Зерттеу әдістері және әдістемесі туралы жалпы түсінік.

“Ә діс” грек тілінен аударғ анда “методос” – таным амалы, тә сілі деген мағ ынаны білдіреді. Субъектінің кез келген формадағ ы ә ркетінің амалы. “Ә діс” белгілі ереже, амал, тетігі, таным жә не ә рекет нормаларының жиынтығ ы. Сонда ә діс ақ иқ атты зерттеуді жең ілдетіп, уақ ытты ү немдейді, мақ сатқ а жетуді кө здейді. Мақ сат кө здеген нә тиже алуғ а бағ ытталғ ан ә рекет. Сонда ә діс ақ иқ атты игерудің практикалық жә не теориялық тә сілдерінің жиынтығ ы, адамды мақ сатқ а жету жолында ұ станымдар жү йесімен, қ ойылатын талаптармен, ережелермен қ аруландырады. Осы ә дістерді зерттеумен арнайы шұ ғ ылданатын біртұ тас білім аймағ ы - ә діснама. Ә діснаманың маң ызды міндеттерінің бірі – таным ә дістерінің шығ уын, мә нін, тиімділігін зерттейді. Зерттелетін пә ннің сипатына қ арай қ олданатын ә дістер тү рлі-тү рлі болып келеді. Ғ ылыми танымның ә дістерін ғ ылыми зерттеу ү дерісінде қ олдану аймағ ына байланысты: диалектикалық жә не метафизикалық деп бө лінеді. Соның ішінде диалектикалық ә дістер эмпирикалық жә не теориялық деп бө лінеді. Педагогикалық зерттеу ә дістері – оқ ыту, тә рбиелеу, дамытудың объективті заң дылық тарын тану тә сілдері мен қ ұ ралдары. Педагогикалық зерттеулердің ә дістері: педагогикалық қ ұ былыстарды тану процессі логикалық танымдық ә дістерді қ олдануды қ ажет етеді.

Педагогикалық зерттеу ә дістерін ү ш топқ а бө луге болады:

Мазмұ нды ә дістер: Фактілерге, бақ ылау нә тижелеріне, тә жірибеге абстракция, анализ, синтез арқ ылы жү гіну. Бұ л педагогикадағ ы мазмұ нды ә діс. Педагогикалық қ ұ былыстар мен процестерді зерттеудің қ атарында педагогикалық бақ ылау, педагогикалық тә жірибелік жұ мыс, пікірлесу, анкета жү ргізу, оқ ушылардың жазба жұ мыстарын талдау, мектеп қ ұ жаттарын зерттеу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық ә дебиеттерге талдау жү ргізіледі.

Формальді, қ арапайым ә дістер: қ ұ былыстар мен процестер абстрактіленіп қ олданылады. Олар мазмұ нды ә дістердің негізінде іске асады. Мысалы, педагогикалық қ ұ былыстарды, процестерді сандық жағ ынан модельдеу, кибернетикалық жағ ынан моделдеу.

Теориялық талдау мен жинақ тау ә дісі: Зерттеу міндеттерін, пә нін, қ исынын, ә дістерін, нә тижелерін теориялық жағ ынан қ арастыру.

Педагогикалық зерттеулердің ә дістері: педагогикалық қ ұ былыстарды тану процессі логикалық танымдық ә дістерді қ олдануды қ ажет етеді.

Педагогикалық зерттеу ә дістерін ү ш топқ а бө луге болады:

Мазмұ нды ә дістер: Фактілерге, бақ ылау нә тижелеріне, тә жірибеге абстракция, анализ, синтез арқ ылы жү гіну. Бұ л педагогикадағ ы мазмұ нды ә діс. Педагогикалық қ ұ былыстар мен процестерді зерттеудің қ атарында педагогикалық бақ ылау, педагогикалық тә жірибелік жұ мыс, пікірлесу, анкета жү ргізу, оқ ушылардың жазба жұ мыстарын талдау, мектеп қ ұ жаттарын зерттеу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық ә дебиеттерге талдау жү ргізіледі.

Формальді, қ арапайым ә дістер: қ ұ былыстар мен процестер абстрактіленіп қ олданылады. Олар мазмұ нды ә дістердің негізінде іске асады. Мысалы, педагогикалық қ ұ былыстарды, процестерді сандық жағ ынан модельдеу, кибернетикалық жағ ынан моделдеу.

Теориялық талдау мен жинақ тау ә дісі: Зерттеу міндеттерін, пә нін, қ исынын, ә дістерін, нә тижелерін теориялық жағ ынан қ арастыру.

Басқ а ғ ылымдар тә різді педагогика ғ ылымында бірнеше жалпы ғ ылыми зерттеу ә дістері қ алыптасқ ан:

1. Жалпы теориялық – талдау, синтез, салыстыру, индукция, дедукция, абстракция, нақ тылау, жіктеу.

2. Ә леуметтік – сауалнама, сұ хбаттасу, рейтинг.

3. Ә леуметтік-психологиялық – социометрия, тест, тренинг.

4. Математикалық – ранжирлеу, шә ккілеу (шкалалау)

Педагогикалық ізденісте зерттеу ә дістерін шартты тү рде теориялық жә не эмпирикалық деп бө луге болады.

Теориялық зерттеу ә дістеріне: формализациялық, аксиоматикалық, гипотетико-дедуктивтік ә дістер жатады. Логикалық -теориялық зерттеу ә дістері: талдау, жинақ тау, индукция, дедукция, абстрактілі ә діс, аналогтік ә діс, жалпылау ә дісі, жү йелеу, ү лгілеу, салыстырмалы тарихи талдау, ә дебиеттерге талдау, архивтік материалдарғ а негіздеу, зерттеудің базалық ұ ғ ымдарына талдау, зерттеліп отырғ ан қ ұ былысты себептік-салдарлық талдау, алдын ала болжау. Бұ л зерттеу ә дістері теориялық ережелерді жә не эмпирикалық мә ліметтерді жалпылау жә не талдау, интерпретациялау (тү сіндіру) ү шін қ олданылады.

Эмпирикалық ә дістер: бақ ылау, ә ң гімелесу, сауалнама, тест, сұ хбаттасу, іс-қ ұ жаттарды талдау, тә рбиешілердің тә жірибесін жинақ тау.

Таным процесінде белгілі бір, нақ ты ғ ылымдарды зерттеудің жекелеген, арнайы ә дістері бар. Нақ ты ғ ылымдардың ә дістерімен қ атар жалпы ғ ылыми сипаттағ ы ә дістер де кездеседі, олар барлық дерлік ғ ылымдарда қ олданылады: байқ ап-бақ ылау, тең еу, талдау мен жинақ тау, ө лшеу, эксперимент, абстрактылық тан нақ тылық қ а алмасу, индукция мен дидукция. Сонымен қ атар, ғ ылыми ә дістер ғ ылыми танымның эмпирикалық жә не теориялық ә дістері болып екіге бө лінеді.

Зерттеу ә дісі - кү рделі таным сатыларының реті, ал олар болса зерттеудің таным операцияларының іске асуының белгілі бір тә ртібін белгілейтін ә ртү рлі ә діс-тә сілдерінің жиынтығ ынан тұ рады

Зерттеу ә дістері педагогикалық ғ ылым дамуының басты қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Педагогикалық ғ ылым мен тұ тас педагогикалық білімнің дамуы педагогикалық зерттеу ә дістерінің даму дең гейіне байланысты. Ғ ылыми нә тижелердің анық тығ ы, алғ ашқ ы ақ паратарды алудың жолдары мен тә сілдеріне жә не зерттеу ә дістерінің сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалық зерттеу белгілі ғ ылыми білімдерді дә лелдеуді білдірмейді, ол – жаң а білімді тү зу процесі. Ол адамның зерттеу объектісі, заттары мен қ ұ былыстарының мә нін ашуғ а бағ ытталғ ан жан-жақ ты танымдық іс-ә рекетінің бір тү рі.

Эксперименталды-эмпирикалық дең гей ә дістері. Педагогикада зерттеудің ү ш дең гейі бар: эмпирикалық, теориялық, ә діснамалық. Эксперименталды-эмпирикалық дең гей ә дістерінің тұ тас бір тобы бар (гр. Empeіrіa – тә жірибе).

Бақ ылап-зерттеу ә дісі – заттар мен қ ұ былыстарды мақ сатты зерттеу, мағ лұ маттарды іріктеп жинау, кө збен кө ргенді сезім мү шелерімен қ абылдау жә не санада бұ л ақ паратқ а талдау жасау; зерттеу объектісінің сыртқ ы жақ тары, қ асиеттері мен белгілері туралы мә лімет алу. Бақ ылап-зерттеуге, ең алдымен, бақ ылаушының ө зі, зерттеу объектісі, бақ ылап-зерттеу шарттары, сондай-ақ бақ ылап-зерттеу қ ұ ралдары – видеоаспаптар, аспап-қ ұ ралдар мен ө лшеу қ ұ рал- жабдық тары жатады.

Бақ ылаушының бастапқ ы мақ саты нені бақ ылау керек жә не қ андай қ ұ былыстарғ а кө ң іл бө лу керектігін анық тайды. Тү йсік, сезім арқ ылы қ абылдау мен тү сініктерден басқ а бақ ылап-зерттеуде зерттеушінің ө зіндік қ абілеті де маң ызды болып саналады.

Зерттеу барысында бақ ылап-зерттеу тү рлерінің ә р алуан жіктемесі ажыратуғ а болады:

- тікелей бақ ылап-зерттеу, мұ ғ алім-зерттеуші оқ у-тә рбие жұ мысының тікелей басшысы; сонымен қ атар ол тікелей зерттеуші бола тұ ра бейтараптық сақ тауы тиіс; мұ ғ алімнің зерттеу жұ мысына твғ вз араласуы. Мұ ғ алімнің зерттеуге қ атысуына байланысты эмпирикалық фактілерді жинақ таудың техникасы мен ә дісі таң далып алынады;

- жанама бақ ылап-зерттеу, ол тікелей бақ ылап-зерттеуді толық тырады жә не ол зерттеушімен бірге жә не оның бағ дарламасы бойынша жұ мыс істейтін ө кілдер арқ ылы жү зеге асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нә рсе туралы жанама деректер алады;

- жасырын немесе елеусіз бақ ылап-зерттеу тұ йық теледидар желісі жә не сынып бө лмелерінде телекамералары бар мектептерде жү ргізіледі. Сабақ ты жасырын бақ ылап-зерттеу оқ ушылардың танымдық іс-ә рекетінің жә не мұ ғ аліммен ара қ атынасы туралы шанайы мә лімет алуғ а мү мкіндік береді. Жасырын бақ ылап-зерттеу зерттеушіге қ ұ нды мә ліметтер береді, егер оқ ушылар ө здерін бақ ылап отырғ анын кө рсе ө здерін басқ аша ұ стайды. Оқ ушылар мен мұ ғ алімдердің бір-бірімен оң аша кезіндегі мінез-қ ұ лқ ы оларды бө тен біреулер бақ ылап отырғ ан кездегі мінез-қ ұ лқ ынан ә лдеқ айда ө згеше болады:

- ү здіксіз бақ ылап-зерттеу оқ ыту процесін, екі-ү ш оқ ушының сабақ тағ ы, ойындағ ы, сыныптан тыс, мектептен тыс – оқ у-тә рбие процесі физикалық қ олайлы уақ ыттағ ы мінез-қ ұ лқ ын зерттеуге ү шін қ олданылады;

- дискретті (ү зік-ү зік) бақ ылап-зерттеу объектіні ұ зақ уақ ыт бақ ылайтын кезде қ олданылады. Бақ ылап-зерттеу ұ зақ уақ ытқ а созылуы мү мкін – жарты жыл немесе бір жыл. Бақ ылап-зерттеу белгілі бір уақ ытта ү зіліп, кейін қ айтадан жалғ астырылады;

- монографиялық бақ ылап-зерттеу бір адамды немесе бір затты бақ ылау кезінде қ олданылады;

- бір бағ ытты бақ ылап-зерттеу жалпы тұ тастық тан бақ ылап-зерттеу мақ сатына сай бір қ ұ былысты немесе деректі бақ ылау кезінде қ олданылады;

- бақ ылап-зерттеу жә не іздеу кө п деректер арасынан зерттеуші ө зіне керек деректер мен қ ұ былыстарды іздеген кезде қ олданылады. Мұ ндай бақ ылап-зерттеу ү шін біршама уақ ыт пен зерттеушінің аналитикалық жұ мыс жасауы қ ажет.

Педагогикалық қ ұ былыстар мен деректердің сандық жә не сапалық суреттемесі мен ө лшемінің тә ртібі бақ ылап-зерттеудің негізін қ ұ райды. Ө лшем – зерттеу объектісін сипаттайтын белгілі бір ө лшем шамасының бірлік ретіндегі басқ а біртекті шамағ а қ атынасын анық тау процесі. Сандық бақ ылап-зерттеулер мен ө лшемдер оларды математикалық ө ң деуге жол ашып, теориялық болжамдардың эксперименталды тексеруін тиімдірек жү зеге асыруғ а мү мкіндік береді.

Педагогикалық эксперимент – танымның эмпирикалық дейгейіндегі зерттеудің негізгі ә дісі болып табылады, ол қ ұ былыстарды олардың ұ ту барысының нақ ты тіркелген жағ дайларында зерттеуге бағ ытталғ ан. Эксперимент жағ дайларында қ ұ былыстың кү нделікті жағ дайларда бақ ылап-зерттеуге болмайтын қ асиеттерін ашуғ а болады. Эксперимент зерттеу қ ұ былыстарын басқ а шарттар мен жағ дайлардан біліп алып, қ ұ былыстар мен деректерді “таза” кү йінде зерттеуге мү мкіндік береді. Эксперимент ғ ылыми зерттеудің теориялық жә не эмпирикалық дең гейлері арасындағ ы байланыстырушы буын болып табылады. Оның мақ саты ғ ылыми теория немесе болжамды растау немесе жоқ қ а шығ ару, сондай-ақ эмпирикалық заң дылық тардың фактуалды мә ніне жету мен қ алыптастыру. Эксперименттің тағ ы бір мақ саты білімді жетілдіру, оқ ушыларды оқ ыту, тә рбиелеу жә не дамыту тә жірибесін жаң арту.

Эксперимент пен практикалық іс-ә рекеттің басқ а формалары арасындағ ы шектеулер ә р тү рлі, сондық тан эксперимент таным ә дісі де, оқ у-тә рбие процесін ү йлестіру ә дісі де бола алады.

Педагогикада эксперименттің бірнеше тү рі бар: қ алыпты - оқ ыту мен тә рбиенің кү нделікті жағ дайларында жү зеге асады; лабораториялық – оқ ушылардың белгілі бір топтарын бө лу арқ ылы жү зеге асады. Сондай-ақ, эксперименттің белгілеп-анық тайтын тү рі бар, ол зерттеу объектісінің педагогикалық жү йесінің бастапқ ы кү йін белгілеп, кө рсетеді; қ алыптастыратын тү рі – зерттеу объектісін қ айта қ ұ руғ а бағ ытталады.

Эксперимент жаң а зерттеу материалына қ ол жеткізуге бағ ытталғ ан. Ол тә жірибе арқ ылы теориялық болжамдарды тексеріп, ол болжамдарды дә лелдеуі немесе жоқ қ а шығ аруы мү мкін.

Педагогикалық эксперименттің ерекшелігі – зерттеуші оқ ушылармен жұ мыс істейді жә не оның, ә сіресе оқ ытуда, теріс нә тиже алуына болмайды, ө йткені зерттеушінің қ ұ растырғ ан сә тсіз бағ дарламасынан оқ ушылар зиян шегеді Бұ л қ оғ амның қ ұ қ ық тық жә не адамгершілік қ алыптарының бұ зылуыны ә келіп соғ ады.

Эксперименттік жұ мыстың жоспары, мақ саты болуы қ ажет, эксперимент тү рі таң далып, оның мү мкін нә тижелері де ойластырылады. Зерттеу қ ұ былыстары мен оның қ асиеттеріне ық пал ететін факторларды, сондай-ақ эксперименталды жұ мыс кезінде бақ ылануы тиіс мү лшерлерді бө ліп алғ ан жө н. Қ азіргі экспериментті жү ргізу бақ ылаудың техникалық қ ұ ралдарынсыз жә не ө лшеу жабдық тарынсыз ө ткізу мү мкін емес жә не де олар практикада тексерілген, теориялық тұ рғ ыдан дә лелденген, зерттеу мә селесін дұ рыс шеше алатын болуы тиіс.

Сұ рақ -жауап ә дістері. Олардың ерекшелігі педагогикалық жағ дайлардың элементтерінің объективті қ асиеттерімен қ оса ө зара байланысты «субъект – субъект” жү йесінің қ асиеттері танылып, есепке алынады. Эмпирикалық зерттеу тә ртіптерін қ ұ растыру кезінде субъектінің ө з іс-ә рекетінің жағ дайын оның сол іс-ә рекет туралы тү сінігі ретінде қ абылдайтынына сү йену керек. Бұ л ретте “тү сінік” терминінің мағ ынасы ”білім” терминіне қ арағ анда кең ірек. “Тү сінік” ғ ылымында субъектінің танымдық педагогикалық жағ дайды қ абылдау ерекшілігі дұ рысырақ беріліп, нақ ты-сезімдік пен абстрактілі-тү сініктемелік бейненің бірлігі белгіленеді. Сұ рақ -жауап ә дісінің мақ саты бірлі-жарым жә не жекелеген белгілердің жоғ алып кетпеуін қ адағ алайды, ө йткені олар жоқ болса, жалпы абстрактіге айналуы мү мкін.

Қ азақ елінің мемлекеттік тіліндегі «ә діснама» термині кө птеген ә дебиеттерде «методология» тү рінде де жазылып келе жатқ аны белгілі. Қ алай атағ ан кү нде де бұ л терминнің нақ ты мә ні-«ә діс туралы ғ ылым» деген ұ ғ ымдық тү сінікті білдіреді. Ө йткені қ андай ғ ылым болмасын оның негізгі белгілі бір теорияны, ережені, тұ жырымдаманы басшылық қ а алады. Педагогикалық идеяларды талдаудың объективтік негізі философия болып табылады. Сол себептен педагогика ғ ылымының ә діснамалық негізі философия ілімінің жалпы заң дарына, танысдық ә дістеріне сү йеніп, оны басшылық қ а алады. Философияның энциклопедиялық сө здігінде методология бұ л – «система принципов и способов организации и построения теоретической и практической деятельности» (М., 1983.-365 бет) деп кө рсетілген. Демек, ә діснама дегеніміз – іс-ә рекетті қ ұ рудың теориялық жә не практикалық жолын ұ йымдастыру тә сілдері мен принциптерінің жү йесі болып шығ ады. Ендеше, педагогиканың да, басқ а ғ ылымдардың ә діснамасы ғ ылыми зерттеудің танымдық жү йесін ұ йымдастырумен бірлікте жү реді. Зерттеудің бағ ыт – бағ дарындағ ы болжамғ а ү йлесімді жә не жасалатын қ орытынды педагогиканың теориясы мен технологиясына сай болса, оның нә тижесі де ө міршең болатындығ ы ақ иқ ат.

Педагогика ғ ылымы – зерттеу ә дістері негізінде дамып, ү немі жетіліп отырады. Зерттеу ә дісі – нақ ты табысқ а жету тә сілі. Педагогикалық ә діснама мен ә діс бір-бірімен тығ ыз байланысты. Ғ ылымдардың бә ріне ортақ жалпы ә дістермен қ атар қ оғ амдық ғ ылымдар саласындағ ы педагогиканы зерттейтін ғ ылымғ а тә н зерттеу ә дістері бар. Оларды топтастырғ анда теориялық, эмпирикалық, математикалық ә дістер деп жіктеуге болады.

Теориялық ә діс – талдау, жинақ тау, тұ жырымдау, салыстыру, классификациялау, моделдеуге қ ұ рылады.

Эмпирикалық ә діс – деректер жинау, сұ рыпталғ ан фактілерді ғ ылыми жү йеге келтіру. Бұ л ә діске бақ ылау, қ ажетті қ ұ даттарды зерттеу, ә ң гімелесу, анкета, сұ хбаттасу, т.б. кіреді. Жобалық болжамды тиянақ ты айқ ындай тү су ү шін эксперименттер қ олданылады.

Математикалық ә діс – қ ұ былыстар мен қ олданыстағ ы жү йенің ара қ атынасындығ ы межелік айырымды сандық сапа арқ ылы белгілейді. Бұ л ә діске регистрациялық тіркеу, шкалалық кө рсеткіш, кө лемі мен дейгейіне қ арай сапқ а тү зу т.б. кіреді.

Ғ ылыми таным ә дісі тарихи-педагогикалық зерттеулер ә діснамасының маң ызды компоненті болып табылады. Мә селенің қ ұ рылуына жә не «ғ ылыми зерттеу ә дісі» ұ ғ ымына берілген кө птеген анық тамаларғ а қ арамастан, оғ ан белгілі бір анық тама беру ө те қ иын. Нақ ты тақ ырыптарды зерттеу ә дістерін, олардың компонентті қ ұ рамын (процедуралар жиынтығ ы), ә дістемеде біріктірілген ә дістер жү йесін зерттеуді авторлар мен ғ алымдар қ ұ растырады.

Тарихи-педагогикалық зерттеулерді жү ргізуде ә дістердің келесі топтары қ олданылады:

1. Жалпығ ылыми – олар кө птеген ғ ылым саласында қ олданылады. Олардың номенклатурасы мен кө лемі, саны, жиынтығ ы, зерттеудің типіне - эмпирикалық, теориялық жә не т.б. байланысты болады. Осы топтағ ы ә дістер тобының қ атарына: логикалық, тарихи, жү йелі-қ ұ рылымдық жә не функционалды талдау ә дістері жатады.

2. Тарихи зерттеу ә дістері – тарихи-генетикалық, тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жү йелі, ретроспективті жә не т.б.

3. Педагогикалық зерттеу ә дістері – архив қ ұ жаттарын талдау, мектеп қ ұ жаттарын талдау, модельдеу, жү йелі талдау, кө пжақ ты статистикалық талдау ә дістері жә не т.б.

Бұ дан басқ а, педагогикалық жә не тарихи-педагогикалық зерттеулерде қ ажет болғ ан жағ дайда, ә леуметтану, психология жә не басқ а ғ ылым ә дістері кең қ олданылады. Тарихи зерттеудер ә дістеріне жеке тоқ талайық, себебі олар тарихи-педагогикалық зерттеулерде кең қ олданылады жә не нә тижелі болып саналады.

Ұ сынылатын ә дебиеттер:

1. Андреев В.И. Педагогика высшей школы. Инновационно-прогностический курс: учебное пособие. –Казань: Центр инновационных технологий, 2008. – 500 с.

2. Борытко Н.М. Методология и методы психолого-педагогических исследований: учеб. пособие для студ.высш.учеб.заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2008.–320 с.

3. Волков Б.С., Волкова Н.В., Губанов А.В. Методология и методы психологического исследования. М.: Академический Проект, 2010.-382 с.

4. Волков Б.С. Волкова Н.В. Методы исследований в психологии. М.: Пед общество Росcии, 1999.-146 с.

5. Қ аң тарбай С.Е. Ғ ылыми-педагогикалық эерттеу ә дістемесі: оқ улық: Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі бекіткен / С.Е. Қ аң тарбай, Ж.А. Жү сіпова; Қ Р Білім жә не ғ ылым министрлігі. – Алматы, 2012. - 272 б.

6. Загвязинский В.И., Атаханов Р. Методология и методы психолого-педагогического исследования: Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. - М.: Изд. Центр " Академия", 2001.-208с.

7. Агапов Е.П. Методика исследований в социальной работе: Учебное пособие.- М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К»; Ростов на - Дону: Наука-Спектр, 2011. - 224 с.

8. Бабанский Ю.К. Проблемы повышения эффективности педагогических исследований: (Дидактический аспект). М.: Педагогика, 1982. - 192 с.

9. Жиенбаева С.Н. Педагогикалық ғ ылыми-зерттеу ә дістемесі.- Алматы, 2010. 125 бет.

10. Колесникова И.А., Горчакова-Сибирская М.П. Педагогическое проектирование. – М.:

11. Мардахаев Л.В. Социальная педагогика. Полный курс: учебник.- М.: Издательство «Юрайт», 20117- 797 с.

12. Полонский В.М. Словарь по образованию и педагогике/ В.М. Полонский. – М.: Высшая школа, 2004. – 512 с.

13. Тотанова А.С. Методика научно-педагогического исследования. Учебно-методическое пособие.- Алматы, 2006. – 119 с.