Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Функциональ-семантик уратма булараҡ аспектуаллек






Билдә ле булыуынса, ваҡ иғ аларҙ ың динамикаһ ын тың лаусығ а теү ә л итеп еткереү ҙ ә аспектуаль мә ғ ә нә лә рҙ е белдереү се тел саралары мө һ им роль уйнай. Бындай телмйр берә мектә ре ү ткә н быуатта дө йө м тел ғ илемендә аспектуаллек тип аталғ ан катеория булараҡ ҡ арала башланы. Тел ғ илеменең аспектуаллек фукнционал-семантик категорияһ ын һ ә м уғ а нигеҙ лә нгә н аспектуаллек функциональ-семантик уратма ө йрә неү се бү леге хә ҙ ерге дө йө м тел ғ илемендә аспектология тип аталғ ан айырым тармаҡ булараҡ танылыу таба. Аспкетологияның тикшереү объекты булып эш-хә л, процесс һ ә м хә рә кә ттең ү тә леү, башҡ арылыу характерын, йә ғ ни аспектуаль мә ғ ә нә лә рҙ е, белдереү се тө рлө кимә лдә ге-морфологик, синтаксис, лексик, лексик-грамматик, контекстуаль, ҡ атнаш-вербаль саралар системаһ ы тора. Улар араһ ында ү ҙ ә к урынды ҡ ылымдың тө р категорияһ ы һ ә м аспектуаль кластар (динамик, статик, сиклә нгә н/сиклә нмә гә н эш-хә л, хә рә кә тте белдереү се ҡ ылым формалары) билә й.

Структураһ ы буйынса функциональ-семантик уратмалар ике типҡ а бү ленә: бер ү ҙ ә кле (моноцентик) һ ә м кү п ү ҙ ә кле (полицентрик). Бер ү ҙ ә кле уратмаларҙ а уның тө п мә ғ ә нә һ ен асуҙ а ҡ атнашҡ ан тө рлө кимә лдә ге вербаль саралар ошо мә ғ ә нә не асыҡ сағ ылдырғ ан бер ү ҙ енсә лекле грамматик категория тирә һ ендә ойоша. Бындай грамматик ү ҙ ә ге булмағ ан телдә рҙ ә уратма полицентрик формала була, йә ғ ни тө п мә ғ ә нә башҡ а кимә лдә ге тел саралары системаһ ы аша белдерелә. Уларҙ ың айырым компоненттары ошо телдә ге алда һ анап ү телгә н башҡ а функциональ-семантик уратмаларҙ ың компонеттары менә н уртаҡ була, киҫ ешә.

Тө рлө ғ аилә гә ҡ арағ ан телдә рҙ ә бер ү к функциональ-семантик уратма ла был кү рһ ә ткес буйынса тап килмә ҫ кә мө мкин.Славян телдә ре тө ркө мө нә ҡ арағ ан рус телендә аспектуаллек бер ү ҙ ә кле категорияғ а инә һ ә м уның ү ҙ ә ген ҡ ылымдың сиклә нгә нлек/сиклә нмә гә нлек тө р категорияһ ы билә й. А.В. Богдаренко сиклә нгә нлек/сиклә нмә гә нлек категорияһ ына тү бә ндә ге аң латманы бирә: Эш-хә рә кә ттең сиккә ҡ арата тө рлө типтағ ы мө нә сә бә тен берлә штергә н һ ә м бер ү к ваҡ ытта шул мө нә сә батте сағ ылдырыуғ а хеҙ мә т иткә н теге йә ки был сараларын ү ҙ эсенә алғ ан уратма.

Кү реү ебеҙ сә, ғ алим лимитативлыҡ термины аҫ тында аспектуаллектең тө п семантик категориялары булғ ан сиклә нгә нлек һ ә м сиклә нмә гә нлек тө шө нсә лә рен берлә штерә. Башҡ орт тел ғ илемендә оҙ аҡ йылдар аспектуаль мә ғ ә нә лә рҙ е белдереү се тик аналитик һ ә м синтетик саралар, улар ҙ а ҡ ылымдың морфологик категориялары сиктә рендә генә ҡ арала килде. Башҡ а кимә лдә ге вербаль саралар аспектуаллек функциональ-семантик категория компонеттары булараҡ һ уң ғ ы йылдарҙ а ғ ына ө йрә нелә башланы. Морфологик категория булараҡ тө р категорияһ ының башҡ орт телендә булыу-булмауы, уның структураһ ы, ҡ ылымдың башҡ а морфологик категориялары менә н мө нә сә бә те һ ә м аспектуаллекте белдереү ҙ ең башҡ а тө р функциональ-семантик саралары мә сьә лә лә ре лә һ уң ғ ы йылдарғ аса бө тө нлә й ҡ уйылманы.

Хә лдең бындай торошон Хә ҙ ерге башҡ орт ә ҙ ә би теленең грамматикаһ ы тип аталғ ан академик хеҙ мә ттә тө рьяһ алыш проблемаһ ының ү ҙ енсә лекле ҡ уйылышы менә н аң латырғ а мө мкин. Был етди академик хеҙ мә ттә тө р категорияһ ына бә йле айырым бү лек бө тө нлә йгә юҡ, тө рьяһ алыш проблемалары ҡ ылымдарҙ ың яһ алышы бү легендә генә ҡ аралып китә. Башҡ орт телендә эш-хә л, хә рә кә ттең ҡ абатланыуын һ ә м интенсивлығ ы артыуын йә ки кә меү ен белдереү се лексик-грамматик категориялар аспектуаллек функциональ-семантик уратмаһ ының ү ҙ -ара киҫ ешеү се ү ҙ енсә лекле ү ҙ ә ген барлыҡ ҡ а килтерә. Башҡ а аспектуаль мә ғ ә нә биҙ ә ктә рен белдереү ө сө н айырым аффикстар, тимә к, грамматик йә ки лексик-грамматик категорияларҙ а юҡ, шуғ а ла был мә ғ ә нә лә рҙ е белдереү се саралар аспектуаллек функциональ-семантик уратманың периыериялағ ы компонеттарын тә шкил итеп, ү ҙ -ара кү п тапҡ ыр киҫ ешеү се ҡ атмарлы структура барлыҡ ҡ а килтерә.

Ә йтелгә ндә рҙ е йомғ аҡ лап:

1) Функциональ грамматика тел системаһ ындағ ы телмә р йө кмә ткеһ ен тапшырыуҙ а ҡ атнашыусы тө рлө кимә лдә ге тел берә мектә ре менә н ү ҙ -ара бә йлә нешле грамматик берә мектә рҙ ең функционировать итеү законлыҡ тарын һ ә м ҡ ағ иҙ ә лә рен асыуғ а нигеҙ лә нә һ ә м тел берә мектә рен сараларҙ ан-функцияғ а ғ ына тү гел, ә функциянан-сараларғ а йү нә лешендә лә тикшереү ҙ е ү ҙ эсенә ала. Ул тел кү ренештә ре семантикаһ ы һ ә м функционировать итеү законлыҡ тарын тығ ыҙ бә йлә нештә ө йрә неү гә ҡ оролғ ан.

2) Функциональ-семантик уратма телдә ге бер ү к семантик ө лкә гә ҡ арағ ан лексик, лексик-грамматик һ ә м һ ү ҙ ъяһ алыш элементтары менә н тығ ыҙ бә йлә нештә ге грамматик саралар ярҙ амында формалаштырылыусы ике яҡ лы берлек.

3) Донъя телдә рендә аспектуаллек, темпораллек, таксис, персоналлек, модаллек, компаративлыҡ, локативлыҡ һ.б. функциональ-семантик уратмалар бар.

4) Уратмалар бер ү ҙ ә кле һ ә м кү п ү ҙ ә кле структур типҡ а бү ленә. Аспектуаллек рус телендә бер грамматик ү ҙ ә кле функциональ-семантик уратмағ а ҡ арай.


Поделиться с друзьями:

mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.007 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал