады:

- ө ндірісті ұ йымдастырудың тиімсіз технологияларына жә не ә дістеріне ие болуы, оның ресурсты кө п қ ажет ететіндігі, ал бұ л ө неркә сіп ө німін ә лемдік нарық тарда бә секеге қ абілетсіз етеді;

- негізгі қ орлардың ө те жоғ ары дә режеде тозуы жә не оларды жаң артудың шектеулі мү мкіндіктері;

- алдың ғ ы қ атарлы озық индустрияны дамыту бойынша нақ ты мемлекеттік бағ дарламалардың болмауы;

- ө ндірісті орналастырудың тиімсіздігі жә не жоғ ары кө ліктік шығ ындар;

- бизнес пен маркетингте тә жірибенің жетіспеушілігі, бірегей инфрақ ұ рылымның болмауы.

Бірқ атар сарапшылар Қ азақ стан экономикасының жә не оның бә секелік қ абілеттілігінің ә лемдік шаруашылық тағ ы қ азіргі жә не болашақ тағ ы орнын анық тауғ а талпыныстар жасауда. Мұ ндай болжамдық бағ алаулар негізгі ү ш талапқ а жауап беруі тиіс: елдің ішкі мү мкіндіктерін нақ ты бағ алай алудан; жалпы ә лемдік ү рдістерді нақ ты бағ алай алудан; қ олданыстағ ы кө рсеткіштер мемлекеттік реттеудің объектісі бола алуы ү шін ішкі мү мкіндіктерді бағ алаудың ә дістемесін жеткілікті тү рде анық тай алудан тұ руы қ ажет.

Қ азіргі ә лемде болып жатқ ан экономикалық дағ дарысқ а қ арамастан, сарапшылар 2030 жылдан 2050 жылғ а дейін ә лемдік экономиканың белсенді тү рде ө суі байқ алады деп болжайды. Мұ ндай экономикалық ө су ең алдымен, жоғ ары технологиялы салалар мен қ ызметтер аясы есебінен қ ол жеткізіледі жә не ө ндіруші мен ө ң деуші ө неркә сіп, қ ұ рылыс жә не ауыл шаруашылығ ы салаларында ө су бә сең сиді жә не олардағ ы жұ мысбастылық қ ысқ арады деген пікірлер кө п айтылады.

Мұ ндай қ ұ былыстар бір топ дамығ ан елдер ү шін қ азірдің ө зінде шынайылық қ а айналып отыр. Дамығ ан елдерде ә лемдік халық тың 20%-ы тіршілік етеді. Қ алғ ан 80% халқ ы бар дамушы мемлекеттерде азық -тү лікке, дә рі-дә рмекке, ұ зақ пайдаланылатын заттарғ а, машиналар мен қ ұ рал-жабдық тарғ а қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру дең гейі тө мен. Сә йкесінше, ұ зақ мерзімді басымдық тарда ө німнің осындай тү рлерін жедел қ арқ ынмен арттырудың ә леуетті мү мкіндіктері пайда болып отыр. Бірақ, осындай мү мкіндіктерді іске асыру мә селесі ә лі де болса дамығ ан елдер тұ рғ ындарының тө лем қ абілеттілігі бар сұ раныстарына келіп тіреледі. Егер келешек уақ ыттарда дамушы мемлекеттер ө здерінің тө лем қ абілеттілігі бар сұ раныстарын дамығ ан елдерге қ арағ анда тез қ арқ ынмен кең ейте алса, онда ә лемдік дең гейде ө ң деуші ө неркә сіп пен қ ұ рылыс саласы жоғ ары технологиялар мен қ ызмет-тер кө рсету салаларының ө су қ арқ ынынан қ алмайтын болады.

Қ азір БРИКС деп аталатын ұ йымғ а мү ше, ө те тез қ арқ ынмен дамып келе жатқ ан Бразилия, Ресей, Ү ндістан, Қ ытай жә не Оң тү стік Африка Республикасы сияқ ты бес мемлекеттің жиынтық ЖІӨ кө лемі 2050 жылғ а қ арай АҚ Ш, Германия, Англия, Франция, Италия, Канада жә не Жапония сияқ ты «Ү лкен жетілік» елдерінің ЖІӨ кө лемінен асып тү сетін болады. 2050 жылғ а қ арай болжамғ а сү йенетін болсақ, ЖІӨ кө лемі бойынша елдер былайша жайғ асатын болады: 1) Қ ытай; 2) АҚ Ш; 3) Ү ндістан; 4) Жапония; 5-6) Ресей жә не (немесе) Бразилия.

Қ азақ стан Республикасы болса ө зінің ұ лттық бә секелік қ абілеттілігін ә ріқ арай нығ айта беретін болады жә не ү демелі қ ұ рылымдық алғ а жылжулар мен инфрақ ұ рылымдық қ айта қ ұ рулар негізінде экономикалық тиімділікті кө теруге бағ ытталғ ан саналы іс-шараларды жү зеге асыра отырып, бә секелік кү рес жағ дайында ә лемдік экономикада ө зінің лайық ты орнын табатын болады.

Ә дебиеттер тізімі

1. С. Ә кімбеков, А.С. Баймұ хаметова, У.А. Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқ у қ ұ ралы. Жалпы редакция С. Ә кімбековтікі. – Астана: 2002. - 464 б.

2. Жалпы экономикалық теория. Оқ улық. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағ ындық ов, Б.А. Жү нісов, Ү.С. Байжомартов, Б.И. Комягин. /Жалпы редакциясын басқ арғ ан Ө.Қ. Шеденов – Ақ тө бе, «А-Полиграфия», 2004 – 455 бет.

3. Я. Ә убә кіров, К. Нә рібаев, М. Есқ алиев, Е. Жатқ анбаев, т.б. Экономикалық теория негіздері. Оқ улық. – Алматы, «Санат», 1998. – 479 бет.

4. Ғ абит Ж.Х. Экономикалық теория: оқ у-ә дістемелік кешен. – Астана: 2006., 248 б.

5. Нарматов С.Р., Нарматова А.С. Экономикалық теория. Лекциялар курсы. (Оқ у қ ұ ралы). – Алматы: «Эверо», 2009. – 516 бет.

6. Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М.Н. и Киселевой Е.А. – Киров: «АСА», 2006 – 832 с.

7. Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Экономическая теория: Учебник для вузов. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2005. – 672.

8. Крымова В. Экономикалық теория: Кестелі оқ у қ ұ ралы. Алматы: Аркаим, 2009. – 196 б.

9. Женсхан Д.Ж. Экономикалық теория. Экономикалық емес мамандық тарғ а арналғ ан қ ысқ аша курс. Астана: Л.Н. Гумилев атындағ ы ЕҰ У., 2008. – 147 б.

10. Шеденов Ө.Қ. Экономикалық ілімдер тарихы: оқ улық. - Ақ тө бе: А - Полиграфия, 2006. – 316 б.

11. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Ә леуметтік-экономикалық жаң ғ ырту – Қ азақ стан дамуының басты бағ ыты», 2012 ж. 28 қ аң тар.

12. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Болашақ тың іргесін бірге қ алаймыз», 2011 ж. 28 қ аң тар.

13. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Жаң а онжылдық – Жаң а экономикалық ө рлеу – Қ азақ станның жаң а мү мкіндіктері», 2010 ж. 30 қ аң тар.

14. Қ Р-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың халық қ а Жолдауы «Дағ дарыстан жаң ару мен дамуғ а». 2009 ж. 7 наурыз.

15. Н.Ә. Назарбаев. Қ азақ стан - 2030: «Ел Президентінің Қ азақ стан халқ ына жолдауы», Алматы – 1998 ж.

Ө зін-ө зі тексеру сұ рақ тары

Студенттің ө зіндік жұ мыстары

1. Тақ ырып бойынша экономикалық сө здік жасау (глоссарий).

2. Тақ ырып бойынша логикалық схемалар қ ұ растыру.

3. Мына сұ рақ тарғ а жауап берің із (конспект):

1) Экономикалық теориядағ ы адам мә селесі.

2) Экономика ғ ылымы бойынша Нобель сыйлығ ы жә не оның лауреаттары.

4. Тест тапсырмалары:

1. Еркін сауданың (фритредерство) артық шылық тарына мыналар жатады:

А) Еркін бә секелестік.

В) Ө ндіріс тиімділігінің артуы.

С) Тұ тынушылар ү шін тауарлардың ү лкен таң дауы.

D) Елдер арасындағ ы ынтымақ тастық тың ұ лғ аюы.

Е) Аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

2. Тө менде аталғ ан шаралардың қ айсысы ұ лттық валютағ а айырбасталынатын шетел валютасының ұ сынысын кө бейтеді:

А) Тауарлар экспорты. В) Капитал импорты. С) Қ ызметтер импорты. D) Капитал экспорты. Е) Игіліктер экспорты жә не капитал импорты.

3. Тарифтік емес шектеулердің тү рлері:

А) Кеден бажы. В) Лицензиялар мен шетелдік квоталар.

С) Кеден бажы мен еркін импорттық шектеулер. D) Шетелдік квоталар, лицензиялар жә не еркін экспорттық шектеулер. Е) Эмбарго мен кеден бажы.

4. Доллар бағ асының тү суі АҚ Ш-тың экспорттық -импорттық кө лемге қ алай ә сер етеді:

A) Экспорт пен импорт ө седі. B) Экспорт ө седі, импорт қ ысқ арады. C) Экспорт пен импорт тү седі. D) Экспорт азайып, импорт ө седі.

E) Экспорт пен импортқ а ә сер ете қ оймайды.

5. А мемлекеті бір бірлік ресурсты пайдалана отырып 1 тонна бидай немесе 4 тонна кө мір ө ндіре алады. Б мемлекеті бір бірлік ресурсты пайдалана пайдалана отырып 2 тонна бидай немесе 5 тонна кө мір ө ндіре алады. Олай болса:

А) А мемлекеті бидай экспорттайды жә не кө мірді импорттайды.

В) А мемлекеті бидайды экспорттамайды жә не импорттамайды.

С) Б мемлекеті бидайды да, кө мірді де экспорттайды.

D) Б мемлекеті кө мірді экспорттамайды жә не импорттамайды.

Е) Б мемлекеті тек кө мірді ғ ана экспорттайды.

6. Валюта бағ амы қ алай анық талады?

А) Ақ ша бірлігінің сатып алушылық қ абілетімен.

В) Инфляцияның қ арқ ынымен.

С) Пайыз мө лшерлемесінің дең гейімен.

D) Ә лемдік нарық тарда сол валютағ а деген сенімнің дә режесімен.

Е) Аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

7. Мыналардың қ айсысы ғ аламдық ә леуметтік-экономикалық проблемаларғ а жатпайды?

А) Қ аладағ ы қ ылмыстың ө суі.

В) Экономикалық артта қ алушылық.

С) Демографиялық мә селелер.

D) Экологиялық мә селелер.

Е) Азық -тү лік мә селелері.

8. Бреттон-Вудтық жү йе – бұ л қ андай жү йе:

А) Алтын стандарты жү йесі. В) Кү міс стандарты жү йесі. С) Тіркелген валюта бағ амдарының жү йесі. D) Қ алқ ымалы валюта бағ амдарының жү йесі. Е) Тіркелмеген валюта бағ амдарының жү йесі.

9. Доллардың тең геге шақ қ андағ ы бағ амының тө мендеуі:

А) Экспорт кө лемін ұ лғ айтады.

В) Импорт кө лемін ұ лғ айтады.

С) Шикізат экспорты мен импортының арақ атынасын тұ рақ тандырады.

D) Мұ най экспоры мен импортының арақ атынасын тұ рақ тандырады. Е) Азық -тү лік экспорты мен экспортының арақ атынасын тұ рақ тандырады.

10. Баж дегеніміз не?

А) Импорттық квота. В) Тарифтік емес тосқ ауылдар. С) Импорттық субсидиялар. D) Импортталатын тауарларғ а қ ойылатын акциздік салық. Е) Жеке табыс салығ ы.

11. Егер АҚ Ш-та компьютердің бағ асы 1000 долл. болса, онда Қ азақ стандағ ы бағ асы қ андай болады, егер айырбас бағ амы 1 доллар 150 тең геге тең болса:

А) 150 000 тең ге. В) 1500 тең ге. С) 15 000 тең ге. D) 50 000 тең ге.

Е) 45 000 тең ге.

12. Абсолютті артық шылық тар теориясының авторы кім?

А) Д. Рикардо. В) А. Смит. С) Д.С. Милль. D) В. Леонтьев.

Е) Э. Хекшер.

13. Девальвация дегеніміз - бұ л:

А) Номиналды валюта бағ амының тө мендеуі.

В) Валютаның қ ұ нсыздануы.

С) Валюта бірлігінің ө згеруі.

D) Сатып алу қ абілетінің ө суі.

Е) Валютағ а деген сұ раныстың артуы.

14. Протекционизм дегеніміз – бұ л:

A) Ұ лттық экономиканы қ орғ ауғ а бағ ытталғ ан мемлекеттің экономикалық саясаты.

B) Халық аралық саудадағ ы қ осымша шектеулер.

C) Елге алдын-ала импортталғ ан тауарларды басқ а елдерге қ айта сату мақ саты.

D) Тауарларды шет елдерге тө мендетілген бағ амен сату.

E) Экспорт пен импорттың еркіндігін қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан мемлекеттің экономикалық саясаты.

15. Сауда балансының оң сальдосы кезінде:

A) ЖҰ Ө ЖІӨ -нен кіші болады.

B) ЖҰ Ө мен ЖІӨ бір-біріне тең болады.

C) ЖҰ Ө ЖІӨ -нен ү лкен болады.

D) ЖҰ Ө Ұ Т-тан ү лкен болады.

E) ЖІӨ жалпы сыртқ ы ө німге тең болады.

16. Демпинг дегеніміз – бұ л:

A) Тауарларды шетелде ішкі рыноктікінен тө мен бағ амен сату.

B) Экспорттаушыларғ а мемлекеттің жең ілдеткен несиелері.

C) Қ орғ аныс ө неркә сібі салаларын қ орғ ау қ ұ ралы.

D) Отандық ө ндірушілерге мемлекеттік субсидиялар беру.

E) Саяси жағ дайғ а байланысты белгілі бір елдің тауарын импорттаудан бас тарту.

17. Егер елдің ішінде бағ алар ө ссе, онда:

А) Экспорт ұ лғ аяды, импорт ө згермейді.

В) Экспорт азаяды, импорт ө седі.

С) Импорт тө мендейді, экспорт ө седі.

D) Экспорт пен импорт қ атар ө седі.

Е) Тек импорт тө мендейді.

18. Берілген елдің экспортының ө суі, басқ а жағ дай тұ рақ ты болғ анда:

А) Жиынтық ты сұ ранысты кө бейтеді, бірақ ұ лттық табысты азайтады.

В) Жиынтық ты сұ ранысты азайтады, ұ лттық табысты кө бейтеді.

С) Таза сұ ранысты азайтады.

D) Жиынтық сұ раныс пен ұ лттық табысты кө бейтеді.

Е) Жиынтық сұ ранысты азайтады.

19. Егер мемлекет белгілі бір тауарды ө ндіргенде салыстырмалы артық шылық қ а ие болса, онда:

А) Басқ а елдерге қ арағ анда сол тауарды кө п мө лшерде ө ндіреді.

В) Сол тауарды аз шығ ынмен ө ндіреді.

С) Сол тауарды ө ндіру арзанырақ тү седі.

D) Сол тауарды ө ндіру мемлекет ү шін қ ымбат.

Е) Ол сол тауарды аз мө лшерде ө ндіреді.

20. Нақ ты валюта бағ амы дегеніміз:

А) Екі ел тауарларының бағ аларының қ атынасы.

В) Валюта сатылғ ан кү нгі Ұ лттық банктің бағ амы.

С) Алтын бағ асы.

D) Алмастыру орындарындағ ы бағ а.

Е) Шетел валютасымен есептелген ұ лттық валютаның мө лшері.

21. Егер АҚ Ш долларының нақ ты айырбас бағ амы ө сетін болса, онда:

А) Отандық тауарлар қ ымбаттайды.

В) АҚ Ш азаматтары ү шін импортты тауарлар арзандайды.

С) АҚ Ш - ң таза экспорты азаяды.

D) Ағ ымдағ ы операциялар бюджетінің жетіспеушілігі артады.

Е) Отандық тауарлар арзандайды.

22. Кедендік баж дегеніміз – бұ л:

А) Прогрессивті салық. В) Тарифтік емес қ ұ рал.

С) Елдің шекарасынан ө тетін тауарларғ а мемлекетпен салық салу немесе алым. D) Сауда эмбаргосы. Е) Демпинг.

23. Қ азақ станның халық аралық ең бек бө лінісіндегі орны қ андай?

А) Жаң а технологиялармен мамандануы.

В) Тамақ ө німдерін ө ндіруге мамандануы.

С) Мұ най, газ жә не басқ а да пайдалы қ азбаларды жеткізуге мамандануы.

D) Компьютерлер шығ арумен мамандануы.

Е) Жаң а синтетикалық материалдарды шығ арумен мамандануы.

24. Протекционизмнің артық шылық тарына мыналардың қ айсысын жатқ ыза алмаймыз:

А) Бағ алардың ө суі, тауарды таң даудың аз болуы.

В) Демпингтен қ орғ ау.

С) Жаң а салаларды қ орғ ау.

D) Сауда балансының тең дігі.

Е) Ө ндірістің ұ лғ аюын ынталандыру.

25. Қ азақ станның ә лемдік беделін арттыруғ а мынадай факторлар мү мкіндік береді:

А) Тә уелсіздікті нығ айту. В) Саяси тұ рақ тылық. С) Территориялық тұ тастық ты сақ тау. D) Экономикалық даму ү шін қ олайлы жағ дайларды қ амтамасыз ету. Е) Осы аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

26. Егер белгілі бір елдің валютасы кез келген шетелдік валютағ а шексіз айырбасталатын болса, онда бұ л:

А) Еркін айырбасталу. В) Бө лшектеліп айырбасталу.

С) Ішкі айырбасталу. D) Сыртқ ы айырбасталу. Е) Қ атаң айырбасталу.

27. Сингапур:

А) Дамығ ан индустриалды елге жатады.

В) Жаң а индустриалды елге жатады.

С) Мұ най экспорттаушы ел болып табылады.

D) Ө тпелі экономикалық ел болып табылады.

Е) Экономикалық жағ ынан артта қ алғ ан ел болып табылады.

28. Халық аралық ең бек бө лінісі:

А) Салыстырмалы артық шылық тар теориясымен байланысты.

В) Абсолютті артық шылық тар теориясымен байланысты.

С) Жұ мыс кү шінің миграциясымен байланысты.

D) Капитал миграциясымен байланысты.

Е) Тауар ө ндірушілердің шарттарымен байланысты.

29. Егер экспорттық кеден бажын енгізу орын алса, онда:

А) Ел ішінде сол тауарды тұ тыну кө лемі артады.

В) Ішкі бағ а дең гейі ә лемдік бағ а дең гейіне қ арағ анда жоғ арылайды. С) Сол тауардың ө ндірісі ұ лғ аяды.

D) Таза экспорт кө лемі артады.

Е) Сол тауардың ө ндірісі қ ысқ арады.

30. Салыстырмалы артық шылық тар теориясын алғ аш рет кім ұ сынды?

А) А. Смит. В) Д. Рикардо. С) В. Леонтьев. D) А. Маршалл. Е) М. Портер.

31. Егер нақ ты валюта бағ амы ө ссе, онда таза экспорт:

А) Азаяды. В) Ө седі. С) Ө згермейді. D) Нө лге тең болады. Е) Теріс болады.

32. Мемлекеттің сыртқ ы сауда саясатын жү ргізудің екі тү рі бар, олар қ андай?

А) Фискалдық жә не монетарлық саясат.

В) Протекционистік жә не инновациялық саясат.

С) Валюталық жә не фритредерстік саясат.

D) Протекционизм жә не еркін сауда саясаты.

Е) Экспорттық жә не импорттық сауда саясаты.

33. Девальвация дегеніміз не?

A) Тағ айындалғ ан айырбас бағ амы жағ дайында ұ лттық валюта бағ амының ресми тү рде жоғ арылауы.

B) Қ алқ ымалы айырбас бағ амы жағ дайында ұ лттық валюта бағ амының ресми тү рде тұ рақ тануы.

C) Ә ртү рлі елдердің валюталарының арақ атынастары.

D) Халық аралық нарық тарғ а бекітілген ортақ бағ алар туралы заң.

E) Тағ айындалғ ан айырбас бағ амы жағ дайында ұ лттық валюта бағ амының ресми тү рде тө мендеуі.

34. Сауда тосқ ауылдарының тү рлері:

A) Тарифтік шектеулер.

B) Тарифтік емес жә не валюталық шектеулер;

C) Эмбарго жә не валюталық шектеулер.

D) Кеден бажы жә не тарифтік емес тосқ ауылдар.

E) Квоталық емес жә не еркін экспорттық шектеулер.

35. Арнайы экономикалық аймақ тарды қ ұ рудың мақ саты:

А) Сол аймақ ты дамыту.

В) Ә лемдік тә жірибені игеру.

С) Сыртқ ы экономикалық байланыстарды арттыру.

D) Жаң алық тар мен жаң а енгізілімдерді қ олданып сынақ тан ө ткізу.

Е) Осы аталғ андардың барлығ ы дұ рыс.

[1] «Трансакциондық шығ ындар» (келісімдер жасасу жә не келіссө здер жү ргізу бойынша пайдалы ақ параттар іздеу шығ ындары) теориясының негізін салғ ан американдық экономист Рональд Коуз болып табылады.

[2] Ә леуетті жалпы ішкі ө нім – бұ л толық жұ мысбастылық пен экономикада ресурстар толық қ амтылғ ан жағ дайда қ ол жеткізілетін жалпы ішкі ө німнің дең гейі.

[3] Қ олда бар табыс кө рсеткіші жеке табыс пен жеке табыс салық тарының айырмасы ретінде анық талады.

[4] Троя унциясы – бұ л ағ ылшын алтын монета фунтының 1/12 ү лесі, массасы 31, 1035 грамм алтын салмағ ының ө лшемі ретінде қ олданылады.

[5] Халық аралық валюталық қ ор – 1944 жылы АҚ Ш-та Бреттон-вуд конференциясы аясында қ ұ рылғ ан Біріккен Ұ лттар Ұ йымының арнайы мекемесі болып табылады. Қ ор қ ысқ а мерзімді жә не орта мерзімді несиелер береді.

1 Валюта «қ оржыны» – орташа бағ амы есеп айырысатын валюта ө лшемін белгілеу кезінде негізге алынатын валюталар жиыны.

1 GATT – General Agreement on Tariffs and Trade.