Бұрынғы Одақтағы және Қазақстандағы алғашқы жерді бағалаудың принциптеріне қысқаша шолу

Бұ рынғ ы Одақ тағ ы жер туралы заң ның шығ уына байланысты (1968ж) одан кейінгі ә рбір одақ тас республикаларда да жер туралы заң дар шық ты. Қ азақ станда мұ ндай заң 1971 жылы шық қ ан болатын. Бұ л заң да жер кадастры негіздері мақ ұ лданып, оны жү ргізу бү кіл одақ тық, ә рбір респубдикаларда міндеттелінген болатын. Міне осы жағ дайларғ а байланысты 1970 жылдардан бастап кең байтақ Одағ ымыздың кө птеген аймақ тарында бұ л жұ мыстармен мол айналыса бастады. Топырақ ты бағ алау (бонитеттеу) жұ мыстары Ресейдің кө птеген аймақ тарында (Мә скеу тө ң ірегі, Батыс Сібір, Башкирия), Украина, Беларуссияда жә не Қ азақ стан мен Қ ырғ ызстанда т.б. аумақ тарда ө ріс алып, одақ тарағ анғ а дейін жалғ асты. Одақ тарағ аннан кейінгі кезең дерде бұ л жұ мыстардың біршама тоқ тап қ алғ анын мойындауымыз керек. Тә уелсіздік алғ ан ә р республикалар жер туралы заң дарын ө здерінше қ айта жасап, нарық тық экономикағ а сә йкестендіріп пысық тау ү стінде. Ескеретін жағ дай, жерді бағ алау жұ мыстарының бастамасы, ол туралы ә дістеме кезіндегі еліміздің топырақ тану ғ ылымының бас штабы одақ ғ ылым акадкмиясының В.В.Докучаев атындағ ы топырақ тану институтының С.С.Соболев бастағ ан ғ алымдарымен 1950 жылдардың басында-ақ жасалғ аны белгілі. Міне осығ ан сә йкес 1960 жылдардың ө зінде еліміздің кейбір аймақ тарында жерді бағ алау жұ мыстары басталғ ан болатын. Мә селен, Мә скеу облысының жерлерін экономикалық бағ алау, бү кілодақ тық мемлекеттік жер қ орлары институты ғ алымдарымен (Черемушкин, Клапатовский, Крючков), Белоруссия жерлерін бағ алау жұ мыстары республика топырақ танушыларымен (Медведов, Чернявский), ал Ленинград облысының жерлерін бағ алау профессор Н.Л. Блоговидовтің басшылығ ымен жү ргізілгені белгілі.

1970-1980 жылдары бұ л жұ мыстар бү кіл еліміз бойынша ө рістеді.Дегенмен айта кететін бір мә селе, кейінгі жылдары бұ л саладағ ы жү ргізілген жұ мыстардың бағ ыт, мазмұ ндарымен танысу, кең байтақ елімізде жү ргізілген жерді бағ алау жұ мыстары барлық аймақ тарда бір жұ йеге тү скен арна, ә дістермен жү ргізіліп жатыр деуге болмайды.

Бұ л жағ дайда тү сінуге де болатын сияқ ты. Біріншіден жерді Кең естік заманда бағ алау жұ мыстары кө п кешігіп басталғ ан жаң а бағ ыттағ ы жұ мыстар. Екіншіден соншалық ты кең кө лемді, ә лемнің алтыдан бір бө лігін алып жатқ ан, табиғ экономикалық жағ дайлары ә р тү рлі аймақ тарды қ амтитын елде, жерді бағ алау жұ мыстарын оның барлық аймақ тарында бір ө лшеммен жү ргізу мү мкін де емес. Сондық тан бұ л мә селені заң ды қ ұ былыс деп санауғ а болады. Бірақ та еліміздің барлық жерлерін бағ алау жұ мыстарында, ә сіресе топырақ ты сапалығ ы жө нінен бонитеттеуде, барлық жерлерімізге ортақ нә рселер, ә дістемелер де жоқ емес. Дә лірек айтсақ, топырақ ты бағ алаудағ ы (бонитеттердегі) негізгі ғ ылыми ә діс – Докучаев пен Сибирцевтермен қ алағ ан ә діс.

Еліміздегі топырақ ты бонитеттеу жұ мыстарында қ олданылатын негізгі ә дістеме, В.В.Докучаев негізін қ алағ ан ә діс – топырақ ты бонитеттеудің алғ ы негізі болып топырақ тың ө зінің табиғ и қ асиеттері алынады.

Жалпы ө сімдіктер ү шін топырақ тың қ асиеттері ө здерінің маң ызы жө нінен ә р қ илы болады. Олардың бірі ең негізгісі бола тұ рып, топырақ тың басқ а қ асиеттеріне де ә сер етеді, тіпті топырақ тың морфологиялық пішінін де анық тайды. Сө йтіп топырақ тың басқ а қ асиеттерімен ү йлесімді болады.Осындай ең негізгі қ асиет болып топырақ тың қ арашірінді (гумусты) қ абатының қ алың дығ ы мен оның мө лшері, қ оры ө те ү лкен маң ыз атқ арады. Жалпы топырақ қ ұ нарын бағ алауда қ арашірінді топырақ тың кө п қ асиеттерін байланыстырушы (интегралды) кө рсеткіш болып табылады.

Қ азақ станда топырақ ты бонитеттеу жұ мыстарының алғ ашқ ы бастаушысы болғ ан профессор И.Д.Дә улетшиннің (15) мә ліметтері бойынша Республикамыздың жыртылғ ан топырақ тарын бонитеттеу кө рсеткіштері екі топқ а бө лінеді: негізгілері жә не қ осымшалары. Негізгі кө рсеткіш қ асиеттері болып топырақ - географиялық зоналар мен зонашалар кө рсеткіштері жә не егістік ө німдерінің тү сімділігіне тікелей ә сер ететін кө рсеткіштер жатады.Ондай кө рсеткіштер қ атарына: қ арашірінді қ оры, жалпы азот, сің ірілген негіздер қ осындысы, 1 пайыз мө лшерімен шектелетін топырақ тың гумусты қ абаты жатады. Ал қ осымша кө рсеткіштер қ атарына зоналық жә не зонашалық заң ды ө згертуге шамасы жоқ кө рсеткіштер жатады. Олардың ө згеру дең гейлерін топырақ туыстасы, тү рлері аралығ ында ғ ана болады. Дегенмен бұ л кө рсеткіштер де топырақ қ ұ нарлығ ы дең гейін біршама анық тай тү суге кө мектеседі. Бұ л кө рсеткіштер кей жағ дайларда топырақ орын алғ ан жерлердің экологиялық жағ дайларын анық тай тү седі. Мұ ндай қ осымша кө рсеткіштер қ атарына топырақ тың механикалық қ ұ рамы, сортандану дең гейі эрозияғ а шалдығ уы, сорлануы, топырақ қ абаттарының қ алындығ ы, тастылығ ы т.б. жатады. Жалпы бұ л кө рсеткіштердің егістік ө німдеріне ә сер ететіндігі топырақ тың бағ алау бонитетіне жө ндеу коэффициенттері арқ ылы енгізіледі. Қ азіргі еліміздегі қ алыптасқ ан кө зқ арас бойынша топырақ ты бонитеттеу кө рсеткіштері топырақ тың зоналық жағ дайларына байланысты жү йеленеді. Мә селен, жақ сы ылғ алданғ ан зоналарда (кү лгінді, шымды-кү лгінді) топырақ бонитеттеу кө рсеткіштері болып топырақ тың гумус қ оры, механикалық қ ұ рамы, оның ішіндегі балшық мө лшері, топырақ ортасының реакциясы (РН), сің ірілген катиондар қ ұ рамы енгізіледі. Ал ылғ алмен қ амтамасыз етілуі аса жоғ ары емес дала жә не ылғ алмен қ амтамасыз етілуі шамалы қ ұ рғ ақ дала зоналарындағ ы қ ара топырақ тармен қ ара-қ оң ыр топырақ тарды бонитеттеу кө рсеткіштері болып, қ арашірінді қ абаттарының қ алың дығ ы, гумус қ оры, азот мө лшері, сің ірілген катиондар қ осындысы жә не ө сімдіктерге сің імді ылғ ал қ орлары қ арастырылады.

Қ арағ анды облысының қ ұ рғ ақ далалы зонасының жыртылғ ан топырақ тарын (оң тү стік, гумусты қ ара топырақ тар жә не кү нгірт қ ара-қ оң ыр топырақ тар) бонитеттеу кезінде ғ ылым академиясының топырақ тану институтының ғ ылыми қ ызметкерлері топырақ тың бонитет шкаласын жасау ү шін гумус қ орын, жалпы азотты, сің ірілген негіздер қ осындысын пайдаланды. Ал есепке топырақ тың жыртылғ ан қ абаты (0-30 см) мен гумус мө лшерінің 1 пайызбен шектелетін қ абаты алынғ ан. Міне осы кө рсеткіштер арқ ылы жасалғ ан топырақ тың бонитет шкаласын топырақ тың қ осымша кө рсеткіштеріне байланысты (механикалық қ ұ рамы, сортандануы, эрозияғ а шалдығ уы т.б.) енгізілетін ө згерістер жө ндеу коэффициенттері арқ ылы енеді. Тағ ы да бір ескеретін жай, Қ азақ станның кейбір аудандарында, негізінен топырақ ты бонитеттеу жұ мысы республикамыздың кезіндегі жерге орналастыру жобалау институты қ ызметкерлерімен (В.А.Бобров т.б.) жү ргізген жұ мыстарында топырақ ты бонитеттеуді тек топырақ тың жалғ ыз негізгі кө рсеткіштеріне, яғ ни гумустың 0-50 см терең дігіндегі мө лшеріне негізделіп жасалғ аны белгілі. Сонымен топырақ ты бағ алаудағ ы ә дістемелік алшақ тық тар еліміздің тек ә р тү рлі республикаларында ғ ана емес, бір республика шең берінде де кездеседі. Топырақ тың бағ алау балл бонитетін алу В.В.Докучаев кезең інен бастап екі тә сілден тұ ратыны белгілі. 1) Топырақ балл бонитетін топырақ тардың ішкі қ асиеттері арқ ылы есептеп шығ ыру. 2) Топырақ тардан алынғ ан кө пжылдық ауылшаруашылық дақ ылдарының орташа ө німдеріне негізделген. Алғ ашқ ы тә сіл бойынша жақ сы қ асиеттері бар топырақ жоғ арғ ы 100 балдық этолонғ а бағ аланып, басқ а топырақ тар балы сонымен салыстырылып бағ аланады. Эталонды топырақ тарды қ андай кө рсеткіштер бойынша анық тау топырақ тардың зоналық жағ дайларына байланысты болатыны жоғ арыда айтылды. Дегенмен егіншілікке қ олдан суарылмайтын топырақ тарды бағ алау кезінде, 100 балдық эталонды топырақ оның негізгі екі, немесе одан кө бірек кө рсеткіштері арқ ылы есептелініп алынады. Мә селен, Ростов облысында топырақ ты бонитеттеу шкаласы, оның негізгі екі кө рсеткіштеріне – қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ы мен сол қ абаттағ ы қ арашірінді мө лшеріне қ арап есептелінеді. Ал Украйнада этолондық топырақ, оның ү ш қ асиеттері бойынша – топырақ тың қ арашірінді қ абатының қ алың дығ ы, ондағ ы гумус мө лшері жә не физикалық қ асиеттері бойынша анық талады.

Ал Қ азақ станның далалық суарылмайтын егістік топырақ тарын бонитеттеу шкаласын жасау ү шін қ абылданғ ан негізгі кө рсеткіштер жоғ арыда кө рсетілді.

Ал жердің экономикалық балл бонитеті кө пжылдық алынғ ан ө німдер арқ ылы ө німді тікелей есептеу, немесе математикалық модельдеу арқ ылы жерден тү сетін ө німді есептеу арқ ылы анық талады. Суармалы егіншілік зоналарында, яғ ни шө лді, шө лді-далалы топырақ тарды бағ алау кезінде негізгі кө рсеткіштері болып топырақ тардың майда ұ нтақ талғ ан қ абатының қ алың дығ ы, топырақ астындағ ы су ө ткізбейтін қ абатының терең дігі, топырақ тың механикалық қ ұ рамы мен ондағ ы тұ здардың кө лемі мен қ ұ рамы, жер бетінің жә не жерастының ағ ысы басты роль атқ арады. Сондық тан топырақ бонитеттеу шкалалары да осы кө рсеткіштері арқ ылы жасалады. Ескеретін жағ дай, суармалы егіншілікке пайдаланатын жерлеріміздің балл бонитетін анық тау жұ мыстары ә лі кү нге дейін тү гелдей шешіліп, дұ рыс жолғ а қ ойылғ ан жоқ. Бұ л бағ ыттағ ы алғ ашқ ы бастама, ә рекеттері Ө збекстанда жасалғ ан.

Ал топырақ тарды бау мен жү зімдіктерге, жайылымдық тар ү шін бағ алау ә р дақ ылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, аймақ тың табиғ и-экологиялық жағ дайларын ескере отырып жасалады.

Топырақ ты бағ алаудың бү кілодақ тық шкаласын жасау ә рекеті 1990 жылы Докучаев атындағ ы топырақ тану институтының профессоры И.И.Кармановтың жетекшілігімен жасалғ ан болатын. Оның негізгі- топырақ тардың бү кіл агрохимиялық, агрофизикалық қ асиеттеріне жә не топырақ орналасқ ан аймақ тың агроклиматтық жағ дайларына сү йене отырақ аса кү рделі, ә зірше жетіле қ оймағ ан есептеу ә дісімен топырақ тың экологиялық индексі (ТЭИ) арқ ылы топырақ тың бонитет шкаласын шығ ыру. Дә л осы жылдары И.И.Карманов жердің бонитет шкаласымен қ атар, оның ақ шалай бағ асын анық тау ү шін де біршама ә рекеттер жасады. И.И.Кармановтың ә дісі бойынша топырақ бағ асы топырақ экологиялық индексі мен сол жерлерден алынғ ан таза кіріс мө лшері арқ ылы анық талады. Таза кіріс мө лшері, топырақ экологиялық индексі артқ ан сайын арта тү сетіні белгілі, себебі топырақ экологиялық индексі артты деген сө з, оның қ ұ нарлығ ы артты деген сө з. Белгілі бір топырақ экологиялық индекс ө лшеміне дө п келетін таза кіріс мө лшері тариф ретінде қ абылданады. Тарифтері бірі-біріне жақ ын топырақ тар 11 категорияғ а біріктіріліп, олардың тарифтік бағ алары 80-нен 600 сомғ а дейін белгіленген. Сонымен топырақ бағ асы топырақ экологиялық индексімен тариф кө бейтіндісінен тү зіледі. Кармановтың есебі бойынша топырақ 4 пайыз кіріс ә келуі тиіс, сонда 25 жыл ішіндегі кіріс қ осындысы топырақ қ ұ нын қ ұ райды. Осы ә діспен есептеген жағ дайда ең жоғ арғ ы бағ ағ а Аджарияның қ ызыл топырақ тары (гектары 82404 сом), одан соң Ташкент облысының суармалы сұ р топырақ тары (гектеры 49287 сом) ие болғ ан. Ал Қ азақ станның тегістік облыстарындағ ы суарылмайтын топырақ тарының ә р гектары 6816 сом, Жезқ азғ ан ө ң ірінің жайылымдық ашық қ ара-қ оң ыр топырағ ының гектары 1540 сом, ал Маң ғ ыстау облысының ө те аз ө німді жайылымдық сұ р-қ ұ ба топырағ ының гектары бар болғ аны 100 сомды қ ұ рағ ан.

Міне сонымен кең естік заманда елімізде тек 1960 жылдары ғ ана қ олғ а алынғ ан жерді бағ алау жұ мыстары 1990 жылдардың басына дейін, яғ ни Одақ тарағ анғ а дейін жоғ арғ ы айтылғ ан біршама жұ мыстар атқ арылды. Бұ л жылдар ішінде бү кіл еліміз бойынша (одақ та), сонымен қ атар барлық одақ тық республикалар да топырақ ты бонитеттеу мен жерді экономикалық бағ алау жө нінде кө п жұ мыстар атқ арылып жер кадастрының негізі қ аланып, қ алыптаса бастағ ан еді. Дегенмен 1991 жылы одақ тың таралуы бұ л жұ мыстардың да Одақ тық масштабта тоқ талуына ә кеп соқ ты. Енді егемендік алғ ан ә р республика бұ л жұ мыстарды ө з беттерінше, ө з республикаларының табиғ и-экономикалық жағ дайларына сә йкестендіріліп жасалуы заң ды қ ұ былыс.