Дүниежүзілік сауда ұйымына кірудегі іс – шаралар, жобалар

1999 жылы бекітілген Қ азақ станмен Серіктесу жә не ынтымақ тасу туралы келісімге сә йкес Еуропалық одақ экономикалық реформаларды кү шейту жө нінде біршама жобалар мен тығ ыз экономикалық байланыстарғ а бастамашылық жасады. Осы жоба ДСҰ -ның жә не ЕО-тың айрық ша талаптарына сә йкес болу ү шін Қ азақ станғ а қ ұ қ ық тық ә рі техникалық кө мекті қ амтамасыз ету ү шін ә зірленді. Бұ л ө нім стандарттары мен сә йкестілікті растау рә сімдері бойынша ынтымақ тастық ты жә не оны іске асыру жө ніндегі шаралардың кү шейтілуін кө здейді.

Жобаның негізгі серіктесі – Индустрия жә не сауда министрлігі, Техникалық реттеу жә не метрология жө ніндегі комитет. Жоба командасы сонымен қ атар Қ азақ стандық Стандарттау жә не сертификаттау институтымен жә не оның Ақ параттық орталығ ымен тығ ыз жұ мыс істейді. Жоба осы тараптардың стратегиялық қ ажеттіліктеріне жауап беру ү шін жә не барлық жұ мысты нақ ты ұ йымдастырып, олардың талаптарына сә йкес жү ргізілуі ү шін іске асырылатындығ ын атап ө ту абзал.

Осы жұ мыстың негізгі мақ саттары, бұ л:

• Техникалық реттеу жә не стандарттау жө ніндегі осы заң намалық ортаны ДСҰ -ның СТТ келісіміне жә не ЕЭҚ -ның тиісті заң намасына сә йкес келтіру.
• Техникалық реттеу жә не метрология жө ніндегі комитеттің, Қ азақ стандық Стандарттау институтының, ДСҰ Департаменті қ ызметкерлерінің кә сіби тә жірибесін жақ сарту жә не Техникалық реттеу жә не метрология жө ніндегі комитеттің Ақ параттық орталығ ы мү мкіндіктерін арттыру.
• Қ азақ стандық жә не Еуропалық Стандарттау, аккредитациялау, метрология жө ніндегі органдар арасындағ ы кооперацияны кү шейту.

Осы мақ саттарғ а жету ү шін, жоба батыл шаралар орындауда, ол:

• Заң жобаларын ә зірлеу жө ніндегі ведомствоаралық жұ мыс топтарын қ олдау арқ ылы заң наманың ү йлесімділігін кү шейту, қ олда бар қ осымша 34 заң дар бойынша тү сініктемелерді қ амтамасыз ету, 150 ө нім стандарттарын қ амтамасыз ету жә не 600 техникалық стандарттарғ а шолу жасау.
• Адам ресурстарын дамыту жә не техникалық регламенттерді, стандарттауды, аккредитациялауды қ ұ ру рә сімдері бойынша оқ ыту жә не нарық ты бақ ылау арқ ылы ә луетті арттыру, Техникалық реттеу жә не метрология жө ніндегі комитеті Стандарттау жә не сертификаттау институтының Ақ параттық орталығ ы (МемСтандарт) ү шін тренингтер мен қ ұ рал-жабдық ты қ амтамасыз ету.
• Ақ параттық кампаниялар мен БАҚ ү шін нақ ты тұ жырымдалғ ан жолдаулар арқ ылы ДСҰ -ның мә селелері жө ніндегі ақ параттылық ты арттыру.
• Тестілер мен сертификаттарды ө зара мойындаудан пайда алу ү шін стандарттау жә не аккредитациялау жө ніндегі халық аралық ұ йымдардың жекелеген топтарына Қ азақ станның қ атысуын жә не мү шелігін кү шейту, Салалық жұ мыс топтарғ а ық пал ету жә не ақ паратпен алмасу.

Жобаның іс-шаралары заң жобаларының ә зірленуін, реттеу жү йесінің реформасы жө ніндегі ұ сыныстарды, техникалық -заң дық семинарлар ұ йымдастыруды, ЕО-тың Директивалары мен техникалық стандарттар сияқ ты маң ызды материалдар алуды, дербес жә не ұ йымдастырушылық мә селелер бойынша оқ ытуды, халық аралық қ арым-қ атынастардың кү шейтілуін жә не оқ ыту сапарларын ұ йымдастыруды қ амтиды.

Еуропалық кең ес 1 миллион евро сомасында жобаны қ аржыландырады. Оның іске асырылу кезең і – 2005 жылғ ы қ ыркү йектен 2007 жылғ ы шілдеге дейін. Еуропалық кең естің Жобағ а арналғ ан техникалық кө мегімен Қ азақ стан тез арада Дү ниежү зілік сауда ұ йымына мү шелік жө ніндегі белгілі бір негізгі талаптарғ а сә йкестікке жауап беретін болады жә не халық аралық сауда жү йесімен бірігеді.[5]
Қ азақ стан Республикасының ДСҰ -ғ а кіруі (SWOT-анализ).

.

Еліміздің арағ а он тоғ ыз жыл салып Дү ниежү зілік сауда ұ йымына мү шелікке ө ткені туралы оқ иғ аны халық ә рқ алай қ абылдағ андай. Дегенмен, қ алай болғ анда да мұ ның елеулі тарихи қ ұ былыс болғ аны анық. Қ азақ стан ДСҰ -ғ а кіруге 1996 жылдың 29-қ аң тарында ө тініш беріпті. Содан бері ұ зақ қ а созылғ ан келіссө здер еліміздің халық аралық ұ йымның мү шелігіне қ абылдану туралы ү мітін алыстата тү скен еді.

Дү ниежү зілік сауда ұ йы­мының мамандары Қ азақ ­станмен келіссө з жү ргізудің неліктен ұ зақ қ а созылғ анын нақ ты тү сіндірді. Баспасө з хабарламасында Қ азақ станның ДСҰ қ ұ рамына кіруіндегі кү рделілігі мен бірегейлігі республиканың Еуразиялық экономикалық одағ ына мү шелігімен байланысты тарифтер туралы келісім жасасудың қ ажеттілігімен байланыстырылғ ан.

Қ азақ станның Дү ние­жү зілік сауда ұ йымына енуі туралы ресми келіссө здердің аяқ талғ анын Елбасы Нұ рсұ лтан Назарбаев та мә лімдеді. Президент Қ азақ станның бұ л қ адамын «тарихи оқ иғ а» ретінде бағ алап, «19 жылғ а созылғ ан келіссө зде Қ азақ стан ө зіне тиімді шарттарғ а қ ол жеткізгенін, ДСҰ мен Еуразиялық экономикалық одағ ы (ЕЭО) талаптарын ұ штастыра алғ анын» айтты.
Жалпы, Дү ниежү зілік сауда ұ йымына мү шеліктен Қ азақ стан нарығ ының ұ тары не, ұ тылар тұ сы қ айсы? Осы мә селеге келгенде экономикалық жә не саяси сарапшылардың пікірі екіге жарылды. Сарапшылардың біразы Дү ниежү зілік сауда ұ йымына мү шелік бізге кері ә сер етеді, біздің нарық бұ л бә секелестікке тө теп бере алмайды, онсыз да тұ ралап тұ рғ ан ауылшаруашылығ ы шетелден ағ ылатын арзан ө німнен бас кө тере алмайды десе, екінші бө лігі – бұ л ұ йымғ а мү шелікке ө ту арқ ылы біздің сауда кең істігіміз біршама артады, шетелден ә келінетін автокө ліктердің баж салығ ы тө мендейді, шетелдің сапалы бұ йымдарына қ ол жеткіземіз дегенді айтады.
Қ айткенмен де, алдағ ы 1-қ аң тардан толық қ анды мү шесі болатын ДСҰ -ғ а Қ азақ стан 162-ші ел болып енбекші. Еуразиялық экономикалық одақ қ а мү ше елдердің біразы – Қ ырғ ызстан (1998 жылдан), Армения (2003 жылдан), Ресей (2012 жылдан) мү ше. Бұ л мемлекеттер ө зінен кейін мү шелікке кірген елдерге ө з талаптарын қ оя алады жә не арнайы дауысқ а ие.
Қ азақ стан шенеуніктері жыл сайын ДСҰ -ғ а енетін­дерін мә лімдейтін, бірақ келіссө здердің неге аяқ талмай қ алғ андығ ы жө нінде ештең е айтпайтын-ды. «Азаттық» радиосының сайтына сұ хбат берген Мә жіліс депутаты Тұ рсынбек Ө мірзақ ов осы жылдар аралығ ында Қ азақ стан тарапынан келіссө з жү ргізуші комиссия қ ұ рамындағ ы адамдардың аз болғ андығ ын жә не олардың ө зінің жиі ауысып отырғ андығ ын айтқ ан. Тағ ы бір мә селе, депутаттар да, кә сіпкелер де ДСҰ -ғ а ену келіссө зінің ашық жү ргізілмегендігі себебінен арнайы талаптармен ә лі таныс емес. Мә селен, www.informburo.kz сайтында Дү ниежү зілік сауда ұ йымына енуімізге қ атысты ө з болжамдарымен бө ліскен Кә сіпкерлер ұ лттық палатасы тө рағ асының орынбасары Рахым Ошақ баев: «Келіссө здердің басым кө пшілігі жабық тү рде ө ткізілді. Сол себептен, тараптардың ө зара талаптары жария етілген жоқ. Бизнес-қ ауымдастық, бизнес-ассоциация, сондай-ақ, Кә сіпкерлердің Ұ лттық палатасы осы уақ ытқ а дейін Қ азақ станның ДСҰ -ғ а қ андай шарттармен енгенін білмейді. Жалпы, тү сінік қ ана бар», − деген еді. Қ азақ станның ДСҰ -ғ а енуімен тарифтік қ орғ ану дең гейі қ ұ лдырап, арзан импорттық тауарлардың тасқ ыны басып қ алуы мү мкін. Бұ л біздің ө неркә сіпті тұ ншық тырады. Кә сіпкердің сө зіне сенсек, қ азақ стандық сү т ө німдері, ө згені былай қ ойғ анда, Ресей мен Белоруссиядан ағ ылғ ан арзан сү т ө німдерінің тасқ ынына тө теп бере алмай отырғ ан кө рінеді. Біздің экспортымыз, негізінен, шикізат ө німдері. Мұ най ө німдері, тү сті, қ ара металдар, одан қ алса астығ ымыз.
Саясаттанушы Ә зімбай Ғ али Қ азақ стан астығ ының сапасы жағ ынан да, ө німділігі жағ ынан да Канада мен Австралиядан асып тү сетіндігін айтады. Демек, ДСҰ -ғ а мү шелік ету біздің астығ ымыздың ә лемдік нарық қ а шығ уына жол ашады. Алайда Канада, АҚ Ш жә не Австралия астығ ының тоннасы ү шін экспортқ а кететін кө лік шығ ыны небә рі 17$ жә не 40$ кө лемінде ғ ана болса, Қ азақ станның климат жағ дайына орай, ашық тең ізге бірден шығ атын жолының жоқ тығ ы жә не Ресейдегі ең жақ ын портқ а дейін кететін тасымал шығ ыны тоннасына – 136 АҚ Ш долларына тең. Сө йте тұ ра, ірі астық ө ндіруші мемлекеттер Қ азақ станның экспорттық субсидия алуына қ арсы болып келген. Бұ л да біздің алдымыздан шығ ар кө п тү йткілдің бірі. Соғ ан қ арамастан, ә лемдік сауданың 90 пайызы жү ретін сауда ұ йымына кіруден Қ азақ стан ұ тады дейді саясаттанушы. Ә зімбай Ғ али: «Қ азақ станның ДСҰ -ғ а мү шелікке енуіне 1995 жылы да, 2000 жылы да мү мкіндігі болғ ан еді. Алайда біздің қ ұ зырлы органдар халық аралық беделді ұ йымғ а мү ше болудың кері ә серінен қ аймығ ып, асық пау дұ рыс деп шешті. Ал қ олында шикізаты да жоқ, қ аражаты да жоқ, тек жалғ ыз алтын кені бар қ ырғ ыздар тә уекелге бел буды, сө йтіп ДСҰ -ғ а мү ше болды. Олар жең іл ө неркә сібін дамытуғ а мү мкіндік алды. КСРО қ ұ лағ аннан кейін, мемлекеттік кә сіпорындардың бә рі жекешеленді, тоналды, кү йреді. Солай болуы заң ды да. Ө йткені, нарық жоспарлы экономиканың ө мір сү руіне мү мкіндік бермейді. Бірақ, жаң а мү мкіндіктер туындады. Ал Қ ырғ ызстан жоқ тан бар жасады. Ө йткені, олар ДСҰ -ғ а мү шелікке ө ту арқ ылы арзан фурнитура, мата жә не технологияғ а қ ол жеткізді. Қ ырғ ызстан бірнеше революцияны бастан кешті. Саяси тұ рақ сыздық ел дамуына кері ә серін тигізді. Алайда бұ л ондағ ы жең іл ө неркә сіптің дамуына бө гет жасағ ан жоқ. Біздің алдымызда мү ше болғ ан мемлекеттер бізге ө з талаптарын қ ойды. Мә селен, Қ ырғ ызстанды алайық. Олар Қ ырғ ызстаннан тасымалданатын жү к транзитін арзандатуғ а, Орта Азиядан 700 мың нан астам жұ мысшы алуғ а мә жбү рледі. Оның ү стіне, біздің алдымызда Тә жікстан да еніп алды ғ ой. Жалпы, ДСҰ -ғ а енуіміздің жағ ымды жақ тары кө п. Мә селен, биылғ ы жылы инфляция екі пайыздай тө мендейді. Ал отандық кә сіпкерлеріміз кө р-жер ө ндіруді қ ояды. Бә секеге қ абілетті ө нім жасауғ а тырысады. Сө йтіп, Қ азақ станның «брендтері» пайда болады. Ө зі екі жү зге жуық мемлекеттің 162-шісі болып отырмыз. Біздің соң ымызда бірнеше арал мен Ө збекстан ғ ана бар. Бә секелесетін де ешкім қ алмады. Бұ дан ұ тылсақ та, ұ тсақ та бұ л ұ йымғ а енгеніміз дұ рыс».
Ал «Макроэкономикалық зерттеулер орталығ ының» директоры Олжас Қ ұ дай­бергенов Қ азақ станның ДСҰ -ғ а кіру шарттарына қ атысты ә лі толық ақ парат жоқ деп санайды. – Келіссө з процесі жабық жағ дайда жү рді. Бірақ, менің ше, бұ л – ДСҰ талабы. Сондық тан сарапшылардың кө пшілігі ДСҰ -ғ а мү шеліктен Қ азақ стан не ұ татынын шамалап болса да айта алмайды. Тіпті, орташа кедендік тариф туралы да ақ парат жоқ, – дейді ол. Ал Қ Р Парламентінің депутаты, «Ақ жол» партиясының жетекшісі Азат Перуашев ДСҰ -ғ а мү шелікке ө ту – ө німнің сапасын арттырып, ө зіндік қ ұ нын арзандатуы тиіс қ азақ стандық ө ндірушілер ү шін ү лкен сынақ деп санайды. –Енді халық тың қ олы сапалы ә рі арзан тауар мен қ ызмет тү рлеріне жетеді. Сондық тан, тұ тынушы кө зқ арасы тұ рғ ысынан алғ анда, бұ л – серпінді қ адам. Ал мемлекет нарық ты ашып, халық аралық стандарттарды енгізуден бө лек, экономиканың кейбір секторында, ә сіресе, ауыл шаруашылығ ы саласында белгілі бір протекционистік шаралар қ абылдауы тиіс, – дейді депутат.
Азат Перуашевтің айтуынша, «кез келген ел ө з ө ндірушілерін қ орғ ауы заң ды. Бірақ бұ л келіссө зге отандық бизнес ө кілдері қ атыспағ ан екен. Ұ йымның бұ л ережесі кө бімізге тү сініксіз, сондық тан бү кіл жауапкершілік Қ азақ станның экономикалық жә не ұ лттық мү ддесін қ орғ ауы тиіс болғ ан келіссө з жү ргізушілерге жү ктеледі», – дейді саясаткер.
Ал Азаматтық белсенді Мұ хтар Тайжан да Қ азақ станның ДСҰ -ғ а кіргені пайдалы қ адам деп есептейді. «Қ азақ станның экспортына тиімді, ішкі нарық та бә секе кү шейеді, бағ а тө мендеп, тауар сапасы артады» деген ол бұ л мә селеде ЕЭО-мен қ айшылық бола қ оймайды деп санайды. – ЕЭО туралы келісімде ДСҰ -ғ а кіру шарттары кө рсетілген. Сол себепті Ресей осыдан ү ш жыл бұ рын қ андай шартпен қ осылса, Қ азақ стан да сондай шартпен ДСҰ -ғ а кіреді. Сол себепті ДСҰ -ғ а кіргені Қ азақ станның ЕЭО-мен қ атынасына айтарлық тай ө згеріс ә келмейді, – дейді Мұ хтар Тайжан.
Ендігі бір мә селе Еуроодақ елдеріне тасымалданатын – мұ най жә не пайдалы қ азбалар шикізаты. Былтыр Қ Р Экономикалық интеграция істері бойынша министр Жанар Айтжанова Еуроодақ пен Қ азақ стан арасында экспорттық баж салығ ын қ олдану қ ұ қ ығ ы жайында келіссө здің тө рт жылғ а созылғ андығ ын айтқ ан еді. «Біздің экспортымыздың 70 пайызы Еуроодақ елдеріне жіберіледі. Негізінен бұ л – шикізат. Еуроодақ бұ л шикізаттың ЕО-ғ а мү ше елдерге ешқ андай кедергісіз жетуіне мү дделі. Біз де мү дделіміз, алайда біз сонымен қ атар, бұ л шикізаттың Қ азақ стан аумағ ында ө ндірілуіне жә не осында бірлескен кә сіпорындардың пайда болуына мү дделіміз» деген болатын келіссө з барысын мә лімдей отырып. Бірақ, біз ә зірге бұ л талаптардың қ алай аяқ талғ анын білмейміз. Мә жіліс депутаттары ДСҰ -ғ а мү ше елдермен жасалғ ан келіссө здердің 2015 жылдың соң ына дейін ратификациялануы мү мкін екендігін айтады.