Тақырып. Қылмыстылықтың алдын алу

Кө птеген криминологиялық жә не басқ а да танымал ә дебиеттерде адамзаттың қ ылмыстылық қ а қ арсы бағ ытталғ ан қ ызметін атайтын саналуан терминдер пайдаланылады. Мысалы, «алдын алу», «бұ лтарту», «ескерту», «профилактика».

Ғ алымдар осы терминдердің мазмұ ндарының ұ қ састығ ына қ атысты ә рқ алай пікірлер айтқ ан.

Ожегов сө здігінде «болдырмау» («предотвращение») жә не «алдын алу» («предупрждение») терминдері «алдын ала ескерту», «алдын ала қ абылданғ ан шаралармен болдырмау» деген мағ ына беретін ұ қ сас біртектес сө здер ретінде аталғ ан. «Профилактика» термині «алдын алу шараларының жиынтығ ы» ретінде талқ ыланады.

Сондық тан, ойлауымызша, «профилактика» жә не «алдын алу» терминдерін ұ қ сас тү сініктер ретінде пайдалануғ а болады. Осы мә селеге назар аударғ ан ғ алымдар арасында А.Г.Лекарьдің, Г.А.Аванесовтің, Е.І.Қ айыржановтың, К.Е.Игошевтың жә не т.б. ғ алымдардың аттарын атауғ а болады.

Жоғ арыда кө рсетілген ғ алымдардың қ ылмыстылық профилактикасы мен қ ылмыстылық тың алдын алуғ а қ атысты айтқ ан сө здерін талдайтын болсақ, олардың барлығ ы адамзат қ ызметінің осы тү рін кө пдең гейлі кө пжоспарлы шаралар жү йесі ретінде қ арастырғ анын байқ аймыз.

Сондық тан, осы ғ алымдар берген анық тамаларды ескере отырып, біз қ ылмыстылық тың алдын алудың келесі анық тамасын пайымдай аламыз.

Қ ылмыстылық тың алдын алу – бұ л қ ылмыстылық тың себептері мен шарттарына ық пал ететін, оларды бейтараптандыратын (ә лсірететін, шектейтін) жә не осы арқ ылы қ ылмыстылық тың азаюын қ амтамасыз ететін мемлекеттік, қ оғ амдық сипаттағ ы шаралардың кө пдең гейлі жү йесі.

Қ ылмыстардың алдын алу шарасы нақ ты мақ сатты кө здейтін жә не алдын алу эффектін туғ ызатын ө зара байланысқ ан ә рекеттерден тұ ратын қ ылмыстарды тудыратын факторларғ а ық пал етудің, сол сияқ ты оларғ а шектеу салатын ұ йымдастырылғ ан пішінге салынғ ан ә дісі.

Криминологияда, ә сіресе, шетел криминологиясында, қ ылмыстылық тың алдын алудың ә ралуан концепциялары бар. Алдын алу мә ні автордың қ ылмыстылық тың себептеріне қ атысты кө зқ арастарына байланысты болады.

Профилактикалық іс-шаралардың негізгі ү ш ү лгісін ажыратады:

- бақ ылау ү лгісі немесе қ ұ қ ық тық превенция концепциясы, ол адамның мінез-қ ұ лқ ы сырттан болатын ә серлердің ық палымен, мысалы, қ амауғ а алудан, ұ стаудан, тұ тұ қ ындаудан, кө термелеуден ө згеретіндігін пайымдайды, яғ ни негізгі назар полицейлік қ ызметтің тиімділігіне, сол сияқ ты қ олданыстағ ы заң шектеріндегі қ ылмыстық қ ұ қ ық тық, пенитенциарлық, поспенитенциарлық шараларғ а аударылады;

- медициналық ү лгісінде қ ұ қ ық бұ зушы тұ лғ а қ оршағ ан ортасына нашар беімделген жә не психотерапияны, жеке қ арауды, тә рбиелеуді, кең естерді, кө мектің басқ а да формаларын қ ажет ететін науқ ас ретінде қ арастырылып, пациент ретінде танылады;

- социогендік ү лгісінде қ ылмыстылық пен қ ылмыс ә леуметтік дезорганизация, мә дениеттер қ ақ тығ ысы, мә дениет дамуындағ ы асинхрондық сияқ ты ә леуметтанымдық факторлардың кешенді ә рекетінің салдары ретінде қ арастырылады. Мұ ндай жолдың негізгі ережесі белгілі бір қ ылмыстар мен ауытқ у формалары адам, ә сіресе, білім алу, кә сіби дайындық, жұ мыс істеу сияқ ты заң ғ а бағ ынышты іс-қ имылды анық тайтын ең негізгі игіліктерінен айырылғ анда орын алатын қ ауымның дезорганизациялануының симптомдары болып табылатындығ ы туралы ой. Социогендік ү лгі ә леуметтік мү мкіндіктерді кең ейту, қ оршағ ан ортаны ө згерту, қ ала мекенін қ айта қ ұ растыру, халық тың ә л-ауқ аттылығ ын арттыру сияқ ты бағ дарламаларды қ амтиды.

Қ ылмыстылық тың алдын алу мына объекттерді қ амтитын жү йе болып табылады: алдын алу объекттері; оның негізгі дең гейлері мен формалары; алдын алушылық ық пал ету шаралары; осы қ ызметті іске асыратын субъекттер.

Қ ылмыстылық тың алдын алу объекттеріне мыналар жатады:

-экономикалық, ә леуметтік, саяси, психологиялық сипаттағ ы ү рдістер мен қ ұ былыстар жә не қ ылмыстылық тың жай-кү йі мен динамикасын шарттайтын факторлар;

-адамдардың қ ұ қ ық жә не ә леуметтік қ арым-қ атынас нормаларына сә йкес келуге тиіс іс-қ имылдары;

-қ ылмыскер тұ лғ асы – ол тұ лғ аның криминогендік маң ызды қ асиеттері мен сапасының қ алыптасуының ә леуметтік ү рдісі ретінде танылады.

Қ ылмыстылық тың алдын алу жү йесінде қ ылмыстылық тың алдын алудың ү ш негізгі дең гейі мен, сә йкесінше, ү ш формасын ажыратады.

Жалпы ә леуметтік дең гей мемлекет пен қ оғ амның саяси, экономикалық, ә леуметтік, ө негелік-рухани, ұ йымдастыру-басқ арушылық жә не адамзат қ ызметінің басқ а да салаларындағ ы қ айшылық тарды шешуге бағ ытталғ ан іс-шараларын қ амтиды.

Арнайы криминологиялық дең гей жалпы қ ылмыстылық қ а, оның жеке тү рлері мен қ ылмыстық мінез топтарына белгілі бір мақ сатты кө здей отыра ық пал етуден тұ рады.

Жеке дараланғ ан дең гей нақ ты қ ұ қ ық бұ зушыларғ а қ атысты іс-қ имылдардан тұ рады. В.Н.Бурлаков, В.В.Орехов сынды ғ алымдар индивидуалдық профилактиканы тө рт тү рге бө леді: ерте, тура, пенитенциарлық жә не постпенитенциарлық.

Алдын алу қ ызметінің дең гейімен қ атар алдын алушылық қ ызметті оның механизміне, кө леміне, алдын алушылық шаралардың мазмұ нына, оларды атқ ару субъекттеріне қ арай да жіктейді.

Қ ылмыстылық тың алдын алу жү йесі алдын алушылық ық пал ету шаралары мен қ ылмыстылық тың алдын алу субъекттерін де қ амтиды. Қ ылмыстылық тың алдын алу дең гейіне қ арай профилактикалық ә сер ету шараларын жалпы (жалпы ә леуметтік) жә не арнайы (криминологиялық) тү рлерге ажыратады. Ө з кезегінде, нақ ты мазмұ нына қ арай жоғ арыда аталғ ан шараларды саяси, экономикалық, ә леуметтік, ұ йымдастыру-басқ арушылық, мә дени-тә рбиелік, қ ұ қ ық тық жә не басқ а да тү рлерге жіктеуге болады.

Жалпы ә леуметтік профилактика субъекттері – тікелей қ ұ қ ық қ орғ ау міндеттерін атқ армайтын республикалық, аймақ тық жә не жергілікті билік пен басқ ару органдары, қ оғ амдық ұ йымдар.

Арнайы криминологиялық профилактика субъекттері: а) қ ұ қ ық қ орғ ау функцияларын атқ аратын мемлекеттік органдар; ә) қ ұ қ ық қ орғ ау функцияларын атқ аратын мемлекеттік-қ оғ амдық қ ұ рылымдар; б) қ ұ қ ық қ орғ ау міндеттерін атқ аруғ а кө мектесетін жеке меншіктегі жә не қ оғ амдық қ ұ рылымдар.

Қ ылмыстылық тың алдын алуда қ ұ қ ық қ орғ ау органдары негізгі рольді атқ арады. Мұ нда жалпы қ адағ алау, азаматтардың қ ұ қ ық тары мен заң ды мү дделерін қ орғ ау, жедел іздестіру, анық тама жә не алдын ала тергеу қ ызметтерін атқ аратын органдардың заң дарды сақ тауына қ адағ алау, жазаларды жә не сот тағ айындағ ан мә жбү рлеу сипатындағ ы шараларды атқ аратын органдар мен мекемелер ә кімшілігінің қ ызметіндегі заң дылық ты қ адағ алау, соттардың қ ылмыстық істерді қ арастыруын қ адағ алау функциялары жү ктелген прокуратура органдары орталық орынғ а ие.

Осы сияқ ты функциялар мен міндеттер ұ лттық қ ауіпсіздік, қ аржы полициясы, кедендік бақ ылау органдары, нотариат, адвокатура, ішкі істер органдары да атқ арады.

Жоғ арыда аталғ ан мә н-жайларды қ орыта келе, аталғ ан субъекттердің барлығ ы атқ аратын қ ызметінің маң ыздылығ ын тү сініп, ө з жетістіктерін міндетсінбей, басқ а субъекттермен бірлестікте ортақ мақ сатқ а – қ ылмыстылық ты ә леуметтік сабырлы дең гейде ұ стап тұ руғ а қ ол жеткізу ү шін пайдаланатын болғ анда ғ ана қ ылмыстылық тың алдын алуда табысты нә тижеге жетуге болатынын атап ө теміз.

Негізгі ә дебиеттер: 5 бө лімде кө рсетілген: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ә дебиеттерді қ араң ыз.

Қ осымша ә дебиеттер 5 бө лімде кө рсетілген: 4, 12, 18, 19, 29 ә дебиеттерді қ араң ыз.