Ысаң(сжатый, узкий) -ы, і, и,ү,ұ,у.

Аблаева А. Д.

ФОНЕТИКА, ЛЕКСИКА, МОРФОЛОГИЯ, СИНТАКСИС, Қ АЗАҚ СТАН

Орыс сыныптары ү шін

БТ-ғ а арналғ ан ә дістемелік қ ұ рал

Азақ тілі

Сынып

Алматы, 2014 ж.

Қ ұ растырушылар:

Аблаева Айша Дулатқ ызы – “ EDTECH-KZ” Халық аралық білім орталығ ының мұ ғ алімі.

Рецензенттер:

Қ ұ даймендинова Ү мітжан Қ ұ рманбайқ ызы – Қ азақ тілі пә ні мұ ғ алімі

Айтмухаметова Тоғ жан Мә дениетовна – Орыс тілі пә ні мұ ғ алімі

Ұ лан Еркінбай – Филология ғ ылымының кандитаты, Сү леймен Демирел атындағ ы университетінің қ азақ ә дебиеті мен журналистика кафедрасының мең герушісі.

Техникалық редактор: Ә ліп Нұ рдана

АЛҒ Ы СӨ З

Қ ұ рметті оқ ушы! Міне, қ азақ тілінен мектеп қ абырғ асында алғ ан бү кіл білімің ізді қ орытындылап, жинақ тайтын соң ғ ы межеге де жеттің із. Он жыл бойы ана тілің іздің қ адір-қ асиетін сезіндіретін сан алуан тілдік қ ұ былыстармен, заң дылық тармен таныстың ыз, қ азақ тілі білімінің ғ ылыми негіздерінен хабардар болдың ыз. Білімің із ғ ана терең деп қ ойғ ан жоқ, білігің із де дамыды.

Оқ у-ә дістемелік қ ұ рал талапкерлердің Ұ БТ мен кешенді тестілеуге дайындалуына кө мек ретінде ұ сынылады.Орта мектеп мұ ғ алімдері мен оқ ушылар тест жинағ ын оқ у барысында пә н бойынша білім дең гейін бақ ылауғ а пайдалана алады.

Ұ лттық бірың ғ ай тестілеу - жалпы орта білім беру ұ йымдары бітірушілерінің мемлекеттік қ орытынды аттестаттауы мен орта білімнен кейінгі жә не жоғ ары білім ұ йымдарына қ абылдау емтихандары біріктіріліп ө ткізілетін сынақ.Білім туралы Заң ғ а сә йкес Ұ БТ-ғ а міндетті пә н - қ азақ тілі.

Қ азақ тілінен жоғ ары оқ у орнына тү сушілерге арналғ ан бұ л оқ у қ ұ ралы Қ азақ стан Республикасы Білім жә не ғ ылым министрлігі бекіткен жалпы білім беретін мектептің оқ у бағ дарламасы негізіндегі жаң а буын оқ улық тары бойынша қ ұ растырылғ ан.

ЖОО-на тү су ү шін тапсырылатын Ұ лттық бірың ғ ай тестілеудегі негізгі пә ннің бірі - қ азақ тілі. Бұ л - пә н мұ ғ алімдеріне де зор жауапкершілік жү ктейді.

Дайындалушы тү лектерге тиімділігі ескеріле отырып, оқ у қ ұ ралында тақ ырыптық тест тапсырмалары мектеп бағ дарламасына сә йкес қ азақ тілі білімінің салалары бойынша топтастырылып берілген.

БТ-да сә ттілік тілейміз!

Фонетика

Қ азақ тілінде 42 ә ріп, 37 дыбысбар.

Дауысты дыбыстар(Гласные звуки) - а, ә, о, ө, ы, і, и, ү, ұ, у, е, э.

Ауа ө кпеден еш кедергісіз шығ ып, ү ннен ғ ана тұ ратын дыбыстарды дауысты дыбыстар дейміз.

Дауыстыдыбыстар 3 топқ абө лінеді:

1. Тілдің қ атысына қ арай: Жуан (твердый) - а, о, ы, ұ, (у).

Жің ішке (мягкий) - ә, ө, і, и, е, э, ү, (у).

У дыбысы бірде жуан: ту, бу, ну, жу, су.

У дыбысы бірде жің ішке: кему, сену, келу, кету.

2. Жақ тың қ атысына қ арай: Ашық (открытый) - а, ә, о, ө, е, э.

ысаң (сжатый, узкий) -ы, і, и, ү, ұ, у.

3. Ерін мен езудің қ атысына қ арай: Еріндік(губные) - о, ө, ұ, ү, у

Езулік(негубные) - а, ә, ы, і, и, е, э

Буын талғ айтын дыбыстар: ә, ү, ұ, ө, о.

Бұ л дыбыстар сө здің алғ ашқ ы буынында жазылады: ә ке, ә же, ә пер, ұ я, ұ ршық, ұ ран, ү кі, ү міт, ү лкен, ине, имек, иіл, ө нер, ө рік т.б.

Кү мә н, кү нә сө здерінде жә не біріккен сө здерде ә, ү, ұ, ө дыбыстары соң ғ ы буында да жазылады. Кү лә ндә, бұ лбұ л, Айткү л, Ақ тө с т.б.

О дыбысы орыс тілінен енген сө здерде соң ғ ы буында да жазылады: кино, пальто т.б.

Ұ, Ү, Ө дыбыстары ө зінен кейін келген Ы, І, Е дыбыстарын еріндік дыбысқ а айналдырады.

Қ ұ лын - қ ұ лұ н, ү кі- ү кү, ө нер- ө нө р

Дауыссыз дыбыстар(Согласные звуки)

Ө кпеден шық қ ан ауаның кедергіге ұ шырап шығ уынан жасалатын дыбыстарды дауыссыз дыбыстар дейміз.

Дауыссыз дыбыстар ү н мен салдырдан тұ рады. Олар 3-ке бө лінеді:

Қ атаң (глухие): п, ф, к, қ, т, с, ш, щ, ч, ц, х, һ; тек салдырдан жасалады.

Ұ яң (звонкие): б, в, г, ғ, д, ж, з; ү ннен салдыры басым болады.

Ү нді(сонорные): р, л, м, н, ң, й, у; салдырдан ү ні басым болады.