Мангр ормандары

Мангр тоғ айы — тропиктік гигрофильді жә не тұ зсү йгіш мә ң гі жасыл ө сімдік тү рлерінің экологиялық тобы.

Мангр тоғ айы негізінен мұ хиттың жағ алауындағ ы аудандарда кездеседі. Олар ерекше, жоғ ары ө німді экожү йелерді қ ү райды. Тү рлік қ ұ рамына байланысты мангр тоғ айының таралуы екі топқ а бө лінеді:

1. шығ ыс мангр тоғ айы (Пә кістан, Ү ндістан, Бирма, Африканың шығ ыс жағ алауы, Малайзия, Филиппин, Австралия), бү л аймақ тарда мангр ө сімдіктерінің 62 тү рі тіркелген;

2. батыс мангр тоғ айы (Африканың, Американың батыс жағ алауы), мү нда мангр ағ аштары мен бұ таларының 10—12 тү рі ғ ана ө седі.

Дж.Адегбехин мен Л.Нвайгбоның моліметтері бойынша, мангрдың ірі аудандары Индонезияда (4— 6 млн га), Ү ндістанда (1, 42 млн га), Нигерияда (шамамен 1 млн га), Филиппинде (400 мың га) жә не т.б. жерлерде орналасқ ан (1991). Мангр ормандарының ө скен кездерінде кө ктем, кү з, жаз маусымдарында – ә сіресе жемістері піскен соң, тең із суларымен жемістері ағ ып алыс жерлерге жетеді. Су тасып, су асында қ алғ ан ағ аштар, бұ талар су қ айтқ анда алдымен ұ зын-ұ зын тақ тай, тә різді тамырлары, бағ ана дә ндері кө ріне бастайды.

Мангр ө сімдігінің лайлы, сазды, батпақ ты, ө зендер тасығ анда су жинақ талатын, су қ атқ анда, тартылғ анда; сол сулы жерлер табанында ө сетінін ескерсек, батпақ ты, лайлы жерлер топырағ ыда, тү сі кө гілдір қ аралау, жылжымалы субстрат, оттегінің аз болатыны. Осындай экстремальды экологиялық жағ дайларда тамыры суда, сабағ ы шыжығ ан кү нде, судың ө зі бірде мол, бірде шө лде тіршілікке бейімделу, ө сіп-ө ну ү шін сабақ пен тамырда ерекше анатомиялық, морфологиялық ішкі қ ұ рылыстар болуы қ ажет. Ahizophora mustonata ө сімдігі лайлы, батпақ ты, жылжымалы субстратқ а бейімделген - оттегімен қ амтамасыз ету ү шін батпақ тан тамыр ұ шы шығ ың қ ы тұ рады. Жылжымалы субстратқ а бекіну ү шін жан-жақ қ а ө те тез ө сетін тамырлары тармақ талғ ан. Мангр ө сімдіктері батпақ ты, лайлы, суы кө бірек ө зен табанында, сайлы ойпатты жерлерде ө сетіндіктен, тең із ағ ын суымен бірге тұ зды сумен шайылып отырады. Тең ізге жақ ын жерлерде тұ з жылда жинақ талады да, топырақ қ ұ рамында тұ зы кө бірек. Тұ зды жерлерге бейімделген Галофит – ризофора ө сімдігі. Лайлы, батпақ ты галофитті ортада тіршілік ету ү шін тұ зды сыртқ а шығ аруғ а арналғ ан арнайы ө сімдік тү ктері, бездері болады.

Суккулентті жапырақ сабақ сыртқ ы беттері кү н сә улесімен шағ ылысып жылтырап, кристалданып, тұ зданып біздегі алабұ та ө сімдігі тә різдес тұ рады. Тіршілік ортасында оттегінің аздығ ы, су мен тұ здың кө птігі - гигрофиттерде судың кө бірек булану қ асиеті бар. Мангр ө сімдіктерінде осмостық қ ысым ө те жоғ ары. Мангр тоғ айының ө кілдері судың ү немі толысуы жә не қ айтуы ә рекетіне ұ шырайтын тең із жағ алауында ө суіне мү мкіндік беретін ө здеріне тә н экологиялық ерекшеліктермен сипатталады. Кө птеген ағ аштар лай грунтқ а селкілдек тамырларымен немесе жалпақ беттік тамыр жү йелерімен бекінеді. Мангр тоғ айындағ ы ө сімдіктердің судың қ айтуы кезінде ө з тамырларын атмосфералық ауамен қ амтамасыз ететін тыныс алатын тамырлары болады. Мангр тоғ айындағ ы ө сімдіктер нағ ыз тү зсү йгіш ө сімдіктер болып табылады. Олардың ұ лпаларындағ ы жоғ ары осмостық қ ысым (40-65 атм.) қ оршағ ан ортадағ ы тұ з концентрациясының едә уір жағ ымсыз жағ дайына тә зуге мү мкіндік береді. Мұ хиттың толысу белдемінің жағ дайында ө сімдіктің табиғ и жаң алануына себепші болатын тірі туу мангрлардың ең керемет касиеті болып табылады. Мангр тоғ айының жануралар ә лемі ө те бай болып келеді. Мұ нда қ ұ рлық тық жә нетең іздік, судың толысуы немесе су дең гейі жоғ ары кезде белсенді болып келетін организмдердің ә р тү рлі экологиялық топтары кездеседі. Сондай-ақ ә рбір организмнің ө зінің экологиялық қ уысы болады.

Мангр ағ аштарының сұ лбаларын да негізінен ағ аш жапырақ тарымен коректенетін игуаналар (кесіртке), ағ аш жыландары, танаулы маймылдар тіршілік етеді. Толысу кезінде ағ аш дің дерін, селкілдек тамырлары мен тыныс алу тамырларын тең із жә ндіктері, былқ ылдақ денелілер сонымен бірге балық тар, тү рлі шаяндар, асшаяндар жә не т.б. паналайды. Судың қ айтуы кезінде мангрдың лай топырағ ы қ ұ тандар жә не т.б. қ ұ стар, жабайы шошқ алар, тұ яқ тылар, жыртқ ыштар жә не маймылдар ү шін қ оректену кө зі болып табылады. Ә р тү рлі эволюциялық жікгерге жататын мангрдың кө птеген жануарлары кү рльгкта уақ ытша жә не ұ зак уақ ыт тіршілік етуге бейімделген. Соң ғ ы кездері мангр тоғ айына антропогендік ә сер ету едә уір ө сті. Мангр ағ аштары темір жол шпалдарын, кеніштерге арналғ ан тірек жә не т.б. дайындауда, целлюлоза-қ ағ аз ө неркә сібінде шикізат ретінде кең інен қ олданылады. Жапонияғ а целлюлоза-қ ағ аз ө неркосібінде мангр ағ аштарының сү регі (шамамен 20%) пайдаланылады. 1960—70 жылдардағ ы оскери орекеттен Ү ндіқ ытайдағ ы мангр тоғ айы зор шығ ынғ а ү шырағ ан, ол кезде мангр тоғ айын жою ү шін ө р тү рлі химиялық заттектер қ олданылғ ан. Сондық тан жер шарының кө птеген аймақ тарында (Вьетнам, Малайзия, Нигерия) мангр тоғ айының табиғ и қ алпына келуіне мү мкіндік беретін орман қ орғ ау ө сірілетіп екпе кө шет арқ ылы мангрларды жасанды тү рде қ алпына келтіру жү йесі жасалды. Бү л мангр тоғ айының табиғ и ресурстарын ү немдеуге мү мкіндік береді.