андай экогомикалық шарттар әлемдік экономиканы жаһандануына қолайлы жағдай жасап отыр?

Ә рекет етуші 1994 жылғ ы 27 желтоқ санда қ абылданғ ан Қ Р Азаматтық Кодексінде 153-баптың 3-тармағ ы, 1104-баптың 2-тармағ ында «Сыртқ ы экономикалық мә міле» термині қ олданылғ анымен, заң намада «Сыртқ ы экономикалық мә міле» терминіне тү сінік берілмейді Осы мә селеге байланысты отандық авторлардың арасында келіспеушіліктер туындады. Дегенмен, «Сыртқ ы экономикалық мә міле» ұ ғ ымы осы кү нге дейін жү йелі сипатқ а ие болғ ан жоқ.

1991 жылғ а дейін Қ азССР заң намасы бойынша «Сыртқ ы сауда мә міле» терминін қ олданып келдік. Халық аралық шаруашылық қ ызметі тек саудамен байланыспайды, ол сондай-ақ халық аралық инвестициялық ынтымақ тастық ты, валюта жә не қ аржы-несие операцияларын, басқ а да қ ызмет тү рлерін қ амтиды. Осылайша, «Сыртқ ы экономикалық мә міле» термині ауқ ымды болып келеді, ол ө зіне сыртқ ы сауда мә мілесін де қ осады.

Біздің заң нама сыртқ ы сауда мә мілесіне де, сырқ ы экономикалық мә мілеге де анық тама бермейді, дегенмен заң нама мен тә жірибе осы ұ ғ ымды пайдаланады. «Сыртқ ы экономикалық мә міле» ұ ғ ымы қ олданбалы қ ұ қ ық пен тікелей байланысты болғ андық тан, оның мағ ынасын ашудың маң ызы зор. Егер мә міле «ішкі» болса, онда ол ұ лттық заң ымен реттеледі. Ал егер мә міле «халық аралық (сыртқ ы экономикалық)» болса, ол бірнеше мемлекеттің жеке қ ұ қ ығ ының қ ызмет ету аясында болады жә не сол жерде қ ай елдің қ ұ қ ық нормалары қ олданылатыны мә селесі туындайды. Кейбір жағ дайларда осындай мә мілелерден туындайтын қ атынастарғ а халық аралық (жария) қ ұ қ ық тың қ ағ идалары мен нормалары қ олданылуы мү мкін. Осы жерде халық аралық сауда ә дет-ғ ұ рыптары немесе кең інен қ олданылатын термин – халық аралық іскерлік айналымның ә дет-ғ ұ рыптары, lex mercatoria қ олданылады.

Ресей заң ғ ылымында осы мә селеге байланысты доктрина қ алыптасты. 1984 жылы басылғ ан «Международное частное право» оқ улығ ының 11-тарауы сыртқ ы сауда мә мілелеріне арналғ ан, оғ ан келесі екі белгіні тә н деп кө рсеткен:

Тараптың біреуі басқ а мемлекетте, яғ ни кө п жағ дайда шетелдік;

Осындай мә міленің пә ні – сыртқ ы сауда операциялары.

Ал қ азақ стандық авторлар СЭМ-ні сыртқ ы экономикалалық келісім-шарт деп қ арастырып, мынадай тұ жырымдарғ а келді. «Сыртқ ы экономикалық келісім-шарт екі дефинияциядан: «сыртқ ы экономикалық» жә не «келісім-шарт» терминдерінен тұ рады. Сә йкесінше, «сыртқ ы экономикалық» ұ ғ ымы екі қ ұ қ ық тық мазмұ ны бар сө зден тұ рады: «сыртқ ы» жә не «экономикалық». Олардың ойынша, «экономикалық» деген Қ Р АК 10-бабының 1-тармағ ы бойынша кә сіпкерлік ө ызметті жү зеге асыру болып табылады. Кә сіпкерлік қ ызмет кә сіпкер атынан тә уекелге бел буып, мү ліктік жауапкершілікті жү зеге асырады.

«Сыртқ ы» деген ұ ғ ым қ азақ стандық кә сіпкер мен шетел мемлекетінің азаматтық қ ұ қ ық субъектісі арасында шарттың жасалуымен тү сіндіріледі. Сыртқ ы экономикалық қ ызметтің объектісі: тауар, жұ мыс, қ ызмет жә не инвестиция. Шетел азаматтық қ ұ қ ық субъектісінің Қ Р территориясында жұ мыс істеуі мен қ ызмет кө рсетуі «сыртқ ы экономикалық келісім-шарт» тү сінігімен қ амтылуы тиіс, «шетел инвестициясы» терминіне келіп тү седі. Г.А. Ахмадиева осы кө зқ арасты ұ станады. Ол шетелдік капитал салуды сыртқ ы экономикалық контрактқ а жатқ ызады.

Сыртқ ы экономикалық келісім-шарттың тү сінігін ашу ү шін азаматтық -қ ұ қ ық тық шарттың анық тамасына негізделеміз. «Келісім-шарт дегеніміз – екі немесе одан да кө п тараптардың азаматтық қ ұ қ ық тар мен міндеттерді орнату, ө згерту немесе тоқ тату туралы келісімі» (АК 378-бабының 1-тармағ ы). Келісім-шарт мә міленің бір тү рі болғ андық тан, сыртқ ы экономикалық келісім-шарттың белгілері сыртқ ы экономикалық мә мілелерге де тә н. Сонымен, сыртқ ы экономикалық мә міле – нә тижесінде қ озғ алмайтын мү лікті иеленетін (айырылатын), тауарлар мемлекеттік шекарадан ө тетін немесе шетелде қ алатын, жұ мыстар мен қ ызметтер Қ азақ стан
Республикасынан тыс орындалатын жә не кө рсетілетін, ал мемлекеттік шекараны кесетін инвестициялар қ озғ алмайтын мү лік, тауар, жұ мыс, қ ызметке айналатын қ ұ қ ық тық қ атынастарды орнататын, ақ ылы негізде азаматтық қ ұ қ ық тар мен міндеттерді орнатуғ а, ө згертуге жә не тоқ татуғ а бағ ытталғ ан, ұ лттық кә сіпкер (кә сіпкерлер) мен шетел мемлекетінің азаматтық қ ұ қ ық субъектісі (субъектілері) арасындағ ы келісім [5, 17]. Ә рине сыртқ ы экономиканың тү сінігі сыртқ ы экономикалық келісім-шарттан ауқ ымды.

Қ ұ қ ық қ олдану тә жірибесі мен терминология кө зқ арасынан атап ө тетін тағ ы бір маң ызды мә селе бар. Тә жірибеде сыртқ ы экономикалық келісім-шартты ә детте контаркт деп те атайды. «Контракт» термині АК қ олданылмағ анымен, жеке нормативтік актілерде қ олданылады. Президенттің Заң кү ші бар Жарлық тарын атап кө рсетсек жеткілікті: 1996 жылғ ы 27 қ аң тардағ ы «Жер қ ойнауы жә не оны пайдалану» (5-тарау «Барлау жә не ө ндіру ү шін контракт), 1995 жылғ ы 28 маусымдағ ы «Мұ най туралы» (5-тарау «Контракт»). Онда контракт жер қ ойнауын пайдалану ү шін жә не мұ найғ а жасалатын операциялар жө ніндегі шарт ретінде анық талғ ан. Сондық тан біз «контракт» теминін легитимді емес деп айта алмаймыз. Дегенмен, кодификацияланғ ан актілерде «келісім-шарт» терминін қ олданғ ан жө н. Ағ ылшын елдерінде «келісім-шарт» (treaty, agreement) жә не «контракт» (contract) ә р тү рлі мағ ына береді [6]. Жария қ ұ қ ық субъектілері арасындағ ы келісім-шарт, ал контракт тек азаматтық қ ұ қ ық тың субъектілері арасындағ ы келісім. Сондай-ақ қ ұ қ ық тың англо – саксондық жү йесі елдерінде «контракт» емес, «халық аралық коммерциялық мә міле» (international business transaction) термині қ олданылады.

Сыртқ ы экономикалық мә міленің бір тү рі – тә уекелді контрактілерге тоқ талып кеткен абзал. СЭМ-нің келесі тү рлерін атап кө рсетуге болады:

— форвардтық мә міле;

— фьючерстік мә міле;

— форфейтингтік мә міле;

— опцион.

Форвардтық мә міле. Форвардтық операциялар мә міленің жылдам тү ріне жатады. Форвардтық контракт (forward contract) – курс осы уақ ытпен бекітіледі де, валютамен алмасу болашақ та болады.

Сипаттамасы:

валютамен алмасу (есеп) контракт жасасқ аннан кейін 3 жұ мыс кү нінен кейін болады;

болашақ валюта курсы мә міле жасасқ анда бекітіледі;

есептесу мерзімі контрактта кө рсетіледі;

ө тімділік мә селесі есептесу мерзімі болғ анғ а дейін кө термелейді.

Форвардтық контракт – болашақ та келісілген уақ ытта, белгіленген орында, белгілі бір мө лшерде валютаны жеткізу туралы екі тарап арасындағ ы міндетті сипаттағ ы келісім. Контрактінің орындалуы белгілеген уақ ытта келісілген тараптарғ а сай орындалады.

Форвардтық котрактінің жеке сипаты оның негізгі кемшіліктерін айқ ындайды: оның талаптарына келісу ү шін уақ ыттың қ ажеттігі жә не оның орындалуына кепілдіктің болмауы. Форвардтық контракт валютаны реалды сату немесе сатып алу мақ сатында, сонымен қ атар сатушы мен сатып алушыны бағ аның қ олайсыз ө згеру қ аупінен сақ танддыру ү шін жү зеге асырылады. Сонымен бірге мә міленің бұ л тү рі бағ а айырмашылығ ы ойыны ү шін жасалады, валюта бағ асы ө скенде сатушы жең еді де, сатып алушы ұ тылады

Фьючерстік мә міле (ағ ылшын сө зінен «futures») – негізгі активті сатып алу-сатудағ ы стандартты жедел биржалық контракт. Мә мілені жасасқ анда тараптар активтің тасымал бағ асы мен мерзімі жө нінде келіседі жә не биржа алдында ол орындалғ анғ а дейін жауапкершілікте болады.

Фьючерстік мә мілеге cұ ранысты алдын ала айту қ иын. Шетел валютасы, ақ шалай болсын, сонымен қ атар жеткізу банкаралық форвардтық жә не фьючерстік нарық тардағ ы операциялардың пә ні болып табылады. Фьючерстік мә міле стандартты нысанғ а ие жә не тек бағ а ғ ана ө згермелі компонент.

Ә рбір мә міле екі тараптан тұ рады: стаушы жә не сатып алушы. Фьючерстік мә міледе сатып алушы тарап ұ зын (long) позицияғ а, ал сатушы қ ысқ а (short) позицияғ а ие. Сатушы позициясының «қ ысқ а» болуы ол ө зі иеленбейтін тауарды сатады (бұ л жерде валюта), ал сатып алушы позициясының «ұ зын» болуы ол болашақ та тауарды сатып алуғ а мә міле жасасты деп тү сіндіріледі.

Форфейтингтік мә міле – бұ л кредитордан айналымсыз негізінде айналымдағ ы қ ұ жатта кө рсетілген қ арызды сатып алу. Ашып айтсақ, қ арызды сатып алушы (форфейтер) ө зіне қ арыз алушығ а қ анағ аттанбағ анда кредиторғ а міндет салудан бас тартуғ а міндеттенеді. Айналымдағ ы міндетті сатып алуғ а жең ілдік беріледі.

Форфейтингтің механизмі мә міленің екі тү рінде қ олданылады:

қ аржылық мә мілелер – ұ зақ мерзімді қ аржы міндеттемелерін тез орындату мақ сатында;

экспорттық мә мілелер – шетелдік сатып алушығ а несие берген экспорттаушының ақ шаны қ олма қ ол алуына жә рдемдеседі.

Форфейтингтің айналымдағ ы негізгі қ ұ жаты – вексель. Бірақ форфейтингтің объектісі бағ алы қ ағ аздардың басқ а да тү рлері бола алады. Бұ л қ ағ аздардың «таза» болуы міндетті

Форфейтинг екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін пайда болды. Халық аралық сауданы қ аржыландыру бойынша бай тә жірибесі бар Цюрихтың бірнеше банктері осы ә дісті АҚ Ш-та Батыс Еуропа елдерінің бидайды сатып алу ү шін қ аржыландыруда пайдалана бастады. Осылайша, халық аралық экономикалық алмасуда несиенің рө лі ө сті, жеткізушілер ө здерінің мә мілелерін қ аржыландыру ү шін жаң а ә дістерді іздеді.

Сыртқ ы экономикалық мә мілені мемлекеттік емес реттеу нысанына сот жә не арбитраж тә жірибесін жатқ ызуғ а болады. Оның маң ызы – халық аралық сауда ә дет-ғ ұ рыптар жә не қ олданбалы қ ұ қ ық нормаларының талқ ылауы мен мазмұ нын анық тау; ә р тү рлі салалар мен жү йелерге жататын қ ұ қ ық тық нормалардың келісімді қ олданылуын қ амтамасыз ету; сыртқ ы экономикалық мә мілені реттейтін халық аралық -қ ұ қ ық тық жә не ұ лттық -қ ұ қ ық тық нормалардың дамуына жағ дай туғ ызу.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер:

1. Қ Р Азаматтық Кодексі, 27 желтоқ сан 1994 жыл – 56-318 б.

2. Испаева Г.Б. Понятие внешне экономической сделки в доктрине международного частного права// «Право и государство». 1998.-№3.-32 б.

3. Лунц Л.А. Международное частное право. Особенная часть.-М.: «Юридическая литература», 1975.-132 б.

4. Под ред. М.К. Сулейменова Право и иностранные инвестиции в РК – Алматы: «Жеті Жарғ ы», 1997.- 210 б.

5. Ахмадиева Г.Д. Правовое регулирование внешнеэкономических контрактов в РК.-Алматы: «Ғ ылым», 1996.-17 б.

Жоспар:

1. Мә міле туралы заң

2. Ресей жә не Қ азақ стан мә мілелері

3. Мә міле тү рлері