Африканың топырағы мен өсімдіктері туралы қазақша реферат

Африка ү ш флоралық доминионды (ә лемді) алып жатыр. Оның солтү стігі Caxapaны қ оса Голарктикағ а қ араса, материктің негізгі бө лігі, экватордан оң тү стікке жә не солтү стікке қ арай Палеотропикағ а жатады, материктің онтү стік бө лігі, Оранжевая ө зенінен оң тү стікке қ ажет дербес Кан флоралық ә лемін қ ұ райды.

Африканың солтү стік бө лігі флорасының қ алыптасуы Oң тү стік{ Европа мен Батыс Азия флорасының қ алыптасуымен бір мезгілде жү рді. Ол тү пкілікті тү рде жоғ арғ ы ендіктердегі мұ з басудан соң климаттық мұ з басудан кейінгі ауытқ улардың ә серімен қ ұ рылды. Палеотропикалық ә лем флорасы материк алабындағ ы анағ ұ рлым ежелгі флора болып табылады жә не де оның қ ұ рамына Австралия­мен байланыс ә сер етті. Австралиямен ортақ элементтерге ағ аш тә різдес папоротниктер мен кейбір протейн тұ қ ымдастар жатады.

Оң тү стік Америкамен жә не Азиямен байланыс кейінірек ү зілді, Африканың флорасьнда осы материктердің ө сімдіктерімен ортақ жабық тұ қ ымды ө сімдіктердің туыстары мен тұ қ ымдастарының едә уірі бар.

Жылдық жауын – шашын жиынтығ ы 1500-2000 мм экваториал­ды климaт белдеуінде ормандар гумусқ а бaй кү лгінденген латерит топырақ тарда ө седі. Ылғ алды тропиктік ормандар материктің шамaмен 8% алабын aлып жатыр. Олар Kонго бассейнінде экватордан солтү стікке қ арай 4˚ с.е. дейін жә не экватордан оң тү стікке қ арай 5˚ о.е. дейін тарағ ан. Сонымен қ атар ормандар Гвинея жағ алауын шамамсн 8˚ с.е. дейін алып жатыр.Ө зен атырауларындa жә не то­лысу кезінде су басып кететін жағ алауларда, ә сіресе Гвинея шы- ғ анағ ында мангр тоғ айлары ү стем.

Алғ ашқ ы жаң быр орманда­ры Конго қ азан шұ ң қ ырының тек орталық бө лігінде сақ тал­ғ ан, басқ а жерлерде, ә сіресе Гвинея шығ анағ ынан солтү с­тікке қ арай оларды аласа, қ ай­та шық қ ан тоғ айлар алмастырғ ан. Ө зінің таралуының солтү стік шекарасы маң ында ормандар, бә лкім, орман ө сім­дігі ү немі ө ртеп отырудың нә тижесінде ө з орнын саваннағ а берген болар.

Ариканың ылғ алды тропиктік ормандары ө зінің тү р қ ү paмының байлығ ы мен алып жатқ ан жер кө лемі жағ ынан Оң тү стік Американың трониктік ормандарына қ арағ анда біршама кейін тұ рады. Бұ л ормандардың биік ярустарын алып фикустар (80 м дейін), зә йтү н пальмасы (llaeis guil1eensis), шарап пальмасы (Rhaplhia), сейба (Ceiba tоnnіngі), кола ағ ашы (Соlа nіtіdа) тағ ы басқ алар қ ұ рай­ды. Ал тө менгі ярустарда банандар, ә р тү рлі папоротниктер, либерия кофе ағ ашы (Соffеа lіЬегіса) ө седі. Лианалардың ішінде ерек­ше орынды ағ аш тә різді каучукты лиана – ландольфия алады, ұ зын ротанг пальмасы (Calamus) жә не басқ алар кездеседі. Африканың ылғ алды тропиктік ормандарынан кө птеген бағ алы техникалық жә не азық -тү ліктік ө сімдіктер тү рі шық қ ан. Солардың бipi – зә йтү н пальмасы, ол тeхникалық (ұ рық қ абынан) жә не азық -тү ліктік (тұ қ ымдарынан) май бepедi. Мұ ның соң ғ ысы тағ гaмғ a тікелей пайдаланыла береді жә не сондай-ақ маргаринге қ оспа ретінде қ олданылады. Зә йтү н пальмасы тропиктік елдердің плантациялық дақ ылы ретінде тек ө з елінде ғ ана емес, сонымен, қ атар Малайя архипелагының аралдарына кең інен тарағ ан. Оң тү стік америкадан ә келінген зә йтү н пальмасының плантациялары, какао ағ ашы, каучук кө п жерде табиғ и ө сімдіктерді ығ ыстырып шығ арады. Жергілікті халық тар баннан, маниок, батат ө сіреді.

Экватордан солтү стікке жә не оң тү стікке қ арай ылғ алды тропиктік ормандар саваннамен алмасады. Ормандар сирейді, олардың қ ұ рамы кедейленеді, тұ тас орман массивтерінің арасынан саванна дақ тары пайда бола бастайды. Бірте – бірте ылғ алды тропиктік ылғ ал тек ө зен аң ғ арларында ғ ана қ алады, ал суайрық тарды жылдың қ ұ рғ ақ мезгілінде жапырағ ын тастайтын ағ аштар немесе саванналар басып кеткен. Ө сімдіктердің ө згеруі ылғ алды кезең нің қ ысқ аруының жә не экватордан алыстағ ан сайын ұ зара тү сетін кезең нің пайда болуының ық палымен жү реді.

Жаң бырлы кезең 8 – 9 айғ а созылатын астық тұ қ ымдас саваналарда биіктігі 2 – 3 м, ал кейде тіпті 5 м жететінастық тұ қ ымдастар ө седі. Олар: піл шө бі (Ptnnisetum purpureum), ұ зын қ ылшық ты жапырақ ты боз шағ ыл тағ ы басқ алалар. Жайқ алғ ан астық тұ қ ымдастардың арасында жекелеген ағ аштар, баоба6 (Adonsoniа digitata), дум пальмасы (Нірhaenа), зә йтү н пальмасы сорайып тұ рады. Экватордан солтү стікке қ арай астық тұ қ ымдас саванналар шамамен 12° с.с. дейін жетеді. Оң тү стік жарты шарда астық тұ қ ымдас саванналар зонасы анағ ұ рлым кең ірек, ә сірссе Ү нді мұ ­хиты жағ аларында олар кей жерлерде тіпті тропикке дейін созылып жатады. Oндa астық тұ қ ымдас саванналармен қ атар жылдың қ ұ рғ ақ кезінде тастайтын жапырақ тарын тропиктік селдірормандар кең інен тарағ ан. Оң тү стік Африканың шығ ысында олар ө сімдіктердің басқ а типтерімен қ осылып, тропиктен едә уір оң тү стікке қ арай ұ шырасады.

Астық тұ қ ымдас саванналар мен селдір ормандардың астында топырақ тардың ерекше типтері – саванналардың астында қ ызыл топырақ тар жә не селдір ормандардың астында қ ызыл – қ ошқ ыл қ оң ыр топырақ тар қ алыптасады.

Ылғ алды маусым кезең інің 5 – 6 айғ а дейін қ ысқ аруына жә не жауын – шашынның жалпы азаюына байланысты саванна ө сімдіктері анағ ұ рлым ксерофильдік бейнеге ие болады. Шө п жамылғ ысы сирейді, ә рі арасарады, ағ аш тұ қ ымдарының қ ұ рамында аласа, ұ шар бастары ө згеше жалпақ қ арағ андар белең алады. Бұ лар нағ ыз немесе қ ұ рғ ақ саванна дейтіндер.

Ылғ алдылық кезең інің ұ зақ тығ ы 3-5 айғ а созылатын аудан­дарда нағ ыз саванналар кұ рғ ак жә не тікенекті бұ талары мен сел­дір қ атты шө птердің қ ауларынa ө теді. Мұ ндай ө сімдік топтары шө лге айналғ ан саванна деп аталатын солтү стік жарты шарда, нағ ыз саванналардан солтү стікке қ арай біршама енсіз ө ң ір қ ұ ра­ды. Бұ л ө ң ір 6атыстан шығ ысқ а қ арай жауын-шашынның жылдық жиынтығ ы азаятын 6ағ ытта кең ейе тү седі.

Maтepиктің шығ ысында шө лге айналғ ан саванналар Сомали тү бегін тү гелдей алып, экваторғ а дейін жә не одан да оң тү стікке созылып тү сіп, айрық ша ү лксн алқ аптарды алып жатыр. Шө лге айналғ ан саванналардың топырағ ы кызыл-қ оң ыр. Негізгі жыныс­тар тарағ ан жерлерде қ ара тү сті топырақ тарағ ан.

Саваннаның жә не тропиктік селдір ормандардың барлық типте­рі мaтepиктің бетінің 40% дейін алып жатыр. Африка саванналарының кө пшілігі жойылып кеткен ормандардың орнында пайда болғ ан деген кө зқ арас та бар.

Климат жә не топырақ жағ дайлары жө нінен саванналар тро­пиктік егіншілікке қ олайлы. Казіргі кезде саванналардың кө пте­ген учаскелері тазартылғ ан жә не айдалып тасталғ ан. Бұ л зонада барыншa кең інен тарағ ан дақ ылдар — мақ та, жер жанғ ағ ы, жү ­гері, темекі, сорго, кү ріш.

Саванналар шө лейттерге ө теді, олар солтү стік жарты шарда айқ ын кө рінетін, бірақ енсіз зоналар қ ұ рады, ал Онтү стік Африка­да материктің ішкі 6ө ліктеріндегі біршама шағ ын аудандармен шектелген. Шө лейттерде қ ұ рғ ақ кезең бү кіл жыл бойына дерлік созылады, жауын-шашын мө лшері 250-300 мм аспайды. Ө сімдігі мен топырағ ы айқ ын ксерофильді сипатта.

Шө лейттердің ө сімдігі тү р қ ұ рамы жө нінен солтү стік жә не оң тү стік жарты шарда едә уір айырма жасайды. Солтү стік жарты шарда жер 6етін тікенекті бұ талар мен аласа ағ аштардың негізі­нен сұ рғ ыт – жасыл майда жапырақ ты қ арағ айлIардың жә не жың ­ғ ылдардың селдір тоғ айлары жауып жатады. Олардың ара-ара­сында қ атаң кө пжылдық шымды астық тұ қ ымдастар ө седі. Бұ лар бұ талы-астық тұ қ ымдасты шө лейт дейтіндер.

Оң тү стік Африканың шө лейттеріне суккулентті ө сімдіктер тә н. Олар: алоэ туысының кө птеген тү рлері, сү ттігендер, жергілікті халық мал ү шін кө п жағ дайда су орнына жү ретін сулы жемістері бар қ арбыз еді. Cондай – ақ жасмық тә різдес тікенекті ө сімдіктер, қ ысқ a жаң бырлы ашық кезең де ашық жә не ә р тү сті болып гү л­дейтін жуан тамырлы немесе тү йнекті ә р тү рлі шө птер (қ ұ ртқ а гү л, лилия, амapaлис) кең іненІ тарағ ан. Солтү стіктегі сияқ ты, мұ нда да астық тұ қ ымдас бұ талы шө лейттің учаскілері бар.

Шө лейттер шө лдерге ауысады, олар ә сіресс мaтepиктің солтү с­тігінде ү лкен алқ аптарды алып жатыр. Оң тү стік жарты шарда шө лдер енсіз ө ң ір тү рінде материктің батыс шетін бойлай созы­лып жатыр жә не ішінара Калахаридің оң тү стігіне де тә н. Шө лдің топырағ ы жетілмеген, қ аң қ алы, кейде бұ л айқ ын қ ұ рлымы жоқ сусымалы қ ұ м болып келеді. Сортаң топырақ тардың да ү лкен учаскелері кездеседі. Солтү стік жарты шардың шө лдеріндегі ө сімдік азия шө лдерінің ө ciмдігіне ішінара жақ ын. Жанбырдан кейін эфемерлер шығ ады, ол қ ысқ а мерзiм ішінде ө сіп шығ ып, гү лдеп жә не жеміс беріп, сонымен бірге қ айтадан келесі жаң бырды кү тіп бір емес бірнеше жылғ а созылатын тыныштық жағ дайына келіп ү лгереді.

Қ ұ мды учаскелерде кө пжылдық тiкeнeктi бұ талар ө седі. Олар: жантақ, ретам тағ ы басқ алар. Тастақ шө лдерге қ ыналар тә н, олар тастардың бетін тү гелдей қ а­6ыршақ сиақ ты жауын жатады. Copтаң жерлерде жусан мен со­раң дар кездеседі. Африканың солтү стігіндегі шө лдерде, Аравиядағ ы сияқ ты оазистер кө п, олардың басты ө сімдігі — қ ұ рма паль­массы. Африканың оң тү стік – батыстағ ы шө лдеріне кө птеген эндемика ө сімдіктері тә н, олардың ішіндегі ең тамашасы вельвичия, оның қ ысқ а ә рі жуан сабағ ы жә не тығ ыз, жалпақ жерге сү йретіліп жатқ ан, ұ зындығ ы 3 м жететін екі жапырағ ы болады.

Африканың шө лейт пен шө лдері еш жерде Ү нді мұ хитының жағ алауына дейін жетпейді. Материктің экватордан oң тү cтiкке қ а­райғ ы шығ ыс бө лігінің солтү стік жарты шардағ ы сә йкес ендіктер­де жатқ ан аудандармен салыстырғ анда едә уір ылғ алды болуы себепті Оң тү стік Африканың шығ ысын саванналар мен жапырақ тастайтын ормандар алып жатыр.

Материктің, солтү стік – батыс жә не оң тү стік – батысындағ ы жағ алауларда жә не тау беткейлерінің тө менгі бө ліктерінде мә ң гі жасыл қ атаң жапырақ ты бұ талардың астында субтропиктік қ ошқ ыл қ оң ыр топырақ тарағ ан. Тау беткейлерінің жоғ арғ ы бө ліктеріндегі жалпақ жапырақ ты ормандардың астындағ ы топырақ – тау – орманының қ оң ыр топырағ ы.

Африканың солтү стік – батыс шет аймағ ының флорасының қ ұ рамында Оң тү стік Европаның жақ ындығ ы байқ алады. Кө п доминионының алабында жатқ ан материктің оң тү стік – батысы африканың қ алғ ан бө лігінен ү лкен тү р ө згешелігімен ерекшеленеді. Ө зінің сыртқ ы кө рінісі жағ ынан Оң тү стік Европалық немесе Солтү с­тік Африкалық маквиске жақ ын бұ та қ aулары семьялық тұ рғ ысы­нан протейн, вepeск т. б.тұ кымдастарғ а жататын эндемик туыс­тар мен тү рлерден тұ рады. Олар кө біне тү кті болып келеді (ы­салы кү міс ағ аш) жә не жпырақ ары сұ рғ ылт немесе кө гілдір рең ді болып келеді. Шө птесін ө сімдіктердің ішінде ә сіресе лала гү лдер, қ ұ ртқ а гү лдер, амариллистер тұ қ ымдастарынан баданалылар жә не тамыр сабақ тылар жиі кездеседі.

Африканын сондай-ақ климаты субтропиктік, бірақ ылғ алда­нуы анағ ұ рлым бір қ алыпты қ иыр оң тү стік-шығ ысында табиғ и ө сімдік жамылғ ысында субтропиктік қ ызыл топырақ та темір ағ аштан, сары ағ аштан, кап ү шкір жапырақ тысынан, ағ аш типтес папоротниктен, алып шө птерден (мысалы, стерлийий) тұ ратын мә нгі жасыл ормандар басым. Жағ адан шалғ ай жә не сондыктан да неғ ұ рлым қ ұ рғ ақ тау­лы ү стірттерде қ ызғ ылт қ ара тү сті топырақ тар (ол негізгі вулкандық жыныстар кең інен тарағ ан аудандарда қ ара тү сті топырақ пен алмасады) субтропиктік далалардың шө пті астық тұ қ ымдас ө сім­дігі басым.

Кап флорасы дү ние жү зіне ә демі гү лдейтін кө птеген ә р тү рлі сә нді ө сімдіктер берді, бірақ тағ амдык ө сімдіктер Африканың оң ­тү стік бө лігіне Европадан ә келінген. Кө бінесе олap Европалық Жерорта тең ізі алқ абына тә н дақ ылдар: цитрустар, жү зім шыбы­ғ ы бидай жә не баска астық тұ қ ымдастар. Мадагаскар аралы флорасы жө нінен Африкағ а қ арағ анда бір­шама ерекшеленеді, ө йткені ол материктен ә лдекашан бө лініп кеткен-ді. Ол флорасының кұ рамы жө нінен Африкадан Азияғ а ө тпелі жағ дайда жә не онда эндемик тү рлер кө п (шамамен 75%). Жауын-шашынның солтү стік-шығ ыстан оң тү стік-батысқ а карай азаюына байланысты Мадагаскардың ө сімдік жамылғ ысы да ө з­гереді: шығ ыс жағ алауда жә не таулардың шығ ыс беткейлерін­де ылғ алды тропиктік ормандар басым, олар батысқ а карай са­ваннамен жә не селдір орманмен, ал оң тү стік-батыстағ ы ү стіртте-­кұ рғ ак бұ талы даламен алмасады.