Шартты рефлекстердің жасалуы

2. Шартты рефлекстерді жасау ү шін қ ажетті ең негізгі жағ дай- индифференттік тітіркендіру мен шартсыз, сол реакцияны міндетті тү рде тудыратын тітіркендірудің ә сер ететін уақ ытының бір-біріне дә л келуі.

3. Бө тен тітіркендіргіш шартсыз тітіркендіргіштің ә сері басталар алдында ә сері етуі керек. Екі тітіркендіргіш ә сері бір уақ ытта берілсе шартты рефлекстің жасалуы едә уір қ иындайды. Ал алдымен шартсыз, одан кейін индифференттік тітіркендіргіш ә сер етсе, шартты рефлекс алынғ анмен, ол ө те тұ рақ сыз болады. Жасалғ ан шартты рефлексті ұ зақ уақ ыт сақ тау ү шін, оны мезгіл-мезгіл шартсыз тітіркендіргішпен бекітіп отыру қ ажет.

4. Ми қ ыртысы клеткаларының жеткілікті жоғ ары қ озғ ыштығ ы болуы керек. Ол ү шін ми қ ыртысы тү рліше басқ а ә серлерден бос болу керек. Сонда ғ ана белгілі тітіркендіруге нерв клеткалары жоғ ары қ озумен жауап бере алады.

5. Шартты рефлекс жасалу қ олданылатын тітіркендіргіштің қ асиеті мен кү шіне де байланысты. Бө тен тітіркендіргіштің кү ші қ ртыста қ озу ошағ ын тудыруғ а жететін болуы керек. Бірақ шамадан тыс, артық та болмауы керек. Ондай жағ дайда шартты рефлекс жасаламйды. Себебі, 1-ден теріс индукция заң ы бойынша шамадан жоғ ары қ озу шартсыз тітіркендіруге қ озу тууына кедергі жасауы мү мкін. 2-ден, ө те кү шті тітіркендіру ә серінен нерв клеткаларында тежелу тууы мү мкін. (Павлоша шектен тыс тежелу). Шартты рефлекстің жасалуы шартсыз тітіркендіргіштің кү шіне де тікелей байланысты.

Шартты рефлекстің жасалу жылдамдығ ы басқ а да кө птеген жағ дайларғ а байланысты: қ озу мен тежелу процестерінің бір-біріне қ атынасы, бө тен жә не шартсыз тітіркендіргіштердің кү штерінің қ атнасы, қ оршағ ан орта, ондағ ы ө згерістер. Шартты рефлекстер тек шартсыз рефлекстердің ғ ана емес, сонымен қ атар шартты рефлекстер негізінде жасалады.

Шартты рефлекстер осы тітіркендіргіштің ә сер етуіне, ә серінің тоқ тауына, ә лсіреуіне, кү шеюіне т.б. жасала алады. Егер шартты тітіркендіргіштің жеке ә сер ететін ұ зақ тығ ын кө бейте беріп, оны 2-3 минутқ а жеткізсе, онда сілекейдің 1-тамшысының пайда болуы кешігеді. 3 минуттан соң барып шартсыз тітіркендірумен бекітсе, шартты тітіркендірудің алғ ашқ ы 1-2 минутында сілекей тіпті бө лінбейді 2-минуттан бастап қ ана сілекейдің 1-тамшысы ағ ады. Мұ ны Павлов кешіккен рефлекс деп атады. Шартты рефлекс болып ө ткен тітіркендірудің ізіне де жасала алады. Мысалы, бір минут бойы иттің терісін механикалық тітіркендіріп, содан соң 1 минуттай ү зілістен кейін тамақ тандырса, шартты сілекей ағ у тері тітіркенген кезде байқ алмайды да, тек одан 1 минуттай ө ткен соң басталады. Мұ ндай рефлекстерді Павлов із рефлекстері деп атады. Шартты рефлекстерді проприорецепторлардан да алуғ а болады. Аяқ тың пассивті иілуін шартсыз сілекей ағ у рефлексімен ұ штастырса, сол иілудің ө зі сілекейдің бө луіне шартты сигнал бола алады. К.М.Быков жә не оның қ ызметкерлері ішкі органдардың рецепторларын тітіркендіру арқ ылы да шартты рефлекстер алуғ а болатындығ ын экспериментальдық жолмен дә лелдеді. Табиғ и ортада организмнің бір емес, бірнеше рецепторлары тітіркенеді. Осығ ан байланысты Павловтың зертханасында комплекстік тітіркендіргіштердің бір уақ ытта жә не бірінен соң бірі ә сер етуіне шартты рефлекстер жасалуын зерттеу ү шін ә дейі тә жірибелер жү ргізілді. Бұ л рефлекстерді алынуы тітіркендіргіштердің кү шіне байланысты анық талады. Егер 2 тітіркендіргіштің кү ші бірдей болса, шартты рефлекс ол екеуімен бірге ә сер еткенде де жә не ә р қ айсысымен жеке ә сер еткенде де алынады. Ал егер бірі екіншісінен басым болса, онда екеуі бір уақ ытқ а ә сер еткенде рефлекс алынады, кү штісі ә сер еткенде де алынады, ал ә лсізі ә сер еткенде рефлекс алынбайды, алынса да нашар болады. Егер екі тірікендіргіштің екеуінінң жеке ә серлерін тамақ пен бекітпей, ал бірге ә серін ү немі бекітіп отырса, онда біраздан соң жеке етілген ә серлерге сілекей ақ пайды да, ал екеуі бір кезде ә сер етсе сілекей бө лінеді.

Шартты рефлекстерді зерттеуге Павлов 1900ж. кіріскен. Алғ ашқ ы кезде экспериментатор иттің қ асында отырып, тамақ беруді, тітіркендіргішпен ә сер етуді ө з қ олымен орындағ ан. Бірақ мұ ндай жағ дайда экспериментатордың ә рбір қ имылының ө зі итке қ осымша тітіркендіргіш болып, реакцияның жү рісін я кү шейтіп, я ә лсіреп отырғ ан. Осындай бө тен тітіркендіргіштер ә сер ете алмау ү шін, итті ерекше бө лектенген, дыбыс ө ткізбейтін камераларда ұ стайды. Экспериментатор камераның сыртында отырады. Тамақ тандыру, тітіркендіргіштер беру-бә рі механизацияланғ ан, сырттан жасалады. Ерекше баллон арқ ылы сілекей бө лінуін де сырттан бақ ылауғ а мү мкіндік бар. Бір-біріне салыстыруғ а болатын фактылар алу ү шін, итті тамақ тандыру тә ртібі ә р уақ ытта бірдей болу керек.

Белгілі бір тітіркендіргіштің ә серінен қ озғ ан рбір рецептор орталық нерв жү йесіне тү сетін афференттік ипмульстердің кө зі болып табылады. Бізге белгілі, шартсыз рефлекстер орындалу ү шн мидың жоғ арғ ы бө ліміні қ атысуы міндеттіемес, оның доғ асы тө менгі бө лімдер арқ ылы да ө те алады. Дегенмен, ми қ ыртысы сақ талғ ан жануарда қ андай шартсыз рефлекс болмасын ол ми сың арлары қ ыртысында қ озу ошағ ын тудыратын. Егер жай тұ рғ ан итке бір бө тен тітіркендіргішпен ә сер етсе онда шартсыз бағ дарлау рефлексі байқ алады жә не ми сың арлары қ ыртысының кө ру бө лімінде қ озу ошағ ы туады. Ал электр жарығ ын жақ қ ан соң тез, 10-30секундтан кейін жануарғ а тамақ берсе, ми қ ыртыснда екі қ озу ошағ ы туады: бірі-кө ру ауданында, екіншісі-тамақ орталығ ында. Шартсыз тітіркендіргіш ә серінен туатын қ озу ошағ ы кү штірек болады, сондық тан ол біраз доминаттық рол атқ арады. Ол ө зіне кө ру ауданында туғ ан қ озу ошағ ын тартады жә не соң ғ ысының кү ші теріс индукция заң ына сай ә лсірейді.

Ми қ ыртысындағ ы осы екі қ озу ошақ тарының осындай бір-біріне ә сері, орталық тарды тітіркендіру тоқ талса да, ө зінің ізін қ алдырады. Ал егер олар ө з ә серлерін белгілі тә ртіппен бір уақ ытта ұ зақ қ айталап отырса, осындай ө зара функционалдық ә рекеттесуден алдың ғ ы қ алғ ан із кү шейе береді де ақ ырында ол екі ошақ тың арасында бұ рын болмағ ан шартты байланыс орнайды. Бұ л байланыстың сыртқ ы кө рініс шартты рефлекстің жасалуында. Демек бірнеше уақ ыттан соң шам жағ удың ө зіне сілекей бө лінеді. Себебі, шартты тітіркендіргішке айналғ ан шамның ә серінен туғ ан қ озу тамақ орталығ ына беріледі, одан эфференттік жолдармен мидың тө менгі бө лімдеріндегі тиісті орталық тар арқ ылы сілекей бездеріне барады.

Бақ ылау сұ рақ тары:

1. И.Павловтың шартты рефлекс туралы ілімі
2. Шартты жә не шартсыз рефлекстер
3. Шартты рефлкстердің жасалуы