Азақстан Республикасынның темір кедерінің кенорындары

Цехтың салынуы Орталық Қ азақ станда болатын болғ андық тан, қ азақ стандық пайдалы қ азбалардың кенорындарын қ арастырамыз.

Қ азақ стан шикізат қ оры жағ ынан ТМД елдерінде алдың ғ ы орынның бірін алады. Соң ғ ы жаряланғ ан мә ліметтер бойынша Қ азақ станда темір кендерінің, тас кө мірінің, флютің ө те зор қ орлары шоғ ырланғ ан.

Соң ғ ы есептер бойынша Қ азақ станның темір кендерінің баланстық қ оры 14, 4 млрд.т. қ ұ райды. Кейбір уақ ыттарды республикада жылына шамамен 45 млн.т. темір кені қ азылып алынатын. Ә рине қ азіргі кезде оның мө лшері кө п тө мендеді деуге болады. Қ азақ станның темір кендерінің ең ірі кенорындарына жататындары: Соколов – Сарыбай, Качар, Лисаков, Аят (Оралдың шығ ыс жағ ында орналасқ ан) жә не Атасу, Орталық Қ азақ станда орналасқ ан.

Соколов жә не Сарыбай кенорыны бірі – біріне жақ ын оралқ тағ ы Қ останай облысының кө лемінде орналасқ ан, скарндық кенорындарының типіне жатады. Олардың кендік денесі карбанатты жыныстардың метасоматикалық орын басу нә тижесінде тү зілген. Кендер екі типпен берілген: шомбал мгнетитті жә не кендік скарндармен. Олардың біріншісі кенорнының барлық баланстық қ орының 40%-ын қ ұ райды. Олар магнетиттен, гематиттен, мушкетовиттен, пириттен, холькопириттен тұ рады, олардың кейбір жерлеріне пирратин, арсенопирит, сфалерит, галенит жә не скардар минералы қ атысады. Мұ ндай кендердегі темірдің орта мө лшері 54, 9%, кү кірті 4, 3%, фосфоры 0, 139%-ғ а жетеді. Магнетитті скарндар магнетиттен, сульфидтерден жә не скарндық минералдардан тұ рады. Оларғ а 20 – 50 % темір, 2, 9 – 3, 2% кү кірт, 0, 12 – 0, 14% фосфор бар. Мұ ндай кендермен кенорындарының бү кіл қ орының 60% берілген.

Сарыбай кенорны меридиандық созылып 45 - 60° бұ рышта қ ұ лама, ұ зындығ ы 1550 – 2000 м жә не қ алың дығ ы 100 – 180 м ү ш қ ат тә різді кен тү зілісімен тұ рады. Тү зілістің қ ұ лама бойындағ ы бақ ыланғ ан терең дігі 500 – 1000 м-ді қ ұ райды. Бұ л кенорының барланғ ан қ оры, орта есепен қ ұ рамында 45, 6% темір бар, 709 млн.тонна қ ұ рағ ан болатын. Сарыбай кенорының кенінде жоғ ары мө лшерде кобальт, никель, мыс жә не де басқ а элементтер бар.

Соколов кенорны кен денесінің жайғ асу жағ ынан Сарыбайдыкіне ұ қ сас келеді. Бірақ та бұ л кенорының кені бай келеді (темірдің орта мө лшері 57 – 58%, ал барланғ ан қ оры 943 млн.тонна қ ұ райды).

Соколов жә не Сарыбай кенорнының қ орында тау-кен байыту комбинаты (ТКБК) жұ мыс істеп тұ р. Кенді қ азып алу ашық жә не жарымжартылай жабық тә сілдермен жү ргізіледі. Кедей жә не бойлығ ы орташа кендер магниттік сепарацяның қ ұ рғ ақ жә не ылғ ал ә дістерімен байтылады. Барлық кендер кү кіртсіздендіру мақ сатымен агломерацияланады. Майда ү гітілген байытпалар Оралдың, Қ азақ станның жә не ТМД-ның басқ а да ө лкелеріндегі металлургиялық кә сіпорындарын қ амтама сыздандаратын ССГПО-ғ а жұ маршақ тар ө ндіруге жіберіледі.

Качар кенорны Соколов – Сарыбай кендік ө рісісінің солтү стігіне қ арай 40 км жерде орналасқ ан. Кенорны қ ат тә різді жайпақ, қ алындығ ы 150 м-ге дейін жететін, жер бетіне шық пайтын, ұ зындығ ы 2 км, ірі ү ш кен қ абатынан тү зілген. Бұ лкен орыны қ ұ рамында 59% темір бар бай жә не байытуғ а талап ететін кедей магнетитті кендермен берілген. Кендерде котерің кі мө лшерде кобальт, мыс, фосфор (0, 28%-ғ а дейін), кү кірт (0, 32 – 0, 36%) бар. Качар кенорының баланстық қ оры шамамен 1, 5 млрд.тонна, ал барланғ аны 1 млрд.тонна. қ ұ райда.

Лисаковтың қ оң ыр теміртас кенорны Қ останай облысында, Қ осанай қ аласының оң тү стік батысында 100–140 км жерде, Тобыл ө зенінің оң жағ асына орналасқ ан, шө гінді кенорындарының континентальдық типіне жатады. Бұ л кенорнының баланстық қ оры 3, 0 млрд.тонна. қ ұ райды. Кенорнында кендердің баланстан тыс зор қ оры (3 млр.т. артық) (қ ұ рамында 30%-дан тө мен темірі бар) кездеседі.

Кенорны 26 қ ат тә різді, қ алындығ ы 6 метрден 26 м-ге дейін жететін, ендік, тау-техникалық шарттарына қ арай ө ндіруді ашық тү рде жү ргізуге қ олайлылығ ымен ерекшеленеді.

Генетикалық белгілеріне қ арай кендері басты екі типке бө лінеді: оолитті жә не цементтелінген. Цементтелінген кендердің химиялық қ ұ рамы оолитті кендерге ұ қ сас келеді, бірақ олар кварцтың ө те майда тү йіршіктерінің енбелерімен гидрогётитті конкрециялармен тү зілген. Оолитті кендерде ешқ андай заң дылық қ а келмей қ абаттасқ ан, цементтелінген кендердің 20 – 50%-ғ а дейіні кездеседі, ал бұ л оларды селективті (сұ рыптау) қ азып шығ ару жә не ө ң деу мү мкіндігін жояды. Кендерде 35 – 40% темір, орта есепен 0, 03% кү кірт, 0, 55% фосфор жә не 0, 07% шамасында ванадий кездеседі. Маң ызсыз жыныс негізінде кремнеземмен жә не глиноземмен берілген. Оолиттегі темірү лесі тұ рақ тылық пен сипатталынады да қ ұ рамында 51, 3 – 52, 9%-ті, ал фосфар 1, 28 – 1, 42%-ті қ ұ райды. Бұ л кенорындағ ы кендер шың дас жә не қ ұ рамында суы (шамамен 12%) кө п болып келеді, сондық тан байытудың кү рделі ә дістерін талап етеді.

Кенорнынан кен шығ ару жә не кендерді дайыту ү шін Лисаков тау-кен байыту комбинаты салынғ ан. Қ азіргі кездегі Лисаков кендерін байтуғ а қ абылданғ ан сараптар (схемалар) байытпаның екі тү рін алуғ а мү мкіндік жасайды: гравитациялық -магниттік жә не магниттік-кү йдіру тә сілдерімен байытумен, қ ұ рамында тиісінше 49% жә не 61, 8% темірі бар. Алынғ ан байытпалар жалпы «АМТ»-ның аглофабрикасына, сонымен қ атар Оралдың жә не Сібірдің де комбинаттарына жіберіледі.

Аяттың оолитті қ оң ыр теміртасының темірлі кен бассейні Қ останай жә не Челябинск облыстарының шекарасына орналасқ ан жә не шө гінді қ атталғ ан кенорындарының типіне жатады. Бұ л бассейн қ оры жағ ынан елімізжегі ең ү лкен кенорнының бірі болып саналады. Бассейннің кендік ауданы 2500км² тең. Кендік дененің қ алың дығ ы 2 – 5м шегінде ө згереді, кейбір жеке жағ дайларды 9м жетеді. Бетіндегі аршылымың қ алың дығ ы 0 м-ден 80 м-ге дейін ө згереді. Кендегі темірдің орта мө лшері 37, 1%-ды, кү кірті 0, 35 – 0, 36%-ды, фосфоры 0, 37 – 0, 40%-ды, кремнеземі 16%-ды қ ұ райды.

Бұ л бассейннің кендері байытуды талап етеді. Технологиялық сынақ тардың нә тижелері, қ ұ рамында 40%-тан тө мен темірі бар Аят кендерін байытудың ең тиімді тә сілі, қ ұ рамында 50 – 56% темірі бар байытпа алуғ а мү мкіндік беретін, кү йдіріп-магниттік байыту болатынын кө рсетті. Қ ұ рамындағ ы темір ү лесі 40%-дан жоғ ары кендер ү шін, кү йдіріп-магниттік тә сілмен қ атар, байытудың флотациялық ә дісін қ олданылуы мү мкін.

Гидрогеологиялық жағ дайлары кендерді ірі ауқ ымда карьерлік қ азып шығ аруды ұ йымдастыруғ а мү мкіндік береді.

Орталық Қ азақ станда орналасқ ан Атасу темірлі-кен ауданы темір жә не марганец кендерінің ірі обиектісі болып саналады. Ол жерде ү ш топқ а бірлесетін, шамамен 20 кенорындары мен кенбілінімі есептелінген: Қ аражал, Қ ытайы жә не Батыс Қ ытайы. Басқ аларғ а қ арағ анда кен ауданындағ ы ең ірі жә не зерттелінгеніне Батыс Қ аражал, Шығ ыс Қ аражал жә не Ү лкен Қ ытайы жатады. Бұ л кен ауданының кенорындарындағ ы кендердің жалпы баланстық қ оры 330 млн.т. шамасын қ ұ райды.

Батыс Қ аражал кенорны қ атталғ ан шө гінді метаморфизияланғ ан кенорындарының типіне жатады, тақ та тә різді гематиттіжә не онша кө п емес дә режеде магнетитті кендермен берілген. Кен қ абатының ені 500-ден 100 м-ге дейін, ал ендік бағ ыттағ ы ұ зындығ ы 5 – 6 км-ді жә не қ алың дығ ы 20 – 25 м-ді қ ұ райды. Кен шоғ ыры шығ ыс жақ бө лігінде жер бетіне кө теріледі, ал батыс бө лігі 120 – 130 м-ден 700 м-ге дейін жә не одан да тө мен терең дікке орналасады. Темір кендері шығ ыс жағ ына қ арай темірлі-марганецті жә не марганецті кендерге ауысады. Кенорнының барланғ ан кен қ оры 0, 311 млрд.тонна қ ұ райды. Кен ашық тә сілмен қ азылып алынады. Кендегі темір мө лшері кең ауқ ымда (30%-дан 65%-ғ а дейін) ө гереді. Кеннің баланстақ қ орына қ ұ рамындағ ы темір ү лесі 45%-дан жоғ ары болатын жатады. Қ азіргі кезде қ ұ рамында 47 – 56% темір, 0, 86 – 1, 2% кү кірті, 0, 04 – 0, 06% фосфары бар кендерді ашық жә не жабық тә сілдермен ө ндіреді. Кендерде мыс (0, 01%), мышьяк (0, 02%) жә не барті оксиді (1, 76%) қ осындылар кездеседі Қ азылып алынғ ан кендер байытылусыз «АМТ» металлургиялық комбинатын аглофабрикасына жеткізіледі.

Кедей, шартқ а сай келмейтін кендер магниттік, гравитациялық немесе кү идіріп-магниттік тә сілдермен байытуды талап етеді. Технологиялық сынақ тар екі сатылы байытудан ө ткізгенде қ ұ рамында 58 – 60% темірі бар жә не оны бө ліп алу коэффиценті 91 – 93%-ке жететін байытпа алуғ а болатынын кө рсетті.

Шығ ыс Қ аражал кенорны Батыс Қ аражал кенорынның жалғ асы болып келеді жә не ө зінің генезисіне қ арай сол кен типіне жатады. Кен шоғ ыры ендік бағ ытта 2, 5км созылғ ан, қ атының қ алың дығ ы 2, 0м шамасында болатын қ ат тә різді дене болып келеді. Кен шоғ ыры ү ш кен қ атына бө лектелінген. Ү стің гі жә не астың ғ ы қ аттары темірлі-марганецті жә не марганецті жыныстармен берілген; ортадағ ы қ ат-гематитті кендер. Гематитті кендегі темір мө лшері 51%-ды, марганец - 2, 3%-ды, фосфор - 0, 025%-ды, кү кірт - 0, 09%-ды қ ұ райды. Кедей темірлі-марганецті кеннің қ ұ рамында 8%-ды 20 – 25%-ғ а дейін темір, 5%-дан 10 – 14%-ғ а дейін марганец кездеседі. Қ ұ рамы 20%-дан 30 – 35%-ғ а дейін темірі бар магнетитті кендердің дә режесі екінші мағ ынада болады.

Ү лкен Қ ытай кенорны да қ ат, жанартау, шө гінді метаморфизияланғ ан кенорындарының типіне жатады. Кен шоғ ыры кү рделі қ ат тә різді дене болып келеді. Темірге бай гематитті кендердің қ атының қ алың дығ ы 20м шамасын қ ұ райды. Марганецті кеннің екі қ аты бар. Сонымен қ атар кедей темір жә не темірлі-марганецті кендер де кездеседі. Бай кендерде 53% темір, 0, 7% марганец, 0, 17 – 074% кү кірт, 0, 03% фосфор жә не 0, 015% мышьяк бар. Бай кендер байытылмай-ақ пайдлана беріледі. Бай кендердің қ оры 20 млн.тонна қ ұ райды, ал қ ұ рамында 31, 2% темірі бар кедей кендердің қ орын 60 млн.тонна деп бағ алайды.

Атасу темірлі-кен ауданының кенорындағ ы кендерді ашық жә не жабық тә сілдермен жү ргізде, оны Атасу кен басқ армасы мен Атасу ТКБК-ты жү ргізіп, жылына 205 млн.тонна шикі кен ө ндіреді. Қ азіргі уақ ытта бай кендерді ө ндіріп «Арселор Миттал Теміртауғ а» жібереді. Келешекте темірге кедей кендерді қ азып алу жә не байыту жұ мыстары жү ргізілітін болады.

Ө неркә сіптік-экономикалық жағ ын қ арастырылғ ан кенорындарынан басқ а Қ азақ станда мағ ыналы, ә р тү рлі жағ дайларғ а байланысты ә лі қ азылмайтын бір қ атар кенорындары бар. Бұ л кенорындарыны онша ү лкен емес, С₂ санаты бойынша баланстық қ оры тиісінше 144 жә не 330 млн.тонна қ ұ райтын Шиелі жә не Киров кенорындары бар. Олар Лисаков кенорнына жуық жерде орналасқ ан. Бұ л ауданда одан басқ а тағ ы онша ү лкен емес екі кенорны бар: Козырев жә не Қ аржынкө л кенорындары. Олар магнетитті, мартитті жә не есепен 46, 4 – 49, 5% темір, 1, 28 – 2, 33% кү кірт жә не 0, 024 – 0, 14% фосфар кездеседі. Козырев кенорнының қ орының бір бө лігі темірге бай, қ ұ рамында 62% темірі, 0, 03% кү кірті жә не 0, 06% фосфоры бар мартитті кендер болып келеді. Бұ л ауданда аз дә режеде барланғ ан жә не зерттелінген басқ а да бірнеше магнетит кендерінің кенорындары бар: Ломоносов, Сарбин, Адай жә не т.б.

Қ арсақ пай темірлі-кен ауданы Жезқ азғ ан қ аласынан 60 – 150 км жерде орналасқ ан, меридиандақ бағ ытта 220км енсіз жолық пен созылғ ан, бірнеше темрлі кварциттер кенорынын біріктіреді. Кендердегі темір мө лшері 20%-дан 40%-ғ а дейін кремнезем, 0, 05 – 1, 5% жә не одан жоғ ары кү кірт, 0, 065%-дан 1, 0%-ғ а дейін фосфор кездеседі. Кендер байытудың кү рделі ә дістері мен сораптарын (кү йдіру-магниттік ә діс немесе флотация) талап етеді. Сонымен қ ұ рамындағ ы темір мө лшері 53 – 60%-ғ а жететін байытпа алуғ а болады. Бұ л ауданның кенорындарының баланстық қ оры 255, 5 млн.тонна (В+С₁+С₂ санаттары бойынша).

Қ арсақ пай ауданына жатысты кенорындары жеткіліксіз зерттелген, сонымен қ азіргі кезде кен шығ арылмайды. Бұ л кенорындарының таукен техникалық жағ дайлары оларды ашық тә сілмен қ азуғ а қ олайлы болып келеді.

Кентө бе кенорны Қ арағ анды қ аласының шығ ыс жағ ында 300км жерге орналасқ ан. Бұ л кенорны Кентө бе-Тоғ ай кенорның тобына кіреді, оғ ан жә не де бірнеше майда кенорындары кіреді. Бұ л қ ұ рамында пирит, пирротин жә не скарнды минералдар қ осындысы бар магнетитті кендер. Тотық қ ан мартит кендері аз, барлық қ ордың 11% қ ұ райды (баланстық қ оры - 25 млн.тонна). Сульфидті кендерде орта есепен 63, 9% темір, 2, 36% кү кірт, 0, 06% фосфар, 6, 0% кремнезем, 4, 36% глинозем, 1, 65% кальций оксиді, аздағ ан мө лшерде кобальт жә не ванадий кездеседі.

Қ оң ыр теміртас кенорындарының Арал жағ алауының тобы мө лшері жағ ынан ә р тү рлі, Қ ызылорда, Шымкент жә не Ақ тө бе облыстарының териториясында орналасқ ан тө рт кенорнынан (Қ отан-Бұ лақ, Талды-Еспе, Кө к-Бұ лақ жә не Абаил) тұ рады. Бұ л ауданның кенорының кендерінің жинақ қ оры 1, 3 млр.тонна қ ұ райды. Баланстық қ оры 1, 2 млр.тоннағ а жететін Кө к-Бұ лақ кенорны ең ү лкені болып есептелінеді. Кендері қ ұ рамында орта есепен 36, 8 – 49% темірі, таптан 0, 84%-ғ а дейін кү кірті, 0, 014%-дан 0, 84%-ғ а дейін фосфоры бар оолитті жә не конгомератты қ оң ыр теміртастармен берілген, кейде оларды (0, 03%-ғ а дейін мышьяк) кездеседі. Абаил кенорындарының кендері кү йдіру-магниттік ә діспен байытылады.

Орталық Қ азақ станда орналасқ ан Атасу темірлі-кен ауданы темір жә не марганец кендерінің ірі обиектісі болып саналады. Ол жерде ү ш топқ а бірлесетін, шамамен 20 кенорындары мен кенбілінімі есептелінген: Қ аражал, Қ ытайы жә не Батыс Қ ытайы. Басқ аларғ а қ арағ анда кен ауданындағ ы ең ірі жә не зерттелінгеніне Батыс Қ аражал, Шығ ыс Қ аражал жә не Ү лкен Қ ытайы жатады. Бұ л кен ауданының кенорындарындағ ы кендердің жалпы баланстық қ оры 330 млн.т. шамасын қ ұ райды. Ө неркә сіптік-экономикалық жағ ын қ арастырылғ ан кенорындарынан басқ а Қ азақ станда мағ ыналы, ә р тү рлі жағ дайларғ а байланысты ә лі қ азылмайтын бір қ атар кенорындары бар. Бұ л кенорындарыны онша ү лкен емес, С₂ санаты бойынша баланстық қ оры тиісінше 144 жә не 330 млн.тонна қ ұ райтын Шиелі жә не Киров кенорындары бар. Олар Лисаков кенорнына жуық жерде орналасқ ан. Бұ л ауданда одан басқ а тағ ы онша ү лкен емес екі кенорны бар: Козырев жә не Қ аржынкө л кенорындары. Олар магнетитті, мартитті жә не есепен 46, 4 – 49, 5% темір, 1, 28 – 2, 33% кү кірт жә не 0, 024 – 0, 14% фосфар кездеседі. Козырев кенорнының қ орының бір бө лігі темірге бай, қ ұ рамында 62% темірі, 0, 03% кү кірті жә не 0, 06% фосфоры бар мартитті кендер болып келеді. Бұ л ауданда аз дә режеде барланғ ан жә не зерттелінген басқ а да бірнеше магнетит кендерінің кенорындары бар: Ломоносов, Сарбин, Адай жә не т.б.

Қ азақ станның басты кенорындарының темірлі-кен ө німдерінің химиялық қ ұ рамы №1 кестеде келтірілген.

Қ азақ станның ірі кенорындарының темір кендеріні мен байытпаларының химиялық қ ұ рамы

1 кесте