Леуметтік-педагогикалық зерттеудің теориялық әдістері

Танымның екінші дең гейі-теориялық дең гейде зерттелетін нысанағ а, қ ұ былысқ а тиесілі жақ тары, байланыстары жә не заң дылық тары неғ ұ рлым терең детілген мә нді сатыда іске асады. Ө йткені теориялық дең гей- ғ ылыми танымдағ ы ең жоғ ры саты. Ол зерттеушіге зерттеу ә дістері мен ғ ылыми нә тижелер арсындағ ы себеп-салдарлық тә уелділікті айқ ындауғ а, эмпирикалық деректерден педагогикалық зандылық тарды анық тауғ а кө мектеседі. Теориялық танымның нә тижелері – болжам, теория, заң дар.

Кез келген зерттеу жұ мысы ө зекті мә селені анық таудан басталады. Проблеманың пайда болу сипатына қ арамастан, оғ ан талдау, нақ ты тү рдеу негіздеу теориялық зерттеуден басталады.

1.Салыстырмалы тарихи талдау ә дісі зерттеушіні ө зінің тақ ырыбы бойынша ә дебиетпен танысу, тарихи зерттеулер, ғ ылыми монографиялар жә не публикациялармен танысуғ а мү мкіндік береді. Зерттеуші оның дамуын, проблемағ а ә ртү рлі тұ ғ ырмен келу жодарын салыстырып, талдап, қ олданғ ан зерттеулердегі ғ ылыми ұ ғ ымдармен танысып, оның мә ніне кө зқ арасын білдіріп, қ орытынды жасайды.

2. Ү лгілеу (моделирование) ә дісі – зерттелетін ү деріс жә не қ ұ былыс сурет, сызба, қ ысқ аша сө здік, сипаттама тү рінде берілетін кө рнекі-бейнелі сипатта болады. Ү лгіні дайындау ү дерісін сипаттайтын негізгі ұ ғ ым ү лгілеу болып табылады. Кей жағ дайда педагогикалық қ ұ былыс матрица, символ, математикалық формула тү рінде де беріледі. Модель зерттелетін қ ұ былысты толық бейнелеп кө рсетпейді, тек оның идеализациясы, оң тайланғ ан тү рі. Моделде зерттеушінің шартты белгілері мен шығ армашылық жорамалы кө рінеді. Бұ л бірақ (моделирование) ү лгілеудің ғ ылыми қ ұ ндылығ ын тү сірмейді, негізгісін іріктеп, жү йелі жә не ө зін-ө зі анық тайтын байланысты жә не факторларды кө рсетеді.Ү лгі қ ұ ру кезінде оның зерттеу нысанасының тү пнұ сқ ағ а сай келуін қ адағ алау қ ажет. Ү лгі ү немі тү сіндіру, анық тау қ ұ ралы бола отырып, танымдық рө л атқ арады.

3.Себепті-тергеулік талдау. Себеп бұ л қ ұ былыс, яғ ни басқ а қ ұ былысты ө згертеді немесе пайда болуына себеп болады. Себепті тудыратын жә не ө згертетін қ ұ былысты тергеу деп аталынады. Себеп-салдар –себеп қ ұ былысы тергеу қ ұ былысын шығ арады. Себеп пен тергеу кү рделі ө зара байланысты қ ұ былыс. Тергеу тек себепті шығ арып қ оймай, себеп болғ ан фактілерді анық тап, тауып, талдап, тү сіндіріп зерттелетін мә селеге терең нен еніп, дұ рыс қ орытынды жасауғ а кө мектеседі.

2.Логикалық -теориялық зерттеу ә дістері

1.Формализация– білім мазмұ нын белгілермен беру, нақ ты ойды формула, ереже, символмен беру. Кез келген формалды жү йені қ ұ ру ү шін: 1) ә ріптерді беру қ ажет, яғ ни нақ ты белгілеулерді енгізу қ ажет; 2) осы альфавиттердің белгілеулерін «сө з» жә не «формула» шығ атын ережелерді беру қ ажет; 3) берілген жү йенің бір сө зінен немесе формуласынан екінші сө зді немесе формулағ а кө шуге болатын ережелерді беру қ ажет.

2.Идеализация – зерттеу мақ сатына сә йкес зерттеуші нысанағ а нақ ты бір ө згерісті ойша енгізуді айтады. Таным ә дісі ретінде идеализацияның жағ ымды мә ні теориялық қ ұ рылымды жан-жақ ты зерттей отырып, реалды нысаналар мен қ ұ былыстарды тиімді зерттеуге септігін тигізеді.

3.Аксиоматикалық ә діс – ғ ылыми теорияның қ ұ рылу амалы, оның негізінде бастапқ ы аксиома болады. Логикалық жолмен дә лелденеді.

4.Гипотетикалық -дедуктивті ә діс – болжамдардың бір-бірімен дедуктивті байланысын қ ұ райтын жү йе қ ұ ру.

5.Ә дебиет кө здерін зерттеу – зерттеудің бастапқ ы қ ұ рамды бө лігі болып табылады. Зерттеу мә селесі бойынша ә дебиеттерді білу зерттеуші мә дениетінің, оның ғ ылыми адалдығ ы мен зерттеу нә тижелерінің қ ұ ндылығ ының шарты болып табылады.

6.Талдау ә дісі – зерттеліп отырғ ан объектіні бө лек зерттеу ү шін қ ұ рамды бө ліктерге бө ліп қ арау.

7.Жинақ тау (синтез) ә дісі – біріктіру, біртұ тас етіп қ арау ү шін зерттеу объектісінің бө ліктерін біріктіру. Талдаудың эмпирикалық материалды механикалық бө лу; тұ тастың қ ұ рамындағ ы элементтердің ө зара қ атынасын формаларын анық тау; білім қ ұ рылымын ашу; зерттеу объектісінің сипаты мен динамикасын айқ ындау сияқ ты тү рлері бар.

8.Абстракциялаудың екі тү рі бар: талдап қ орыту жә не жекелеп бө лу. Талдап қ орыту – кө птеген бірың ғ ай заттар мен қ ұ былыстардың жалпы, бірдей белгілерін анық тау. Дә ріптеушілік-дерексіздендірудің бір тү рі, оны ғ ылыми танымның жеке тә сілі ретінде қ арастыруғ а болады.

9.Тұ жырым жасаудың индуктивті жә не дедуктивті ә дістері– бұ л ә дістің кө мегімен эмпирикалық деректер қ орытындыланып, жекеден жалпығ а қ арай жә не керісінше жалпыдан жекеге қ арай қ исынды салдарлар айқ ындалады

10. Ұ қ састыру ә дісі – заттар мен қ ұ былыстардың жалпылығ ын айқ ындау ү шін қ олданылады.

11. Болжау ә дісі – зерттеушінің қ атысынсыз педагогикалық жү йе немесе білім беру жү йесінің қ озғ алысын кө рсету ү шін қ олданылады.

12. Математикалық жә не статистикалық ә діс – педагогикалық қ ұ былыстар мен олардың сапалық ө згерістері арасындағ ы сандық тә уелділікті анық тау ү шін қ олданылады.

13. Тіркеу ә дісі – педагогикалық зерттеулер ішіндегі кең тарағ ан ә діс, ол зерттеу объектісінің белгілі бір қ асиеттерін ашып, есептеу ү шін қ олданылады. Теориялық ә дістердің бұ л тобы эмпирикалық деректерге жә не олардың теорияны қ ұ растыруғ а ық пал етуіне терең талдау жасап, ондағ ы зандылық тарды ашуғ а, сыртқ ы факторларды тү сіндіруге бағ ытталғ ан.

Қ азір қ оғ амғ а ө зінің жеке басын жә не іс-ә рекетін ұ дайы жетілдіріп отыруғ а ұ мтылатын бастамашыл жә не талапты мамандар қ ажет. Солар ғ ана жоғ ары тү йсігімен, ә леуметтік-кә сіптік ұ тқ ырлығ ымен, білімін жаң артып отыруғ а ұ мтылысымен, біліктілік пен дағ дыларын ұ штап отыруымен, жаң а қ ызмет салаларын мең геруімен ерекшеленіп, ө з қ ызметін жақ сы атқ ара алады.

Осындай ү здіксіз ө здігінен білім алудың негізінде педагогикалық зерттеу процесі жатыр.

Ә рбір зерттеуші ә дебиетпен жұ мыс істей бастағ анда-ақ библиография қ ұ растыруғ а кіріседі.

Ә рбір зерттеуші ө зі қ олғ а алғ ан жұ мысқ а негіз болатын басты педагогикалық тұ жырымдамаларды анық тап алу қ ажет. Зерттеуші ө з жұ мысының методологиялық базасы шын мә нінде неде екенін анық білуі керек.

Педагогикалық зерттеулер ү шін мыналар қ ажет:

1. Мә ні бар ғ ылыми тү сініктер мен ұ ғ ымдарды мең геру.

2. Жалпы қ абылданғ ан терминологияны қ олдана отырып, факторлар мен қ ұ былыстарды дә лме-дә л сипаттау.

3. Салалас фактілерді олардың мә нді белгілері бойынша жинақ тай білу.

4. Фактілерді, белгілерді жалпы ғ ылыми ережелерге сә йкес топтай білу.

5. Фактілер мен қ ұ былыстарды талдай білу, олардан жалпы жә не бірегей, тосын жә не заң ды белгілерді айыра білу.

6. Ұ ғ ым дегеніміз ғ ылымның қ ол жеткен дең гейін білдіретін ғ ылыми танымның баспалдақ тары екенін ескеріп, ұ ғ ымдарғ а нақ ты анық тама беру.

7. Ә р тү рлі зерттеулердің ғ ылыми деректеріне сү йенгенде, ғ ылыми пікірталастарда делелдемелер мен растауларды дұ рыс келтіру.

Ә детте жалпылама мә селелер теориялық педагогикалық зерттеулерде ә леуметтік жә не психологиялық сипатта болады, ал жеке (бірегей) нә рсе оның - нақ ты ә дістеме (ілімге деген қ ызығ ушылық ты тә рбиелеу, ұ жымды, саналы тә ртіпті қ алыптастыру, мұ ғ алім этикасы жә не т.с.с.) астарын маман ашады.

6-семинар. Психологиялық -педагогикалық зерттеулердегі жалпы ғ ылымилық ә дістер.

Зерттеудің эмпирикалық ә дістерінің мә ні, олардың ғ ылымдағ ы ролі. Бақ ылау. Ә ң гімелесу. Сауалнама жү ргізу.

Жалпы ғ ылымилық ә дістер мен тә сілдердің жалпы қ абылданғ ан классификациясы ә ртү рлі негіздер бойынша жү ргізіледі. Ең сә тті болып саналатын тә сіл ретінде, жалпы ғ ылыми ә дістер мен тә сілдер қ ұ рылымында ү ш дең гейін анық тайды («жоғ арыдан тө менге қ арай»): жалпылогикалық, теориялық, эмпирикалық.

Негізгі эмприкалық ә дістерге жататындар:

1. Бақ ылау – сезім мү шелеріне сү йенетін, заттарды мақ сатты бағ ыттап зерттеу (тү йсік, қ абылдау, елестету). Бақ ылау барысында біз таным объектісінің сыртқ ы жақ тары туралы ғ ана білім алып қ оймаймыз, сонымен бірге – соң ғ ы мақ сат ретінде – оның мә нді қ асиеттері мен қ атынастары туралы білім аламыз.

«Ә дістер» жә не «тә сілдер» ұ ғ ымдары кө п жағ дайда синонимдер ретінде қ олданылады, ә дістер деп ө зінің қ ұ рамына зерттеудің ә ртү рлі тә сілдер жиынтығ ын енгізетін, аса кү рделі танымдық процедуралар аталады. Бақ ылау тікелей болады немесе ә ртү рлі приборлар мен техникалық қ ұ ралдар арқ ылы жү ргізіледі (микроскоп, телескоп, фото жә не бейнекамера жә не т.б.). Ғ ылымның дамуымен, бақ ылау кү рделеніп келеді. Ғ ылыми бақ ылауғ а қ ойылатын негізгі талаптар: ойдың біржақ тылығ ы, ә дістер мен тә сілдер жү йесінің болуы; тиімділігі, яғ ни қ айталап бақ ылау жолымен тексеру мү мкіндігі. Ә детте бақ ылау эксперименттің қ ұ рамды процедурасы ретінде енгізіледі. Бақ ылаудың маң ызды сә ті ретінде интерпретация жә не оның нә тижелері алынады. Бақ ылаудың танымдық нә тижесі ретінде сипаттау – зерттелетін объект туралы бастапқ ы мә ліметтер табиғ и жә не жасанды тіл қ ұ ралдарымен тіркеу – алынады: сызбалар, графиктер, диаграммалар, кестелер, суреттер жә не т.б. Бақ ылау ө лшеумен тығ ыз байланысты, бұ л ө лшеудің бірлігі ретінде қ абылданғ ан, аталғ ан шаманың басқ а біртекті шамағ а қ атынасын табу процесі болып саналады. Ө лшеудің нә тижесі санмен беріледі. Бақ ылаудағ ы ерекше қ иындық - ә леуметтік-гуманитарлы ғ ылымдарда пайда болады, оның нтә ижелері кө п шамада бақ ылаушының тұ лғ асына, оның ө мірлік бағ дарлары мен принциптеріне, оның зерттелетін қ ұ былысқ а қ ызығ ушылық қ атынасына байланысты болады.

Бақ ылау барысында зерттеуші ә р уақ ытта белгілі идеяны, тұ жырымдаманы немесе болжамды басшылық қ а алады. Ол кез келген деректерді тіркеп қ ана қ оймайды, сонымен бірге бекітілетін немесе теріске шығ арылатын деректерді саналы таң дайды. Бұ нда ерекше репрезантативті деректерді таң дап алу маң ызды. Бақ ылаудың интерпретациясы белгілі теориялық ережелер арқ ылы жү зеге асырылады.

2. Эксперимент – арнайы қ ұ рылғ ан жә не бақ ыланатын жағ дайларда объектінің ө згерісін немесе қ айта жаң ғ ыртылуына сә йкес, зерттелетін процестің барысына белсенді жә не мақ сатты тү рде араласу. Осылайша, экспериментте объект жасанды тү рде қ айта жаң ғ ыртылады немесе зерттеу мақ сатына жауап беретін, қ ойылғ ан жағ дайларғ а сай ө згереді. Эксперимент барысында зерттелетін объект басқ а, қ осымша, оның мә нін тө мендететін жағ дайлардан тыс оқ шауланады. Бұ нда эксперименттің нақ ты жағ дайлары беріліп қ ана қ оймай, тексеріледі, модернизацияланады, кө п рет қ айта жаң ғ ыртылады.

Кез келген ғ ылыми эксперимент белгілі идея, тұ жырымдама, болжам арқ ылы бағ ытталады. Эксперименттің негізгі ерекшеліктері:

А) объектіге деген аса белсенді қ атынас, оны ө згерутге жә не қ айта қ ұ рылуғ а дейін;

Б) зерттеушінің қ алауы бойынша, зерттелетін объектінің кө п рет қ айта жаң ғ ыртылуы;

В) табиғ и жағ дайларда бақ ыланбайтын, қ ұ былыстардың қ асиеттерін табу мү мкіндігі;

Г) қ ұ былысты «таза кү йінде» қ арастыру мү мкіндігі, оны кү рделі жағ дайлардан оқ шаулау, эксперименттің жағ дайларын нұ сқ алау;

Д) зерттеу объектісінің қ алпы жә не нә тижелерді тексеруді бақ ылаудың мү мкіндігі.

Экспериментті жү зеге асырудың негізгі сатылары: болжамдар мен теорияларды тә жірибелі тексеру, жаң а ғ ылыми тұ жырымдамаларды қ алыптастыру. Осы функцияларғ а байланысты тө мендегідей эксперимент тү рлері анық талғ ан: зерттеу (ізденуші), тексеру (бақ ылау), қ айта жаң ғ ыртушы, оқ шаулау жә не.б.

Объектілердің сипатына қ арай физикалық, химиялық, биологиялық, ә леуметтік жә не т.б. эксперименттерді анық тайды. Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда екі бә секелес тұ жырымдамалардың біреуін бекіту жә не теріске шығ ару мақ сатында жү ргізілетін шешуші эксперименттің маң ызды мә ні бар.

Ғ ылыми эксперименттің қ арапайым типтерінің бірі – ұ сынылатын болжам немесе қ ұ былыстың теориясының болуы немен болмауын анық тау мақ сатында жү ргізілетін сапалы эксперимент болып табылады. Сандық эксперимент ерекше кү рделі болып саналады, ол зерттелетін қ ұ былыстың бір қ асиеттерінің сандық анық тамасын айқ ындайды.

Қ азіргі заманғ ы ғ ылымда ойлау эксперименті кең таралғ ан – бұ л идеалданғ ан объектілерге жү ргізілетін ойлау процедураларының жү йесі. Ойлау эксперименті – бұ л шынайы эксперименталды ситуациялардың теориялық моделі. Бұ нда ғ алым шынайы заттар мен олардың ә рекет ету жағ дайларын ғ ана емес, сонмыен бірге тұ жырымдамалы бейнелерін жү зеге асырады.

Ә леуметтік эксперименттер аса кең даму ү стінде, олар ө мірге ә леуметтік ұ йымдастырудың жаң а формаларын енгізуге жә не қ оғ амды басқ аруды жетілдіруге ық пал етеді. Ә леуметтік эксперименттің объектісі ретінде адамдардың белгілі бір тобы алынады, олар қ ызығ ушылық тарымен санасуғ а тура келетін эксперименке қ атысушылар болады, ал зерттеуші зерттелетін ситуацияғ а енгізіледі.

Педагогикалық зерттеулердің органикалық қ ұ рамдас бө лігі ретінде ө лшеуді атауғ а болады. Ө лшеу – оның дә лдік шамасын арттыратын танымынң маң ызды қ ұ ралы. Ол бірлік ретінде қ абылданатын, ө лшенетін шаманың ұ қ сас шамамен салыстыруды болжайтын, эмпирикалық -математикалық ә діс болып табылады. Педагогикадағ ы ө лшеудің функциясы даму дең гейінің сандық кө рінуінде, белгілер мен қ асиеттердің болуы мен жиілігінде кө рінеді, олар оқ у-тә рбие процесінің ә серімен ө згереді.

Ә детте, ө лшеу тікелей жә не жанама деп бө лінеді. Тікелей ө лшеу ө лшенетін объектінің белгілі бір нормативпен, эталонды ө лшегішпен тікелей салыстыруда кө рінеді. Педагогикалық зерттеулерде ол сирек кездеседі, мысалы, оқ ушылардың дене дамуында (толық тығ ы, бойы жә не т.б.). Кө п жағ дайда жанама ө лшеу қ олданылады. Оқ ушылардың білім жә не білік дең гейі, олардың моральды сапалары, тә ртіптері жә не т.б. тек жанама тү рде ғ ана ө лшенуі мү мкін.

Қ азіргі замандағ ы прогрессивті тенденцияның бірі болып педагогтардың кә сіби қ ызметінде ғ ылыми ә дістемелік практикалық мақ саттарда қ олдану болып табылады.

Қ азіргі таң да мұ ғ алімнің алдына жоғ ары дә режелі тапсырма қ ойылғ ан: білім беру реформасына қ атысу, білім беруде қ оғ амның жаң а, ү немді жолын табу.

Бұ л тапсырмалар социалды-экономикалық дамуына байланысты кү рделене тү седі. Бұ л жағ дайда маман бұ рынғ ы жұ мыс тә жірибесіне ғ ана сү йене алмайды. Ол ө зінің педагогикалық тә жірибесіне сү йеніп қ ана қ оймай тә рбие, оқ ытудың моделін іздеуі керек, қ ұ растырып іздеу теориялық болжау оқ у-тә рбие процесінің мү мкіндік қ ұ рылымын болжау жә не педагогикалық тә жірибе жү зінде тексеру. Содан соң терең теоретикалық зерттеуі негізінде ашу. Тек қ ана осы негізінде білім беру жү йесінің жаң аруы шынайы табысқ а жетуге болады.

Педагогикалық тә жірибе шешуші тапсырмаларғ а сә йкес мұ ғ алім зерттеушіге ө зіндік кешенімен, деректерді терең тү сінуге ық палын тигізеді. Осы арнайы курста педагогикалық тә жірибенің теоретикалық негіздерін ашуғ а талаптанғ ан, ғ ылыми-зерттеу ә дістерінің жү йесіндегі орнын кө рсетуге жә не педагогикалық тә жірибені ұ йымдастыруда жаң адан бастағ ан зерттеушіге кө мек кө рсету, дидактика, тә рбиелеу, мектептану, ЖОО педагогикасы проблемаларын зерттеуді сауатты жү ргізу.

Педагогикалық тә жірибенің теориялық негізі. Педагогикалық тә жірибенің ұ йымдастырылуы жайында баяндамас бұ рын педагогикалық тә жірибенің теориялық негізін анық тауғ а тоқ талу қ ажет. Жаң адан бастағ ан ізденушіге (студенттер, аспиранттар,) тә жірибенің функциясы, ролі мен мә нін оның ғ ылыми зерттеу жү йесвіндегі орнын, ә діс ретіндегі педагогикалық тә жірибенің ерекшелігінің білулері керек. Олар педагогикалық тә жірибеге қ андай талаптар қ ойылатынын, олардың басты тасырмаларын жә не де оның классификациясы қ алай қ ұ рылатынын білулері тиіс.

Педагогикалық тә жірибенің ізденістеріндегі ролі мен функциясы

Педагогикалық ізденістеріндегі тә жірибенің ролі мен ғ алымдармен ә ртү рлі бағ аланады. Біреулері педагогикалық тә жірибені тек қ ана педагогикалық процесттерді танып білу тә сілі деп қ арастырмайды., сонымен қ атар оқ ыту мен тә рбиенің практикасындағ ы жолдың инструменті, педагогикалық процесстегі мазмұ нды, ә дісті жетілдіру инструменті деп қ арастырады. Басқ алардың пікірінше, педагогикалық тә жірибенің ролі даму тенденциясы орнатудағ ы педагогикалық оқ иғ аның байланысын табу. Педагогикалық ізденістегі эксперименттердің ролі мынандай сұ рақ тардың туындауына алып келеді. Педагогикалық шарттарды ө згертетін эксперимент пен тә жірибелі ү лкен қ азына деп жалпылай отырып, педагогикалық зерттеуде біздің ойымызша экспериментпен.

Эксперемент-инструмент танымы эксперемент-инструмент педагогикалық процесстегі жаң аны тану араларында шектеу жоқ. Ө йткені, екеуінің де қ ортынды моменттері бар, олар: мақ саттың болуы, қ ағ ида, жаң а фактілердің жиынтығ ы, теоретикалық анализ, практикағ а байланысты қ орытынды.

Эксперемент арқ ылы басқ а зерттеу ә діске қ арағ анда ә ртү рлі процесс компонттерінің байланыс мінездерін жә не де педагогикалық ық палдың шарттары мен кө птеген факторлардың тиімділігн салыстыру немесе процесс жү йесінің ө згеруін жә не жә не де берілген шарттарғ а ең жақ сы ү йлесім табу; белгіленген тапсырмалар комплекісін белгілі ә діспен айқ ындау жә не де жаң а шарттардағ ы процестің ерекшелігін айқ ындау. (1, 101б) Мақ сатқ а байланысты эксперемент танымдық функциясымен қ атар практикалық функцияны да атқ ара алады.

Педагогикалық тә жірибенің объектісі. Педагогикалық тә жірибенің объектісі болып бү кіл педагогикалық процесс арнайы ық палмен жә не де арнайы білім беру процесі мен тә рбиелеу жә не оқ ушылардың дамыуына мақ сатты бағ ытталғ ан ә рекет болып табылады. Педагогикалық тә жірибенің объектісі болып табылады.

- Педагогикалық процестегі білімдердің, қ абілеттердің жә не дағ дылық, іс-ә рекет тә сілі (оқ у-танымдық, коммуникативті, операциялық -ә рекетті т.б.) пайда болуы.

- Белгілі шарттар процестегі білімдердің, қ абілеттердің жә не дағ дылық, іс-ә рекет тә сілі (оқ у –танымдық, коммуникативті, операциялық -ә рекетті т.б.) пайда болуы.

- Белгілі шарттар мен бағ ыттардағ ы мұ ғ алімнің қ ызметі (оқ ушы қ ызметін қ ұ растырудағ ы жаң а тә сілдерді белгілі пә н бойынша білімдерді, дағ ды мен білікті басқ ару, ә ртү рлі дидактикалық амалдар арқ ылы оқ ушыларда ө з бетімен жұ мыс істей алуғ а дағ дыландыру)

- Оқ ушылардың барлық тү рлеріндегі ә рекеті (қ ызмет тү рлері, мінез, бағ ытталуы, дегейлері т.б.)

- Жеке оқ ушының жү ріс-тұ рыс нормасы, жұ мысқ а қ арым-қ атынасы, айналадағ ы заттарғ а қ атынасы, адамдарғ а, тә рбиеге, ү йретуге деген ық палы, білім алу жә не дағ дылану жолдары

- Оқ ушылар коллективті (жү йе, бағ ытталу, топтық жұ мыс, жеке адамдар арасындағ ы іс-жө ніндегі қ арым-қ атынасы);

1. Эмпирикалық ә дістеріө зінің қ олдану аясына қ арай жіктеледі. Оның ішінде тә жірибеде кө п қ олданылатыны педагогикалық бақ ылау жә не эксперимент. Сондық тан эмпирикалық зертету ә дістері тө мендегідей болып жіктеледі: бақ ылау, ә ң гімелесу, сауалнама, тест, сұ хбаттасу, эксперимент, іс-қ ұ жаттарды талдау, тә рбиешілердің тә жірибесін жинақ тау.

2.Педагогикалық бақ ылауды ө ткізу ә дістемесі

ә дістемесі. Педагогикалық бақ ылау – педагогикалық ү дерісті, қ ұ былысты табиғ и жағ дайда мақ сатқ а бағ ыттап қ абылдау. Бақ ылаудың алғ ашқ ы кезең інде зерттеуші қ андай мақ сатта, оның ұ зақ тығ ы қ андай нә тиже кү тетінін білуі керек. Тек қ ажетті білімі, зерттеу аймағ ында біліктілігі болып, бақ ылау ә дістемесін білгенде ғ ана ә рекетке тү суге болады. Бақ ылау алдын ала қ ұ растырлғ ан нақ ты жоспар болғ ан кезде тиімді болады. Зерттеушіге оны дұ рыс жү ргізуге, объективті фактілерді таң дауғ а, нә тижені тіркеу, себеп-тергеуге байланысты анық тау, қ орытынды мен тұ жырымды дұ рыс жасауғ а кө мектеседі. Бақ ылаушы зерттеу объектісі, шарттары, қ ұ ралдары, бейнеаспаптар, аспап-қ ұ ралдар мен ө лшеу қ ұ рал-саймандары болуы қ ажет. Бақ ылау барысында жинақ талғ ан материалдарды тіркеу: кү нделік жү ргізу, хаттамағ а тү сіру, стенография жасау, бейнетаспағ а, суретке тү сіру жү ргізіледі

Зерттеу объектісін бақ ылау тү рлері: 1) тікелей жә не жанама;

2) ашық жә не жабық.

Уақ ытына қ арай: ү здіксіз жә не ү здік-ү здік, монографиялық (ө те ұ зақ) тү рлері бар. Тікелей бақ ылау – тә рбиеші-зерттеуші оқ у-тә рбие жұ мысының тікелей басшысы болғ ан жағ дайда іске асады. Сонымен қ атар тікелей куә гер бола тұ ра бейтарап адам. Оның рө лінде байланысты эмпирикалық фактілерді жинақ таудың техникасы мен ә дісі таң далып алынады.

Жанама бақ ылап-зерттеу тікелей бақ ылап-зерттеуді толық тырады жә не зерттеушімен бірге жә не оның бағ дарламасы бойынша жұ мыс істейтін ө кілдер арқ ылы жү зеге асады. Бақ ылап зерттеу жә не іздеу кө п деректер арасынан зерттеуші ө зіне керектерін мен қ ұ былыстарды іздеген кезде қ олданады. Практикада бақ ылаудың араласа бақ ылау тү рі тиімділігін кө рсетіп келеді. Араласа бақ ылау зерттеуші зерттелушілердің ә рекетіне жә не ө міріне ө зі белсене араласады. Мә селен, оқ у-тә рбие ү дерісіндегі балалардың мінез-қ ұ лқ ын бақ ылау ү шін, зерттеуші олардың тә рбиеші немесе топ жетекшісі болып араласады. Зерттеушінің бұ лай араласуы бақ ылаудың табиғ и тү рде жү руіне ә серін тигізеді.

Бү гінгі таң да жабық тү рде бақ ылау кө бірек қ олданылып келеді. Жабық тү рде бақ ылау арнаулы белгіленген топта айналы қ абырғ а жә не жасырын камера арқ ылы бақ ыланады. Бұ л тү рі де зерттелетін мә селені табиғ и тү рде бақ ылауғ а мү мкіндік беріліп, зерттеушіден такт сақ тауды талап етеді. Кей жағ дайда ө зін-ө зі бақ ылау қ олданылады. Бақ ылау жү ргізуге қ олданылатын талаптар: мақ сатқ а бағ ытталғ ан, жү йелілік, ұ зақ тық, ә ртү рлілік, объективтік, жаппай, такті сақ тау. Бақ ылау ә дісінің қ ұ ныдылығ ы табиғ и жағ дайда зерттелетін қ ұ былыс пен ү дерісті зерттеуге мү мкіндік жасайды. Бірақ бақ ылау ұ зақ уақ ытты талап ететіндіктен, зерттелетін қ ұ былыс барлық уақ ытта лайық ты бола бермейді, бір зерттеушілер кө п объекті санын қ амти алмайды, фактілерді тіркеу, тү сіндіруде субъективтік келу жолдары болып, тек сыртқ ы жағ ынан кө рінеді.

1. Педагогикалық бақ ылауды ө ткізу ә дістемесі. Ә ң гімелесу- алдын ала қ ұ растырылғ ан бағ дарлама бойынша зерттеуші мен зерттелушінің арасындағ ы диалогтік сө йлесуі. Арнаулы қ ұ растырылғ ан сұ рақ тар бойынша ә ң гімелесу зерттелетін қ ұ былыстың бірнеше аспектілерін, оғ ан бағ а беріп, позициясын тү сіндіруге, кез келген ә рекетінің мотивін, сезімін, кө ң іл-кү йін анық тауғ а кө мектеседі.

Оның тиімділігі зерттеушінің ә ң гімелесушісімен достық қ арым-қ атынасына, ашылуына мү мкіндік жасауына байланысты. Ә ң гімелесу негізгі зерттелетін бағ ытта жү ргізіле отырып, жеке ә сері алынады. Ә ң гімелесуді диктофонғ а тү сіруге болады. Бірақ байқ ап қ алса, ө згеріп кетуі мү мкін. Сондық тан есте сақ тап, кейін жазып алу керек. Ә ң гімелесу ә дісі ө те кү рделі, кез-келген зерттеуші тиімді қ олдана бермейді, себебі ә ң гімелесуші ө зінің ақ иқ ат ойын, сезімін жасыруы мү мкін, бұ л зерттеушіні адастырады.

Ашық жазба –стенографиялау тә сілі ә ң гімелесушіні абыржытып жабырқ аң қ ы қ ылады. Ә ң гімелесу кезінде жауаптарды тікелей жазып алу айтарлық тай кедергі болады.

Сұ хбаттасу – ә ң гімелесудің бір тү рі, бірақ жауапқ а бағ а беру жә не позициясын анық тауғ а бағ дарланады. Сұ хбаттасуда жобалау ә дістемесі қ олданылады. Сұ рақ қ оюшының ө зінің ойы бойынша арнаулы жобаланғ ан жаядаттар келтіреді: «Сен не істер едің, егер…».

Сұ рақ -жауап ә дістері. Олардың ерекшелігі педагогикалық жағ дайлар элементтерінің объективті қ асиеттерімен қ оса ө зара байланысты “субъект-субъект” жү йесінің қ асиеттері танылып, есепке алынады.

Сұ рақ -жауап ә дісінің мынындай тү рлері бар:

1. Ә ң гіме-сұ қ бат. Бұ л ұ йымдастырылуы мен мазмұ ны жағ ынан еркін диалог, оның кезінде ә ң гімелесушілер арасында бейресми жә не еркін қ атынастар орын алады.

2. Сұ қ бат-ә ң гіме – сұ қ баттын бір тү рі. Сұ хбаттасудың бұ л тү рі зерттеу объектісі, ө з іс-ә рекеті, ө зінің тү сінігінің динамикасын белгілеуге кө мектеседі.

Сауалнама алу – белгілі қ ұ былыс туралы ү лкен топтан соғ ан қ атынасын, тілегін білу ү шін ұ йымдастырылады. Сауалнама жү ргізу белгілі бір ережеге сә йкес қ ұ ралғ ан сұ рақ тар жү йесінің кө мегімен психологиялық, педагогикалық ақ парат алудың ә дістемелік тә сілі ретінде кө рінеді. Мектеп жасында дейінгі балалардың жас ерекшелігіне қ арай сауалнама алу ә дісі қ олданылмайды. Зерттеуші сауалнама жү ргізу арқ ылы тә рбиеші мен ата-аналардың балаларын тә рбиелеуге кө зқ арасын, пікірін белгілеу ү шін материал алады.

Сауалнама сұ рақ тары ашық /ө з қ алауымен еркін сұ рақ тар беріледі/ жә не жабық /ө зінің келісетін не келіспейтінін білдіретін дайын жауаптар, таң дау жауаптарының тізімі немесе олардың орнын жіктемеде белгілеу жауаптары беріледі/ тү рде болады. Бұ л ү шін тө мендегі талаптарды орындау қ ажет:

– зерттелетін қ ұ былысты ашатын жә не нақ ты ақ параттар беруге мү мкіндік жасайтын сұ рақ тар қ ұ ру;

– тура жә не кө мекші сұ рақ тарды қ олдану арқ ылы жауапты нақ тылау жә не оның шындығ ына кө з жеткізу;

– бір мә ндегі сұ рақ тар жә не оның жанында есіне тү сіретіндей мә ліметтердің болмауы;

– ашық, жабық, аралас сауалнамаларды қ олдану;

– дайындалғ ан сауалнаманы шағ ын санда тексеру жә не жө ндеу;

1. Тест зерттеу ә дісі жә не оның тү рлері

2. Іс-қ ұ жаттарды талдау жә не зерттеу ә дісі

3. Педагогикалық тә жірибелерді зерттеу жә не жалпылау ә дісі

1. Тест зерттеу ә дісі жә не оның тү рлері.

Тестілеу – бұ л жекелеген тұ лғ алардың ә р тү рлі сипаттамаларын ө лшеуге қ олданылатын стандартты ә діс. Ол объективті мә ліметтер немесе субъективті шектер туралы деректер алуда кө п ең бек етуді қ ажет ететін ә діс болып табылады. Тест ғ ылыми қ ұ рал тү ріндегі сарапшылардың тиянақ ты жұ мысының нә тижесі. Тестерді бұ л мә селемен арнайы айналысатын кә сіби психологтар мен педагогтар жасайды. Сондық тан баланың міндеті жарияланғ ан тестерді тауып, оларды пайдалануғ а тіреледі.

Педагогикалық тестілеу– мақ сатқ а бағ ытталғ ан зерттеу, қ атал бақ ыланғ ан жағ дайда, арнаулы қ ұ растырылғ ан тапсырма тү рінде беріліп, педагогикалық ү дерісті объективті ө лшеуге кө мектеседі. Кө птеген педагогикалық тестер белгілі талаптарғ а сай лайық ты қ ұ растырылып, компьпютердің кө мегімен нә тижесі шығ ады. Ү лгерім тестісі, қ арапайым біліктілік тестісі, оқ у-тә рбие дең гейін диагностикалау тестісі қ олданылады.

Педагогикада ең бастысы мектепке дайындық ты анық тайтын парасат, кә сіби оқ уғ а жарамдылық ты тексеретін, ынталылық қ а жә не ойын жинақ тай білуге арналғ ан, сондай-ақ ә леуметтік тестер қ олданылады. Форма тұ рғ ысынан еркін жауаптарды алдын ала болжайтын /тестке қ атысушы жауапты ө зі жасап немесе шешімін ұ сыну керек/ тестер мен таң дауды алдын ала болжайтын тестер деп ажыратуғ а болады /тестке қ атысушы ұ сынылғ ан нұ сқ алардан дұ рыс жауапты таң дауы керек/. Тө рт немесе бес ұ сынылғ ан нұ сқ адан шешімді таң дау ең икемді жә не жиі қ олданылатын тест тү рі болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта психометриялық тестердің ішінен жобалау тестері едә уір кең інен таралғ ан. Олар адамның ә рдайым ө зі болғ ан жағ дайларда тү рленетін /қ абылдау мен ұ сынуда/ алғ ы шарттарғ а негізделген. Бұ л тестер ө зінің сипаттаушылық тү сінігін беру, ө мірде жоқ жануарларды салу, аяқ талмағ ан сө йлемді жалғ астыру қ ажеттігі бар формада болуы мү мкін, кейде суреттегі сюжетке ө з тү сінігін беруді ұ сынады. Мысалы: белгісіз формадағ ы сия дақ тары /Роршах тесті/.

2. Іс-қ ұ жаттарды талдау жә не зерттеу ә дісі. Іс-қ ұ жаттарды талдау жә не зерттеу – зерттелетін ү дерістер мен қ ұ былыстар туралы нақ ты материалдар жинау ү шін қ ажет. Мысалы: баланың жұ мыстары оның тек білімін, қ ызығ ушылығ ын білдіріп қ ана қ оймай, тә рбиеші туралы мә ліметтер жинауғ а кө мектеседі. Мектепке дейінгі балалардың жұ мысын талдау олардың неге қ ызығ атынын, ойлау ерекшелігін, тү сінігін, пікірін, бағ а беруін оқ у біліктілігін анық тауғ а ық палын тигізеді. Бұ л ә діс балалардың іс-ә рекетінің қ анық талдамасына негізделеді. Олар жайлы психологиялық, педагогикалық ақ парат алуна мү мкіндік береді. Мысалы, сурет, мү сіндеу, қ ол ең бегі, тіл дамыту бақ ылау жұ мыстарының нә тижелерін талдау баланың психикалық ү дерінің даму ерекшелегін, білімі, біліктілігін, дағ дысын жә не қ ұ зыреттілігінің даму дең гейі туралы қ орытынды шығ аруғ а мү мкіндік береді.

Балалармен танысу барысында кө біне, сауалнамаларғ а қ арағ анда, олардың ойынғ а, ең бекке, сабақ тү рлеріне жә не бос уақ ытындағ ы ә уесіне, ө мірдің басқ а да аспектілеріне қ атынасын кө рсетуге қ абілетті шығ армалар ө те жиі қ олданылады. Мысалы, мектепке дейінгі балалардың салғ ан суретін талдау жолымен тек танымдық қ ызығ ушылық тардың болуын ғ ана емес, сонымен қ атар, эмоциясын, сенсорлық жә не эстетикалық қ абілеттерін, сө здік қ орын, бейнелі, логикалық ойлауы туралы ұ сыныс жасауғ а болады.

3. Педагогикалық тә жірибелерді зерттеу жә не жалпылау ә дісі.

Педагогикалық тә жірибелерді зерттеу жә не жалпылау зерттеу жұ мысына қ ұ нды материалдар береді. Тә рбиешінің шығ армашылық ізденісі кү рделі проблемаларды шешуде кө мегін игізеді. Зерттеу объектісіне жаппай тә жірибені алуғ а болады. Ол жетекші бағ ыттарды белгілеуге ә серін тигізеді. Жағ ымсыз тә жірибе қ ателер мен кемшіліктерді белгілеуде ық пал етеді. Алдың ғ ы қ атарлы тә жірибе тә рбиешідердің жаң ашылдығ ын анық тауғ а жә не қ орытындылауғ а себеп болады..

Алдың ғ а қ аралы тә жірибенің екі тү рі бар: педагогикалық шеберлік, жаң ашылдық. Шеберлік – педагогтың ғ ылыми нұ сқ ауларды кешенді, жү йелі, білікті қ олдануы. Жаң ашылдығ ы: педагогикалық ә рекетті ұ йымдастыруда жаң ашылдығ ының мазмұ ны. Тә жірибені зерттеу жә не тұ жырымдау ү шіні тө мендегідей жү йелілік сақ талады:

– бақ ылау, ә ң гімелесу, сұ рау, іс-қ ұ жаттарды зерттеу негізінде тә жірибені сипаттау;

– бақ ыланғ ан қ ұ былысты жіктеу, белгілі анық тамалар мен ережелердің негізінде қ орытындылау;

– себеп-салдар байланыстарын, оқ у-тә рбие ү дерісінің тү рлі байланыс тетігін белгілеу.

Ю.К.Бабанский, В.И.Бондарь, Я.С.Турбовскойдың ең бектерінде, зерттеулерінде озық тә жірибені жә не оғ ан жету жолдарын қ арастырды. Я.С.Турбовскойдың пікірінше, озық -тә жірибе — оку-тә рбие ү дерісін жетілдіру мен жетістікке жету жолындағ ы мақ сат кө здеген іс-тә жірибе. Озық тә жірибе қ азіргі уақ ытта ө сіп келе жатқ ан жас ү рпақ ты оқ ытып тә рбиелеудегі кө кейкесті, ө зекті мә селелерді қ анағ аттаң дыра алады.

Ю.К.Бабанский озық тә жірибені іс-ә рекеттік дең гейіне қ арай жіктей келе «жалпы тә жірибе», «озық тә жірибе», «жаң алық ты тә жірибе», «зерттеушілік тә жірибе» деп бө ліп қ арастырды. Ш.Таубаева озық тә жірибені педагогикалық тә жірибе, озық педагогикалық тә жірибе деп қ арастыра келе, тө мендегідей анық тама береді: озық тә жірибе— педагогикалық оқ у орындарының оқ у-тә рбие ү дерісіндегі жоғ ары сапағ а ие болғ ан нақ ты іс-ә рекетінің нә тижесі.