Психомоторикалық ерекшеліктері.

Жалпы тіл кемістігінің екінші дең гейіндегі балалар тө мендегідей сипатталады:

1. Балалардың белсенді /активный/ сө здігі зат есім, етістік, сын есім, ү стеу сө здерімен толық тырылады.

2. Сә тсіз болса да бұ л дең гейдегі балалар септік жалғ аулар мен жұ рнақ тарды пайдалана бастағ аны байқ алады.

3. Бұ л дең гейде балалар сө зді байланыстырып сө йлей бастайды.

4. Сө зді тү сінуі жетіледі, белсенді жә не енжар сө здіктері толығ ады.

5. Ә лі де кө п дыбыстарды жә не кейбір сө здерді дұ рыс айта алмайды. Дыбыстық талдау, жинақ тау ә дістерін игеруге дайын еместігі байқ алады.

Сө йлеу тілі дамуының ү шінші дең гейінде сө йлем қ ұ рылысында лексико-грамматикалық жә не фонетико-фонематикалық элементтердің жетілмейтіндігін сипаттайды.

Осындай дә режедегі, ә сіресе мектеп жасына дейінгі балалар айналасындағ ылармен тілдесіп, сө йлесе алады, бірақ қ анша дегенмен де ө зінің айтайын деген ойын анық тап тү сіндіре алмайды. Тіпті, бала дұ рыс айта алады – ау деген кейбір дыбыстардың ө зі де ө з бетімен сө йлегенде жеткілікті тү рде айқ ын шық пайды.

Тап осы фонематикалық топтағ ы екі немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыс немесе бірнеше дыбыстарды бір дыбыс бір мезгілде алмасытырғ ан кезде дифференцияланбағ ан дыбыстарадың айтылуы ө згеше болады /негізінде ысқ ырып жә не ызың дап шығ атын, эффрикат, мұ рын дыбыстары/. Мысалы: сә й-шай, сә не-шана, қ ал-қ ар.

Сонымен бірге балалар барлық сө з топтарын пайдалануды, грамматикалық қ ұ рылымның қ арапайым тү рлерін қ олдануды ү йренеді, салалас қ ұ рмалас пен бағ ының қ ы қ ұ рмалас сө йлемдерді қ ұ растыруғ а тырысады. Мысалы: Айдош мектептен келді де шабағ ын оқ уғ а отырды.

Баланың тілі жетіліп жаң а дыбыстармен толық тырылғ ан ә р тү рлі буындары бар сө здердің айтылғ анда сө здегі дыбыстардың дұ рыс, дұ рыс емесін жә не олардың бұ зылу ерекшелігін айқ ындауғ а болады, сө з тіркесін байланыстырып сө йлеу мү мкіншілігі артады. Бала ө мірден алғ ан тә жірибесінің нә тижесінде кү нделікті тұ рмыстағ ы ө зіне жақ сы таныс болып қ алғ ан заттың атын, тү сін, тұ лғ асын, сапасын, белгісін жә не хал-жайын сө йлеп беруге енді бұ рың ғ ыдай қ иналмайды. Олар ө здерінің ү й-іші туралы, ө зі жә не достары туралы, айналасында болып жатқ ан тіршілік емін-еркін ә ң гімелеп бере алады, қ ысқ а ә ң гіме де қ ұ растырады.

Алайда сө йлеу тілінің хал-жайын жан-жақ ты мұ қ ият тексерген кезде тілге қ атысты жү йенің /лексиканың, грамматиканың, фонетиканың / бө лігінің толық дамымауын айқ ындайтын кө ріністі кө руге мү мкіндік туады.

Бала ауызекі сө йлескенде ө зінің тілі келмейтін қ иын сө зді нақ ышты сө з тіркесін айтпауғ а тырысады. Егер сондай балалардың алдарына шарт қ ойса, онда сө здің жә не грамматикалық категориялардың қ андайын болса да міндетті тү рде пайдаланады да, сө йлеу тілінің дамуындағ ы кемшіліктер айтарлық тай анық кө рінеді.

Бала сө зді емін-еркін қ олданып сө йлегенімен, сө йлеу тілі дұ рыс дамымағ ан қ атарластарына қ арағ анда, ө здігінше сө йлем қ ұ растыру кезінде ү лкен қ иындық кө реді.

Ә деттегідей қ иыстыру мен мең геру қ ателерінен шығ атын аграмматизмдерді дұ рыс қ ұ растырылғ ан сө йлемнен де кездестіруге болады. Бұ л қ ателер тұ рақ ты сипат бермейді: грамматикалық тұ лғ алардың немесе категориялардың ә р тү рлі жағ дайлары дұ рыс та, бұ рыс та қ олданылуы мү мкін.

Қ ұ рмалас сө йлемді жалғ аулығ ымен жә не жалғ аулық ты сө зімен қ ұ растырғ ан кезде қ ателер жіберілетіні байқ алады. Бала сурет бойынша сө йлем қ ұ растыру кезінде қ атынасушы кісіні жә не қ иымл іс-ә рекетінің ө зін жиі кө рсетіп дұ рыс атап отырса да, сө йлем қ ұ рамына қ атынсаушы кісінің пайдаланғ ан затының атын кіргізбейді.

Сө здік қ орының едә уір ө скеніне қ арамастан, лексикалық мағ ынасын толық білмейді /шынтақ, білек, ө зен, кө л, бұ лақ /, бірсыпыра сө здерді дә л тү сінбейді жә не дә л қ олданбайды /кесу, қ ию, пішу/. Лексикалық қ ателердің ішіндегі кө зге тү сетіндері тө мендегідей:

а) заттың атын сол заттың бө лшегіне атымен алмастыруы /қ ұ лақ -бас, дө ң гелек-машина/;

б) мамандық тың атын сол маманның істейтін кә сібімен ауыстырады /ә нші-тә те ө лең айтады/;

в) тектес заттардың меншікті аттарын атамай олардың сыртқ ы тү рлерінің ұ қ састығ ына жә не тұ рмыстағ ы қ олдануларына қ арап жалпы атауларымен атайды /қ арғ а-қ ұ с, қ арағ ай-ағ аш/;

г) кө лемін білдіретін белгілерінің орын алмастыруы /биік, кең, ұ зын, - ү лкен, қ ысқ а, кішкентай/.

Бала ө з бетінше еркін сө йлесіп отырғ ан кезде заттың белгілерін, кү йін, қ имыл-іс ә рекетін білдіретін сын есім мен ү стеу сө з таптарын аз қ олданады.

Бала жаң а сө здерді сө йлеп дағ дыланбағ андық тан іс жү зінде кө п қ олданбай сө здік қ оры тоқ ырап, кедейленіп қ алудың ә серінен оғ ан сө здің морфологиялық элементтерін айыруғ а мү мкіншілік бермейді.

Кө п балалар жаң а сө здерді қ олданғ ан кезде қ ателерді жиі-жиі жібереді. Шынында да, дұ рыс сө здердің жасалуымен қ атар кемшіліктері де болады. Мысалы: кө рпе-кө рпешелік.

Осығ ан ұ қ сас қ ателер бірлі-жарымдап тілдері жаң а шығ ып келе жатқ ан дендері сау балаларда кездесуі мү мкін, бірақ олар тез арада жоғ алып кетеді.

Орыс тілінде қ ателердің кө пшілігі тамақ тардың, заттардың, ө сімдіктердің мағ ыналарын білдіріп ара қ атынасын белгілейтін қ атыстық сын есімнің жасалуы кезінде болады. Мысалы: стеклоаый стакан.

Орыс тіліндегі зерттеулердің нә тижесіне қ арағ анда сө йлеу тіліндегі грамматикалық қ ателердің ішіндегі ең ерекшеліктері тө мендегідей:

а) сын есіммен зат есім сө здердің жекеше, кө пше тү рлеріне жә не септіктерде дұ рыс қ иылыспайды. Мысалы: /книги лежат на большими столох/;

б) сан есім зат есіммен дұ рыс қ иылыспайды, Мыс: пять пальцем – пять пальцев;

в) жалғ аулық тарды қ олданғ анда кететін қ ателер: тү сіріп қ алдырады, алмастырады, толық айтпайды, мыс: мяч упал из полки – мяч упал с полки;

г) сө здің кө пше тү ріне септік тұ лғ аларды қ олданғ анда кететін қ ателер. Мыс: много дерево – деревьев.

ІІІ дең гейде сө йлеу тілі дамуы бойынша баланың фонематикалық тілінің жасалуы жасының мө лшерімен салыстырғ анда артта қ алуы айтарлық тай шамада: олардың сө йлеу тіліндегі дыбыстардың барлық тү рлернінің дұ рыс айтылмауы ә лі де байқ алады /сигматизм, ротацизм, ломбдацизм, ү ндестік ақ аулығ ы, ұ яң дануы/.

Сө здегі дыбыстардың тү сіп қ алатын тұ рақ ты қ ателері, ең қ иын сө здердегі буындардың бұ зылуы байқ алады. Мысалы: велосипед-сипед, милиционер-мисонел.

Фонематикалық есту жә не тү йсіну қ абілетінің нашар дамуының салдарынан баланың сө зді дыбыстарғ а талдау жә не топтау дайындығ ы ө з бетінше қ алыптастыруының нә тижесінде оларғ а логопедтің жә рдемінсіз мектепте сауатын ойдағ ыдай мең геруге мү мкіндік бермейді.

Сонымен, сө йлеу тілі дамуының ү шінші дең гейі мынандай кемшіліктермен сипатталады:

1.Бала ауызекі байланыстырып сө йлегенде кейбір сө здерді білмейтіндігі жә не дұ рыс қ олдана алмайтындығ ы байқ алады. Сө здік қ орында кө бінесе зат есім, етістік кө п кездеседі де сын есім, ү стеу таптары аз кездеседі.

2. Тілдің грамматикалық жағ ының дамымағ аны байқ алады. Балалар септік жалғ ауларды, жұ рнақ тарды қ олдауда қ ате жібереді. Сө з ө згерту қ абілеті мү лдем дамымағ ан.

3. Сө йлегенде кө бінесе тек жә й сө йлемдерді қ олданады, қ ұ рмалас сө йлемдер сирек кездеседі.

4. Бұ л дең гейдегі кө птеген балаларда сө здің буындарын дұ рыс айтпау кемшіліктері сақ талады да дыбыстың талдау, жинақ тау ә дісін мең геруде қ иындық туғ ызады.

Ә дебиеттер:

1. Волкова Г.А. Логопедическая ритмика.- М.: Просвещение, 1985.

2. Запорожец А.В. Развитие произвольных движений.- М., 1960.

3. Логопедия / Под ред. Л.С. Волковой, С.Н. Шаховской.-М.: Владос, 2002.

4. Руднева С., Фиш Э. Ритмика, Музыкальное движение.- М., 1972

5. Т.Б. Филичева, Н.А. Чевелева, Г.В. Чиркина Основы логопедии.- М.: Просвещение, 1989.