Ндестік заңы(закон сингармонизма).

Тү бір мен қ осымша арасындағ ы немесесө збен сө з арасындағ ы дыбыстардың бір-біріне ә сер етіп, ық пал етуін ү ндестік заң ы дейміз.

Ү ндестік заң ы екіге бө лінеді: буын ү ндестігі, дыбыс ү ндестігі.

Тү бірдің жуан, жің ішкелігіне байланысты қ осымшаның бірың ғ ай жуан не бірың ғ ай жің ішке болып жалғ ануын буын ү ндестігі немесе сингармонизм деп атаймыз.Мысалы: бала-лар, кеме- лер, қ ала- данбыз, ү й- дегілер, кү рек- тер, оқ ушы- лар, ә нші- лер.

Буын ү ндестігіне бағ ынбайтын қ осымшалар:

-мен, - бен, - пен; атам- мен, бала- мен, қ обыз- бен, кү рек- пен;

-паз; ә сем- паз, ө нер- паз. -қ ор; пә ле- қ ор. -қ ой; сә н- қ ой

-дікі, -нікі, -тікі; балам-дікі, атам-дікі -кер, -гер; қ алам- гер, жұ мыс- кер

-кеш; арба- кеш. -хана; шебер-хана, дә рі-хана

-кү нем; пайда- кү нем

-ов, -ев, -ова -ева, -ин, -ина; Алтынсар-ин, Арманба-ев.

-еке; ат - еке, -жан; ә ке-жан.

-тал; ө сім- тал. -тай; ә же- тай, ә пке- тай т.б.

Буын ү ндестігіне бағ ынбайтын сө здер - кірме сө здер, біріккен сө здер, қ ос сө здер. Мысалы: математика, депутат, мұ ғ алім, Рахима, биология, Тұ рғ анбек, некен-саяқ т.б.

Буын ү ндестігіне ық пал ететін дыбыс- дауысты дыбыс.

Сө з ішінде немесе сө з аралығ ындағ ы кө рші дыбыстардың бір- біріне ық пал етуін дыбыс ү ндестігі дейміз.

Дыбыс ү ндестігі екі тү рге бө лінеді: ілгерінді ық пал, кейінді ық пал.

Тү бір мен қ осымшаның немесе сө з аралығ ындағ ы кө рші дыбыстың алдың ғ ысыкейінгі дыбысқ а ық пал етіп ө згертуін ілгерінді ық пал дейміз.

Мысалы: қ ара қ ой (қ ара ғ ой), боз қ ұ нан (боз ғ ұ нан), ала кел(ала гел), атың кім (атың гім).

6.Тү бірдің соң ы қ атаң ғ а аяқ талып, қ осымша ұ яң нан басталса, айтуда ұ яң дыбыс қ атаң дыбысқ а айналады. Мысалы: Қ амыс- бай (Қ амыс- пай), Жү ніс-бек (Жү ніс-пек), Қ оныс- бай(Қ оныс- пай).

Сө з ішінде немесе сө з аралығ ындағ ы кө рші дыбыстың соң ғ ысы алдың ғ ы дыбысқ а ық пал етуін кейінді ық пал дейміз.

1.Тү бірдің соң ы қ, к, п дыбыстарына аяқ талып, қ осымша дауысты дыбыстан басталса, қ, к, п дыбыстары ғ, г, б дыбыстарына айналады. Мысалы:

доп-ы(доб-ы), тарақ -ы (тарағ -ы), жү рек-і(жү рег-і), тө к-ілді(тө г-ілді), тө к-у (тө г-у), теп-у (теб-у).

2.Тү бірдің соң ы н дыбысына аяқ талып, қ осымша б, п дыбысынан басталса н дыбысы м дыбысына айналады.Мысалы: сен-бе(сем-бе), Жан-пейіс (Жам- пейіс), Қ ұ рман- бек (Қ ұ рмам- бек).

3.Қ атар келген екі дыбыстың біріншісі н, ал екіншісі г, ғ, к, қ дыбыстары болса, н дыбысы ң болып айтылады. Тү нгі, бұ рынғ ы.

4.Тү бірдің соң ы с, з дыбыстарына аяқ талып, одан кейін ш дыбысы келсе, с, з дыбысы ш дыбысына айналып кетеді.Мысалы: колхоз- шы(колхош-шы), сө з- шең (сө ш-шең), жұ мыс шамасы(жұ мыш шамасы).

5.Тү бір соң ындағ ы з дыбысы с дыбысының алдынан келсе, з дыбысы с дыбысына айналады. Мысалы: кө з сал (кө с сал), тұ з- сыз(тұ с- сыз), жаз- са (жас-са).

6.Тү бір соң ындагы з дыбысы ж дыбысының алдында келсе, з дыбысы ж дыбысына айналады. Боз-жігіт (Бож-жігіт), Қ ыз Жібек (Қ ыж Жібек), Ораз- жан (Ораж-жан).

7.Кө ршілес дыбыстардың екеуі де дауысты дыбыс болса, алдың ғ ы сың ары тү сіп, кейінді ық пал жасайды.Мысалы: қ ара ала(қ арала), ала алмады (алалмады), Сарыағ аш (Сарағ аш).

Сө йлем ішінен ілгерінді, кейінді ық палды тауып, теріп жаз.

Ол қ ансырағ ан аяғ ын қ айта-қ айта сипай берді.Жанғ азы ә н десе ішкен асын жерге қ оятын жігіт. Істің бә рі де Тұ рғ анбек ойлағ андай болмай шық ты. Бозжанов, шық бері! - деген дауыстан ол селк ете тү сті. Мен сіздің мына қ орлық тарың ызғ а кө не алмаймын.