Топырақ бонитетінің қысқаша тарихы

Топырақ бонитетін анық тайтын жұ мыстар Ресейде ерте кезде жү ргізілген. Бұ л жиындағ ы мә ліметтер XY-XYII ғ. ғ. қ олжазба кітаптарда келтірілген: егістік, шабындық, орман, батпақ тар, т. б. қ оныстар аталғ ан. Егістік топырақ тарғ а сипаттама берілген, сапасына қ арай олар жақ сы, орташа, нашар жә не жарамсыз категорияларғ а бө лінген.Екінші кезең дегі жер сапасын есептеу жұ мыстарын 1833-1867 ж.ж. мемлекеттік мү лік Министрлігінің комиссиясы, кадастрлық жұ мыстар мен байланысты жү ргізген. Комиссия мү шелері топырақ тар сапасы жайында мә ліметтер жинап, ә р топырақ тан алынатын орташа ө німді анық тағ ан. Осы жұ мыстар нә тижесінде, топырақ сапасын ө нім арқ ылы анық тайтын, бонитеттеу шкаласы (кестесі) қ ұ рылғ ан. Кадастрлық комиссия жұ мыстарын В. Докучаев жоғ ары бағ алағ ан, себебі оның есептерінде Ресей топырақ тарының сапасы жайында кө птеген қ ажетті материал келтірілген.

1861 жылғ ы реформадан кейін жердің сапалылығ ын айыратын жұ мыстар жергілікті ә кімшіліктерге беріліп, Ресей топырағ ын бонитеттеуде ү шінші кезең басталды.

П.Костычев (1872) ә ртү рлі топырақ тар сапасын салыстырғ анда ерекше назарды олардың тегіне, ө сетін дақ ылдар сипатына, топырақ тардың орнына, қ алың дығ ына жә не астындағ ы жынысқ а аударуды ұ сынғ ан.

Жергілікті ә кімшілікте жерді бағ алау жұ мыстары ә р ә діспен (сату мен жалдау бағ алары, жер иесінің таза пайдасы т.б. тұ рғ ыдан) жү ргізіледі. Тө менқ ала губерниясы топырағ ын зерттеу материалдарына сү йене отырып, В.Докучаевпен Н. Сибирцевтің қ атысуымен, алғ аш рет топырақ ты ғ ылыми бонитеттеу ә дісін ұ сынды, ол орыстың табиғ и-тарихи бонитеттеу немесе топырақ ты Нижегород типті бағ алау ә дісі деп аталады.Ол бойынша топырақ тарды немесе жердің сапасын бағ алаудағ ы басты жағ дайы болып олардың қ ұ нарлығ ын анық тайтын табиғ и сапалары, яғ ни «табиғ и қ ұ қ ық тық қ абілеті» саналғ ан. В.Докучаев бонитеттеуде- топырақ тар қ ұ нарлығ ын анық тауда маң ызы зор қ асиеттерді негізге алғ ан Ондай қ асиеттер 4 топқ а біріктірілген:

1. Геологиялық (аналық жыныс, қ арашірінділі жиектің салыну жағ дайлары мен қ алың дығ ы, ондағ ы гумус мө лшері);

2. Химиялық (миниралдық қ ұ рам жә не ә р топырақ типіндегі қ оректік элементтер мө лшері);

3. Топырақ тың жұ ту қ абілеті;

4. Физикалық қ асиеттер

Кө рсетілген қ асиеттердің ә р тобында

Жердің негізгі сапасын бағ алайтын ең басты факторғ а В.Докучаев «Топырақ тардың табиғ и-қ ұ қ ық тық қ абілетін», яғ ни олар қ ұ нарлығ ының кепілі-табиғ и сапаларын жатқ ызғ ан.

Топырақ тарды бонитеттеу В.Докучаев пікірінше топырақ қ ұ нарлылығ ын анық тайтын кө птеген қ асиеттерді есепке алыну керек, олар: геологиялық (қ арашірінді қ абатының қ алың дағ ы, ондағ ы гумус мө лшері, аналық жыныс жә не жайласу жағ дайлары, т.с.); химиялық қ асиеттер; оларды анық тау ү шін ә р топырақ қ а толық химиялық талдау жү ргізілген: топырақ ты фторлы сутек қ ышқ ылы мен ыдыратып, минералдық қ ұ рамындағ ы негізгі қ оректік элементтерді (10 жә не 1 процентті тұ з қ ышқ ылы сү зіндісіндегі) анық тау; топырақ тың сің іру қ абілеті физикалық қ асиеттері. Кө рсетілген қ асиеттердің ә р тобында ең жақ сы топырақ 100 бал алғ ан, сонымен салыстыра қ алғ ан топырақ тар баллдардың анық тағ ан. Жоғ арыдағ ы 4 кө рсеткіштердің орташа балдары топырақ тың соң ғ ы бонитеттік бағ асын қ ұ рғ ан. Топырақ тардың осындай бағ алау деректерін ө нім мен салаыстырғ анда жақ сы ұ йқ астығ ы кө рінген.

Тө менқ ала губерниясы топырағ ының толық бонитеттеу кестесін Н. Сибирцев қ ұ растырғ ан. Сонымен В.Докучаев пен Н. Сибирцев топырақ ты бонитеттеу теориясы мен практикасын дамытуғ а кө п ең бек сің ірген.

Ғ алымдардың пікірінше топырақ -табиғ и-тарихи дене, сондық тан оны ең бек объектісі (орны) жә не ауылшаруашылық ө ндірісінің қ ұ ралы сапасында білу ү шін пайдалануғ а болады деген.

1кест- Ресейдің Тө менгі губерниясы топырақ тарын жалпы бағ алаулық (бонитеттік) шкаласы (Докучаев, 1886).

Тө рт топтық кө рсеткіштердің орташа санынан барып топырақ тардың соң ғ ы бағ алауы жасалғ ан. Бағ алаулық баллдар мен ө нім деректерін салыстырғ анда жақ сы ұ йқ астық байқ алғ ан. А.Константинов «Ауылшаруашылық жерлерін бағ алау»(Саратов, 1901) атты ең бегінде топырақ тар сапасын анық таудағ ы бас белгіге гумус мө лшерін жатқ ызғ ан. Сол бойынша топырақ тарды 10 сыныпқ а бө лген жә не оларды кү здік дақ ылдар ө нігі мен салыстырғ ан (2-кесте).

2 кест-Топырақ тағ ы қ арашірінді мө лшері мен кү здік

дақ ылдар ө ніктілігі (Константинов, 1901)

С. Захаров (1916) «Қ арашірінділі жиектің қ алың дығ ы жә не кү ң гірт тү сінің қ арқ ыны – қ аратопырақ ты жә не оң тү стігіндегі аймақ тар мен шө птесінің арасында анық ұ йқ астық бар» деп, ғ алым кейін (1931) топырақ неғ ұ рлым қ алың (қ арашірінділік жиегі- Т.Т.) болса, соғ ұ рлым ө сімдік тамырларына кең істік ө сіп, ондағ ы қ оректік заттар мө лшері артады. Сонымен топырақ тарды а.ш-қ. Бағ алауда олардың (кескінінің – Т.Т.) қ алың дығ ы басты жағ дайдың бірі болады деген. С.Захаров топырақ тың ө ніктілігі мен гумус мө лшері арасында қ атарластық барын айтқ ан.

Г.Тумин (1920) Тамбов облысы қ аратопырағ ындағ ы қ арашірінді мө лшері мен ө нік арасындағ ы байланысты тапқ ан.

КСРО-да, жерге жеке меншік алынғ аннан соң, топырақ тарды бонитеттеу, жерді экономикалық бағ алау мен жерлік кадастр (қ ұ жаттар жинағ ы) ғ ылыми-практикалық маң ызын жоғ алтқ ан болатын. Топырақ тарды бағ алау тек қ ана жерді сатып алу мен сатуғ а; рентаны (табыс) алуғ а керек деп саналғ ан. «Топырақ тарды бонитеттеу ө зінің ө ндірістік маң ызын жоғ алтты» деп жазды. В.Вильямс.(1949).

Тек қ ана 1953 жылғ ы СОКП Орталық Комитетінің Пленумінен кейін топырақ тарды бонитеттеуге кө п ғ алымдар назарын аудара бастады да, ол жалпы мемлекеттік проблемағ а айналды.

КСРО Ғ А-қ Топырақ институтінің топырақ танушылар ұ жымы (С.Соболевтың басшылығ ымен), біраз университеттер мен КСРО топырақ тарын бонитеттеу мен агрохимиялық сипаттауғ а арналғ ан Бү кілодақ тық мә жіліс ө ткен.

Н.Благовидов (1960) 10 сыныпты топырақ тарды бонитеттеудің шкаласын ұ сынғ ан: I (1-10 балл)-егіншілікте пайдаланбайтын жерлер; II-IV (11-40 балл)-нашар топырақ тар; V-VII (41-70 балл) – сапасы орташа топырақ тар; VIII-X (71-100 балл) – сапасы жақ сы топырақ тар.

1963 жылы КСРО Ауылшаруашылық министрлігі «КСРО топырақ тарын бонитетнеудің бағ дарламасы мен ә дістемесін» бекіткен болатын, соғ ан орай кө птеген республикалар, ө лкелер мен облыстарда топырақ тарды бонитеттеу жұ мыстары ө рістері.С.Соболов пен М. Малышкин «КСРО-ң кө терің кі тегістік (плакорлық) топырақ тарын бастапқ ы бонитеттеу (бағ алау) шкаласы мен тү зетулік коэфициентиерін (топырақ тар ерекшеліктерін кө рсететін кебірлік пен бұ зылулық дең гейіне, механикалық қ ұ рамына т.б. белгілеріне қ арай) қ ұ растырғ ан (1965).

Топырақ тарды бағ алау жұ мыстары Латвия, Литва, Эстония, Белорусь, Украйна, Молдова, Ө збекстан, Қ ырғ ыстан жерлерінде, Ресей Федерациясының кө птеген облыстарында ө телген болатын.

Қ азақ станда топырақ тарды бонтиеттеу жұ мыстары соң ғ ы тө рт онжылдық уақ ытты қ амтығ ан. Бұ л жұ мыстар Ақ тө бе, Қ останай, Ақ мола, Қ арағ анды, Кө кшетау, Оң тү стік Қ азақ стан, Алматы облыстарында жү ргізілген. (3-есте).

Қ Р-ң жер қ орын басқ ару Агенттігі ғ ылыми-ө ндірістік жерлік орталығ ының облыстық бө лімшелері жеке ә кімшілік облыстық, аудандар мен ауыл шаруашылық қ ожалық тар (фермерлер, т.б.) жерлерінің топырақ тарын бағ алауда кө п жұ мыстар ө теді.

3 кест- Қ Р-ң ауылшаруашылық қ оныстар топырақ тарының

орташа облыстық бағ алаудың баллдары