Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Хикәйәттә аспектуаль мәғәнәләрҙе белдереүсе тел сараларының ҡулланылышы
|
|
Башҡ орт телендә эйә һ еҙ ҡ ылымдар, ҡ ылымдың эйә ле формалары кеү ек ү к, тү бә ндә ге аспектуаль мә ғ ә нә лә рҙ е белдереү се конструкцияларҙ а ҡ улланыла ала:
Эш-хә л, ваҡ иғ аларҙ ың башланып китеү е тү бә ндә ге тел саралары ярҙ амында белдерелә:
1) Аналитик юл, йә ғ ни тө п ҡ ылымдарғ а ярҙ амсы ҡ ылымдар функцияһ ын ү тә ү се функциональ ярҙ амсы ҡ ылымдар эйә реп килеү юлы менә н:
· -п/-ып/-еп аффикслы хә л ҡ ылым+ярҙ амсы ҡ ылым функцияһ ын ү тә ү се лексик мә ғ ә нә һ е эш-хә рә кә ткә тотоноуҙ ы, нимә нелер эшлә й башлауҙ ы белдереү се ебә р, кит, башла ярҙ амсы ҡ ылымдар яһ ағ ан аналитик конструкция ярҙ амында яһ ала: яҡ тырт-ып китте, ирет-еп ебә рҙ е, еллә -п ебә рҙ е.. Мә ҫ ә лә н: Хә терең дә лер, ҡ апыл иретеп ебә реп, тотош донъяны һ ыу баҫ ты (Т.Ғ арипов). Хасбулат олатай, тө тө нлө ккә сыбыҡ -сабыҡ ырғ ыты-ырғ ыта, һ алмаҡ, уйсан ғ ына тауыш менә н һ ө йлә п китте. (З.Биишева). Һ ө нә рсеһ ен юғ алтыу ҡ айғ ыһ ын арынып та етмә ҫ тә н, Ө йрә нсек тағ ы кө ршә ктә р менә н һ атыу итә башлағ ан. Батшаның кә ниҙ ә ктә ре лә инде һ ыуҙ ы алтын һ ауыттарҙ а ғ ына тү гел, ә Ө йрә нсектең мө ғ жизә лә ре кө ршә ктә ре менә н генә ташый башлағ андар. Был миҫ алда ҡ апыл рә ү еше кө тө лмә гә ндә интенсив башланыуын белдерә.
· -а/-ә /-й; -рғ а/-ргә, -ырғ а/-ергә аффикслы инфинитив һ ә м башла, тотон, ебә р, бул кереш ярҙ амсы ҡ ылымы ярҙ амында: аяҙ ыт-а башланы, буранла-рғ а кереште, еллә -ргә тотондо, ирет-ергә тотондо, ҡ алтырат-ырғ а кереште, дауылла-й башланы. Мә ҫ ә лә н: Закирҙ ың кү ң еле генә н тү гел, бө тә тә не ҡ урылып киткә ндә й булды. (З. Биишева). Ә ле генә энә нә н-ептә н сығ ып, келә м ө ҫ тө ндә наҙ ланып ултырғ ан кө ршә ктең тере сә скә лә ре мең тө рлә нур бө ркө п бейергә, ынйы бө ртө ктә ре шикелле емелдә ргә, ҡ ыуанып-кинә неп кө лө ргә керешкә н.
· -ә /-а аффикслы эйә һ еҙ ҡ ылымғ а –штр, -ғ ола/-ғ ыла аффикстары һ ә м башла- ярҙ амсы ҡ ылымы ярҙ амында: сирлә штерә башланы. Мә ҫ ә лә н: Аяҡ тары ла, арҡ алары ла сә нсештерә башланы (З.Биишева)
Рә шит Солтангә рә евтың «Һ айланма ә ҫ ә рҙ ә р» китабынан миҫ алдар.
1) -п/-ып/-еп аффикслы хә л ҡ ылым+ярҙ амсы ҡ ылым функцияһ ын ү тә ү се лексик мә ғ ә нә һ е эш-хә рә кә ткә тотоноуҙ ы, нимә нелер эшлә й башлауҙ ы белдереү се ебә р, кит, башла ярҙ амсы ҡ ылымдар яһ ағ ан аналитик конструкция:
Ә сә йем, быларҙ ың килеү ен ишетеү менә н ауылына ҡ айтып китә. Һ ә р доклад байрам мотлаҡ рә ү ештә сә йә си доклад менә н башланып китә. Аҡ балсыҡ менә н ағ артылғ ан стенала ә ҙ ә мдә р килеп сығ а, һ ө йлә шә, һ уғ ыша башлай. Шулай ултыра-атлай бара торғ ас, ә сә йем ял иттермә й ҙ ә башланы, иртә рә к барып етә йек, ти. Ҡ апыл кү кте гө рө лдә теп тү бә н генә осҡ ан самолет килеп сығ а. Икә ү ҙ ең береһ е кү ҙ асып йомғ ансы ышыҡ ҡ а ташлана, ергә һ уҙ ылып ята. Бына янғ ылыш һ уғ ыш китә ике арала. Нефть институтына бер ынтылыуҙ а уҡ инеп китте. Штабтары беҙ ҙ ең мә ктә пэргә һ ендә генә -клубта, кө нө буйына ҡ айнашалар, шунан теҙ еп алып сығ ып китә лә р. Оло тә нә фес етеү менә н, быларҙ ы сығ арып теҙ ә м. Шунан «В две шеренга стройся» тип ебә рә м дә алып сығ ып китә м. Ошо мә лдә рҙ е иҫ емә тө шө рһ ә м, ә ле лә тә ндә рем земберлә п китә.
2) -а/-ә /-й; -рғ а/-ргә, -ырғ а/-ергә аффикслы инфинитив һ ә м башла, тотон, ебә р, бул кереш ярҙ амсы ҡ ылымы ярҙ амында:
Клуб эсендә кү ң еллерә к уйнарғ а тотондоҡ. Шулай ҙ а кеше тынынан тора-бара тамсылар тама башлай. Ауылдан сығ ып бер саҡ рым ү ттеме, юҡ мы, ү кендерә башланы: ниң ә һ ыуҙ ы кү берә к эсмә нем икә н, иҫ ә р. Ни тип ө гө тлә гә нмендер, Ҡ отдос уҡ ырғ а йө рө й башланы. Командир быларғ а винтовканы һ ү теп-йыйырғ а ө йрә тергә кереште. Исҡ ужиндың беҙ ҙ е кү реп ҡ алыуы булды, атын ҡ амсылай башланы. Улар Аллағ а ҡ аршы һ ү ҙ һ ө йлә й, шул һ ү ҙ ҙ ә рҙ е тың лай, аяғ ында сисмә йенсә, тә һ ә рә т алмайынса аяҡ баҫ май торғ ан урында шағ араҡ ҡ ороп, тө рлө уйындар ойоштора башлайҙ ар. Шуларғ а кү ҙ ҡ ыҙ ҙ ырып йө рө й торғ ас, ү ҙ ебе ҙ ә ғ ә сҡ ә р ҡ орорғ а булып китек. Һ арай эсенә индек тә уйнай башланыҡ. Нисә мә йыл буйына ҡ ороп кипкә н һ алам, шуны ғ ына кө ткә ндә й, яна ла башланы. Был бахырың кә ү ҙ ә һ енә кө сө етмә й генә ятҡ ан икә н, баҫ ҡ ас, биргә н аҙ ыҡ ты ашарғ а тотондо. Кө рә ктә р алып кү мә клә п тауғ а киттек, юл ә рсергә тотондоҡ. Ҡ ар йоҡ ара, һ ыйыр ҙ а ү ҙ енең ҡ айҙ а барғ анын аң лай башланы. Тора-бара мал ҡ арау, утын, бесә н ә ҙ ерлә ү тулыһ ынса минең ө ҫ кә тө шә башланы. Кә зә бә рә се бит йомшаҡ ергә аяҡ баҫ тымы, эш боҙ а башлай. Һ уғ ыш осоронда тырмағ а, һ абанғ а һ ауын һ ыйырҙ арҙ ы егә башланылар.
3) -ә /-а аффикслы эйә һ еҙ ҡ ылымғ а –штр, -ғ ола/-ғ ыла аффикстары һ ә м башла- ярҙ амсы ҡ ылымы ярҙ амында:
Был меҫ кен хә ҙ ер һ арай ҡ ыйығ ындағ ы иҫ ке һ аламдарҙ ы аҡ тарғ ылай башланы. Тү бә һ енә менеп тә етте, еҫ кә неп кө ҙ гө ҡ ылғ анды ҡ ырыштыра башланы. Ө йө ң һ ыуыҡ булғ ас, тышҡ а сыҡ тың мы, шунда уҡ ө шө ттө рә башлай. Бына тора-баратормош тигеҙ һ еҙ лә нә башланы – фатир яғ ынан ә йтә м инде.