Тіл кемістіктерінің ерекшеліктері.

Жалпы тіл кемістігі – есту қ абілеті мен ой-ө рісінің ә деттегідей дамығ ан балалардың дыбыстық, мағ ыналық жағ ына қ атысты сө йлеу тілі қ ұ рамының компоненттерінің бұ зылуынан болатын ә ртү рлі кү рделі тіл кемістіктері.

Жалпы тіл кемістігін дефектология ғ ылыми зерттеу институтының Р.Е.Левина бастағ ан ғ алым қ ызметкерлер /Н.А. Никашкина, Г.А. Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И. Жаренкова жә не т.б./ 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі жә не мектеп жасындағ ы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақ ты зерттеу қ орытындысының нә тижесінде ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелдеді.

Дыбыстары бұ зып айтуын, фонематикалық есту қ абілетінің дамымауы, сө здік қ оры мен грамматикалық сө йлем қ ұ рылысының артта қ алуы жалпы сө йлеу тілі дамымағ ан балалардың барлығ ына тә н кемшілік.

Жалпы сө йлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия сияқ ты кү рделі сө йлеу патологиялардың тү рлерінде байқ алуы мү мкін.

Тілдің мү лде қ алыптаспауы жатады. Ондайларды мылқ ау балалар дейді. Бұ л дең гейдегі балалардың кісімен тілдескенде анық байқ алатын тіл кемістіктері мынадай болып келеді: былдырлап сө йлеседі, жеке дыбыстарғ а еліктейді, жекелеген зат есімдік сө здермен кү нделікті тұ рмыста айтылып жү рген етістік сө здерді пайдаланады, сө йлемді былдырлап мү лде тү сініксіз етіп ү зіп-ү зіп айтады, сө йлемде дыбыстар анық талмайды, ә рі тұ рақ сыз, қ ұ былмалы келеді. Олар айтайын деген ойын қ олдарын ербең дету арқ ылы бет-аузын қ исаң датып, ымдап тү сіндіруге тырысады. Сө йлеу тілінің бұ ндай кемістіктері ақ ыл-ой кем балаларда да болуы мү мкін. Бірақ та сө йлеу тілі дамымағ ан есі дұ рыс балаларды ақ ылына қ арап-ақ сө йлеу тілі дамығ ан /олигофрен/ ақ ыл-ойы кем балалардан оң ай ажыратуғ а болады. Бұ л біріншіден, сө йлегенде пайдаланатын сө здік қ орына қ арағ анда енжар сө здік қ орының артық шылығ ы. Жалпы сө йлеу тілі дамымағ ан есі дұ рыс балалардың олигофрен балалардан ө згешелігі, ойларын тың даушысына жеткізу ү шін дене мү шелерінің қ имылын жә не мә нерлі ымды пайдаланады. Оларғ а ө зінің сө йлеу тілінің кемшілігіне сын кө зімен қ арап, оны қ алайда тү зетуге бар ық ыласымен жолын ақ ылдың дұ рыстығ ына тә н қ асиет бар.

Сонымен сө йлеу тілінің ұ қ састық жақ тарына қ арамастан ой-ө рісі сө йлеу тілінің дамуы жағ ынан бір-біріне ұ қ самайды.

Сө здік қ оры шамадан тыс шектелген бұ ндай балалар заттардың жә не қ имыл-іс ә рекеттердің сыртқ ы тү рлеріне немесе олардан шығ атын дыбыстардың ұ қ састығ ына қ арап ө здерінің былдырлағ ан тілімен барлығ ына бір сө збен ат қ ойып алып тү сіндіреді. Мысалы: «дө дө»-машина, солай, кетіпті жә не т.б. Сонымен бірге қ имыл-іс ә рекеттерді білдіретін сө здерді заттың атымен орын алмастыра беретін жағ дайларда байқ алады. Мысалы: «адас»-қ арындаш, жазу, сурет салу; «тә й»-шай, ішу, тамақ ішу.

Сө йлеу тілі дамымағ ан баланың кейде бір сө зді сө йлемде де пайдаланатын ерекшелігі болады. Н.С. Жукованың ескерткеніндей, бір сө зді сө йлемдегі сө здің тү бірі бұ зылып тұ лғ асыз айтылатын жағ дай, сө йлеу тілі дұ рыс дамымағ ан балада да байқ алуы мү мкін. Бірақ ол тек 5-6 ай ғ ана созылады, оның ү стіне ондай сө здер онша кө пте бомайды. Сө йлеу тілі қ атты тежеліп ө те баяу дамығ анда бұ л мерзім ұ зақ уақ ытқ а созылады. Сө йлеу тілі дұ рыс дамығ ан бала сө здерді байланыстырып сө йлем қ ұ рап айтуды ерте пайдалана бастайды. Сө здердің ішінде тұ лғ асыз сө здер де араласып айтылып кетуі мү мкін, бірақ оларды біртіндеп тү зетіп дұ рыс айтуғ а дағ дыланып кетеді. Сө йлеу тілі жалпы дамымағ ан баланың да сө йлемнің кө лемі 2-4 сө зге дейін кең ейетіндігі байқ алады, бірақ бұ нда қ ұ рылысы бұ зылғ ан сө з тіркестері бұ рынғ ы қ алпында ө згеріссіз сақ талып қ алады. Тап осы жағ дай сө йлеу тілі дұ оыс дамығ ан балада ешуақ ытта байқ алмайды.

Сө йлеу мү мкіндігі тө мен баланың ө мірден алғ ан тә жірибесі аз жә не айналасындағ ы ө мір тіршілігі туралы мағ лұ мат жеткіліксіз болып келеді /ә сіресе табиғ атқ а байланысты қ ұ былысты/. Дыбыстардың қ олданылуы тұ рақ сыз, қ ұ былмалы келеді. Сө йлегенде кө бінесе 1-2 буыннан тұ ратын сө здерді ғ ана қ олданады. Буындары кө бірек қ иын сө здерді айтқ ан кезде оның 2-3 буынына дейін қ ысқ артылып, тү сіп қ алады. Мысалы: жұ мыртқ а-ұ тқ а, домбыра-дома. Фонематикалық тү йсігі бұ зылғ андық тан аттары бір-біріне ұ қ сас, мағ ынасы ә р тү рлі сө здерді сұ рыптай алмай қ иналады. Мысалы: бала-балғ а, жағ а-жаң а. Бұ л дең гейдегі балалар дыбыстың талдау жолын тү сінбейді. Сө йтіп жалпы тіл кемістігінің бірінші дең гейін былай сипаттауғ а болады:

1. Сө здік қ оры жоқ тың қ асы. Ол былдырлап тү сініксіз айтылғ ан сө здерден, басқ а дауысқ а еліктеген дыбыстардан /р-р-р, ш-ш-ш, з-з-з/ кү нделікті қ олданылатын кейбір оң ай сө здерден тұ рады /ту-су/.

2. Баланың енжар сө з қ оры пайдаланатын сө з қ орынан едә уір молырақ болады, бірақ та, сө з тү сінігі тым таяз. Сө здерді бірнеше рет қ айталанғ ан таныс ситуацияда тү сінеді. Мысалы: «Қ олың ды қ алтаң нан ал» деген бұ йрық ты бала дұ рыс орындауы мү мкін, «қ алтаң ды кө рсет» дегенде ол кө рсете алмайды. Ө йткені ол қ алта деген сө здің мағ ынасын тү сінбейді. Байланыстырып сө йлеу қ абілеті мү лдем дамымағ ан.

3. Сө здің, дыбыстың, буынның қ ұ рамын сақ тап қ айталау қ абілеті дамымағ ан.

Ауысудың белгісі сол, онда ымдау мен былдыр сө здерден басқ а бұ рмаланғ ан болса да айтарлық тай тиянақ ты жалпы қ олданылатын сө здер пайда болады. Мысалы: Қ ыт. Бадя тан тет туй. Қ ыс. Балалар шана теуіп жү р.

Кейбір грамматикалық тұ лғ аларды ажыратылуы бір мезгілде байқ алады. Бірақ бұ л тек екпінді жалғ ауына тү скен сө здерге жә не тек кейбір грамматикалық категорияларғ а қ атысты болады. Бұ л процесс ә лі де болса едә уір тұ рақ сыз екендігін сипаттайды жә не бұ ндай баланың сө йлеу тілінің дамуы қ атты тежелгендігі анық байқ алады.

Сө зді кө п білмейтіндіктен баланың тілі кедей, ол ө зі білетін заттардың аттарын атаумен жә не қ имыл-іс ә рекеттерін айтып берумен ғ ана шектеледі.

Бірінші дең гейдегі балаларғ а қ арағ анда суретке қ арап жә не сұ рақ бойынша ә ң гімелеуі қ арапайым, ә рі қ ысқ а болғ анымен грамматиккалық қ ұ рылысы мен сө з тізбегі біршама дұ рыс. Сө йлеу тілінің грамматикалық қ ұ рылысының жетілуі қ анағ аттанарлық емес екендігі сө йлеу материалы кү рделенген кезде немесе баланың ө зі бұ рын сирек естіп, аз қ олданғ ан сө здер мен сө з тіркестерін айту қ ажет болып қ алғ ан жағ дайда оң ай білінеді. Мұ ндай балалар септік жалғ аулар мен кө пшіл тү рін білдіретін жалғ аулардың мағ ынасын жете тү сінбейді. Жұ рнақ, жалғ ауларды пайдаланып сө з ө згерту кездейсоқ жағ дай, сондық тан да оны пайдаланғ анда ә р тү рлі қ ателерді кө п жібереді. Сө зді тар мағ ынада жиі қ олданады, ауызша талдап қ орыту дә режесі ө те қ иын. Тұ лғ алары, қ олданылуы немесе тағ ы басқ а белгілері ұ қ сас бірнеше заттарды бір сө збен атауы мү мкін. Мысалы: шыбынды, қ оң ызды, масаны, сонаны, араны, кө белекті – бір жағ дайда осылардың барлығ ын тек біреуінің ғ ана атымен атайды, ал екінші бір жағ дайда тағ ы басқ а біреуінің ғ ана атайды. Балалар заттың атын білгенмен, оны қ ұ райтын бө лшектерін атауғ а келгенде қ иналады /ағ аштың бұ тағ ы, жапырағ ы, тү бірі, тамыры/, ыдыс – аяқ тардың, жануарлардың тө лдерінің аттарын білмейді. Міне, осының бә рі бұ ндай балалардың сө здік қ орының тым кедей екендігін кө рсетеді.

Заттың атын, тү сін, тұ лғ асын, белгісін білдіретін сө зді орынмен дұ рыс қ олдануды ә р уақ ытта толық біле бермейтіндігі байқ алады. Қ олданудағ ы қ имыл-іс ә рекеті ә р тү рлі, тұ лғ а ұ қ састығ ы жақ ын атау сө здерді шатастырып орын ауыстыруы жиі кө рініп қ алады /кесу-керту, қ ашау-қ ажау/, грамматикалық тұ лғ аларды қ олдануда ө рескел қ ателер жіберетіндігі арнайы тексеру кезінде белгілі болды.

1. Септік жалғ ауларды алмастыру /дү кеннен бардым-дү кенге бардым/.

2. Сө здің жекеше, кө пше тұ лғ аларын жә не етістіктің тү рлерін қ олданудағ ы қ ателер.

3. Зат есімнің жекеше, кө пше тү рлерінің ө згеруі кезіндегі /сиырдар-сиырлар/.

Баланың тіліндегі жуан жә не жің ішке, ысқ ырып жә не ызың дап шығ атын, қ атаң жә не ұ яң, мұ рын дыбыстарының, сонымен бірге қ ұ рамы ә р тү рлі буынды сө здердің айтылуы мен ү ндестігі ө рескел бұ зылғ андық тың салдарынан сө йлегенде сө зінің сапасы жағ ынан да, саны жағ ынан да жасына қ арағ анда едә уір артта қ алғ ан.

Буындар мен дыбыстардың орын ауыстыруы, ұ қ сас буындардың алмастырылуы, қ атарласып келген дауыссыз дыбыстардың қ ысқ артылуы салдарынан сө здің қ ұ рамындағ ы дыбыстардың орналасу заң дылық тары ө рескел бұ зылады.

Баланы жан-жақ ты тиянақ ты тексерудің нә тижесі оның фонематикалық есту қ абілетінің нашарлығ ын, дыбыстарды талдау мен жинақ тауғ а балағ а тапсырма бойынша берілген дыбыстардан суретті іріктеп алу жә не дыбыстарды орнына қ ойып сө з қ ұ рау қ иындық туғ ызады. Дағ дылануды игеруге дайын емес екенін оң ай анық тауғ а мү мкіндік береді. Арнайы коррекциялық оқ ытудың ық палымен сө йлеу тілі дамуының Ш – дең гейіне ө туі баланың айналасындағ ы қ арым-қ атынасының кең еюіне мү мкіндік туғ ызады.