ДСҰ пайда болу тарихы

СТЖК (Сауда мен тарифтер бойынша жалпы келісім) қ ысқ аша тарихы

СТЖК- халық аралық экономикалық қ атынастар мә селелерін шешумен айналысатын, қ азіргі кезде Бү кілә лемдік банк жә не Халық аралық валюталық қ ор атымен танымал «Бреттонвудтық» ұ йымдармен қ атар екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін уакытша пайда болғ ан.

СТЖК қ ұ рамына алғ аш мү ше ретінде енген жиырма ү ш мемлекет БҰ Ұ - ң жаң а арнайы ұ йымы- Халық аралық сауда ұ йымының (ХСҰ) уставы бойынша келісімге келген елу елдің қ ұ рамына кірді. Бұ л уставта тек халық аралық сауда нормаларын дамыту мақ саты ғ ана кө зделген жоқ, сонымен қ атар жұ мысбастылық, шикізат тауарлары бойынша келісімдер, кә сіби тә жірибені, халық аралық инвестициялар мен қ ызметтерді шектеу сияқ гы мә селелер туралы ережелер болғ ан.

Екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін протекционистік шаралардың ә серінен арылып, сауданы либеризациялау мақ сатында 1946 жылы СТЖК- ң негізін калағ ан 23 «келісімге келуші мемлекеттердің» арасында тарифтер бойынша келісім сө здері басталды. Келісім сө здердің бірінші раундынын нә тижесі- 45000 тариф бойынша 10 миллиард АҚ Ш доллары кө лемінде, немесе ә лемдік сауда кө лемінің бестен бірі бө лігіндегі кемітулер. Бұ л кемітулердің соммасы ХСҰ Уставына кейбір сауда ережелердің енгізілуімен нақ тыланады делінген. Бұ л тарифтік кемітулер мен ережелердін жиынтығ ы Сауда мен тарифтер бойынша жалпы келісім атына ие болып, 1948 жылдың қ аң тарында кү шіне енген.

ХСҰ уставы 1948 жылдың наурызында Гаванада ө ткен БҰ Ұ Конференциясында толық негізделгеніне карамастан. оның ұ лттық заң шығ арушы мү шелерімен ратификациялануы мү мкін болмай шық ты. АҚ Ш-ң басшылығ ы 1950 жылы Гаванада кабылданғ ан уставты конгресстің ратификациясына ұ сынбайтынын ресми тү рде пайымдағ аннан кейін, ХСҰ ө з қ ызметін тоқ татты. СТЖК ө зінің уақ ытша сипатына қ арамастан. ДСҰ пайда болғ анына дейін халық аралық сауданы реттеуші жалғ ыз қ ұ рал болып қ алды.

СТЖК-ң қ ү қ ық тық мә тіні 1948 жылдан бері 47 жыл бойы ө згермегенімен, шектелген мү шелер санымен келісімге келу, жә не тарифтерді азайтуғ а шаралар қ олданылғ ан. «Сауда келімсім сө здері раундтарының» жиынтық тары арқ ылы кө птеген алғ а басушылық тарғ а қ ол жеткізілді.Сауда келісім сө здерінің раундтары- бумалық келісімдер арқ ылы алғ а басушылық қ а жол ашу. СТЖК бастауымен жү ргізілген кө пжақ ты сауда келісімсө здері немесе «сауда келісім сө здерінің раундтары» нә тижесінде халық аралық сауданы либеризациялауғ а қ ол жеткізілді, олардың ішінде ең ұ зағ ы жә не ақ ырғ ысы Уругвайлық раунд болды.

Сауда келісім сө здерінін раундтары ү закка созылганымен, сауда келісімсө здеріне кешенді негіз қ алайды. Жеке мә селелер бойынша жү ргізілетін келісімсө здерге қ арағ анда, раундтардың бірқ атар артық шылық тары бар. Біріншіден, раундарғ а қ атысушылар кө птеген мә селер топтарын қ арастыру мү мкіндігіне ие болады. Екіншіден, ішкі саясат тұ рғ ысынан қ арағ анда жағ ымсыз кемітулерді бумаларда болатын экономикалық жә не саяси артық шылық тар есебінен қ абылдау оң айырақ болады. Ү шіншіден, дамушы мемлекеттердің келісімсө здер раундары шең берінде, басты екі сауда мемлекеттері арасында жү ргізілетін келісімсө здерге қ арағ анда, кө пжақ ты жү йеге ә сер ету мү мкіндігі артады. Ақ ырғ ысы, саяси тү рғ ыдан «сезімтал» салалардың жалпы реформасы ғ аламдық бума шең берінде мү мкін болады, бұ ғ ан мысал ретінде Уругвайлық раунд нә тижесінде қ ол жеткізілген ауылшаруашылық ө німдермен сауда реформасы мысал бола алады

ДСҰ дегеніміз не?

Дү ниежү зілік сауда ұ йымы (ДСҰ) — халық аралық сауда ережелерін еркіндік қ ағ идаларына қ арай реттейтін халық аралық экономикалық ұ йым. Дү ниежү зілік сауда ұ йымын қ ұ ру тарихы Екінші дү ниежү зілік соғ ысы кезінде бастау алғ анымен, ол 1995 жылғ ы 1 қ аң тардан бастап жұ мыс істей бастады. ДСҰ басты міндеті – іркіліссіз халық аралық сауда-саттық қ а мү мкіндік туғ ызу. Дамығ ан елдердің бастамасымен қ ұ рылғ ан аталғ ан ұ йым халық аралық саудада экономикалық ө сім мен адамдардың тұ рмыс-тіршілігін кө теруге ық пал етеді деп есептеледі. ДСҰ -ғ а кіретін елдердің ү лесі ә лемдік тауар айналымының 95% қ ұ райды, яғ ни Ресейді қ оспағ анның ө зінде бү кіл дү ниежү зілік нарық ты қ амтып отыр деуге болады.

Ұ йымның қ ұ рамы қ андай?

Бұ рынғ ы кең естік елдерден оның қ атарында қ азір Литва, Латвия, Эстония, Грузия, Армения, Молдова, Қ ырғ ызстан, Украина жә не Ресей бар. Бауырлас республикалардың арасынан алғ ашқ ылардың бірі болып 1998 жылы 20 желтоқ санда ДСҰ мү шелігіне Қ ырғ ызстан қ абылданды. Одан соң 1999 жылы 10 ақ панда Латвия, 1999 жылы 13 қ арашада – Эстония, 2000 жылы 14 маусымда – Грузия, 2001 жылы 31 мамырда – Литва, 2001 жылы 26 шілдеде – Молдова, 2003 жылы 5 ақ панда – Армения, 2008 жылы 16 мамырда – Украина Дү ниежү зілік сауда ұ йымының мү шесі атанды. Кө ршілес Ресей Федерациясы ДСҰ қ ұ рамына 2012 жылы 22 тамыздан бастап енеді. Бү гінгі таң да Дү ниежү зілік сауда ұ йымы мү шелігіне 156 ел (155 мемлекет пен Еуроодақ) қ абылданып отыр.

Қ азақ стан бұ л ұ йымғ а кіруге мү дделі ме?

Қ азақ стан Ү кіметі ДСҰ -ғ а кіру – елдің сыртқ ы экономикалық саясатындағ ы басымды бағ ыттардың бірі деп біледі. Еліміздің Дү ниежү зілік сауда ұ йымына ену ү рдісі 1996 жылы 26 қ аң тарда ДСҰ Хатшылығ ына Қ азақ станның Ұ йымғ а енуі туралы ресми ө тінішін жеткізген сә тінен бастау алды. 1996 жылғ ы ақ паннан бері Дү ниежү зілік сауда ұ йымы Қ азақ станды бақ ылаушы ел ретінде танып отыр. Қ азақ станның ДСҰ -ғ а кіру жө ніндегі жұ мысшы тобы қ ұ рылып, оғ ан Ұ йымның 40 астам мемлекеті кіреді. Сонымен қ атар, нарық қ а тауарларды шығ ару жө ніндегі келіссө здерге 14 ел, ал, қ ызмет нарығ ына қ атысты 10 ел қ атысады. Бү гінгі кү ні Қ азақ станның 29 мү ше-елдерімен ДСҰ -ғ а кіру шең берінде қ азақ стандық тауарлар мен қ ызметтерге қ ол жеткізу бойынша екіжақ ты келіссө здердің аяқ талуы туралы хаттамаларғ а қ ол қ ойылғ ан.

Қ осылу мақ саттары мен міндеттері:

* Дү ниежү зілік экономикағ а ық пал жасау ү рдісін кү шейту;

* Ө неркә сіп пен ауыл шаруашылық тауарларын сатуда тарифтік жә не тарифтік емес кедергілерді тө мендету, халық аралық сауданы ә рі қ арай ырық тандыру мен дү ниежү зілік нарық та еркін жә не ә діл бә секелестікке жағ дай туғ ызу;

* Ә зірленген ү рдістер мен ережелердің негізінде қ ызметтерді халық аралық сатуды реттеу, оны ә рі қ арай кең ейту жә не келіссө здерді жү ргізу жолымен кезең деп ырық тандыру;

* Ұ лттық қ ұ қ ық тық жү йелерде айырмашылық тарды есептеумен зияткерлік меншікке қ ұ қ ық тардың сауда аспектілері саласында тиімді қ орғ ау механизмін қ ұ ру;

* Сауда дауларын реттеудің тиімді кө пжақ ты механизмін қ ұ ру;

* ДСҰ мү ше-елдердің ұ лттық сауда саясатына бақ ылауды жү зеге асыру;

* Қ азақ стандық тауарлар мен қ ызметтерді экспорттау ү шін дү ниежү зілік нарық тардың қ ол жетімділігі;

* Халық аралық нормалары мен стандарттарына сә йкес елдің сауда заң намасын келтіру;

* Елде болжамданатын саудалық -инвестициялық ортаны қ алыптастыру;

* Кө пжақ ты сауда келіссө здерін кезең деп ө ткізу ү шін «келіссө з алаң шасының» қ ызметтерін қ амтамасыз ету.

Келіссө здер қ ай сатыда?

Жеке елдермен ө ткізілген екіжақ ты келіссө здердің 14 кезең інің қ орытындылары бойынша Қ азақ стан тауарлар нарығ ына шығ у жө нінде келіссө здердің соң ғ ы мә ресіне жетті. Бү гінгі таң да тарифтік міндеттемелерді егжей-тегжейлі талқ ылап, АҚ Ш, Еуропалық Одақ, Канада сияқ ты елдермен диалог қ ұ руғ а қ ол жеткізді. Сонымен қ атар, қ ызметтер нарығ ына шығ у жө ніндегі келіссө здер процесін одан ә рі қ арқ ынды жү ргізуге негіз қ аланды. Қ азіргі кезде Қ азақ станның Дү ниежү зілік сауда ұ йымына кіру процесі маң ызды сатыда тұ р. Келіссө здер жү ргізу тұ рғ ысында Қ азақ стан ү шін бес мемлекет, атап айтқ анда, АҚ Ш, Еуропалық Одақ, Канада, Аустралия жә не Болгария ең маң ызды болып табылады. Келіссө здер процесінде уағ даластық қ а жету қ иыншылық тары тауарлар мен қ ызметтер нарығ ына шығ уда кө п жағ дайда олардың нақ ты коммерциялық мү ддені қ озғ амайтын, тіпті еліміздің экономикалық қ ауіпсіздігіне нұ қ сан келтіретін ә сіреқ атаң талаптар қ оюынан туындауда. Аталғ ан проблемаларды реттеу ү шін Қ азақ станның ДСҰ -ғ а кіру жө ніндегі келіссө здер мен ресми кездесулер кестесі ә зірленді. Бұ л тұ рғ ыда Сыртқ ы істер министрлігінің шетелдік мекемелері де ДСҰ мү шелері болып табылатын жеке елдерге саяси ық палды кү шейтуге барлық мү мкіндіктер жасауда.

Дү ниежү зілік сауда ұ йымына кіру бізге қ ажет пе?

Кең ес Одағ ы ыдырап жатқ ан тұ ста, Батыс елдері КСРО-ның мирасқ оры болып табылатын Ресейдің ық палын ә лсірету мақ сатында бұ рынғ ы одақ тас республикалар ү шін халық аралық ұ йымдардың есігін айқ ара ашып, жең ілдікпен кіруді ұ сынды. Ә дегеннен ДСҰ мү шелігіне ұ мтылғ ан Ресейдің келіссө здерді 20 жылғ а жуық уақ ытқ а созылып, ол енді ғ ана Ұ йымғ а мү ше бола алатын болды. Елеусіз Қ ырғ ыз Республикасы 1998 жылдың ө зінде-ақ Ұ йым мү шесі боп шығ а келді. Ресейдің бұ рынғ ы тағ ы жеті бауырлас елдері Ресейдің алдын орап, ДСҰ қ атарынан бір-ақ табылды. «Шақ ырғ ан жерден қ алма, шақ ырмағ ан жерге барма» деген бабаларымыздың ө сиетін ө згенің ұ рпағ ы қ ағ ып алғ ан сияқ ты. «Ерте туып, кеш қ алатын» біз ғ ана. Ресей жақ қ а қ арай алаң дайтын ә детімізді қ оя алмағ ан кү йі, «қ ұ шағ ына қ уана шақ ырғ ан» Ұ йымнан бастапқ ыда ойланбастан бас тартып, 1996 жылы жіберген «ә бестігімізді» тү сініп, ДСҰ -ғ а ұ мтыла бастадық. Ол кезде оғ ан кіру шарттары да кү рт ө згерді. «Қ ысыла-қ ысыла қ ыз болдық» дегендейін, жалтақ тауды қ оятын мезгіл жеткен жоқ па екен осы?! Дү ниежү зілік сауда ұ йымына Қ азақ Елін тә уелді етіп қ ойып, артық қ ыламыз деп, тыртық қ ылып қ оймаймыз ба? Осы турасында ойланатын кез келген сияқ ты, ағ айын!..