Калий тыңайтқышының өсімдіктер үшін маңызы 1 страница

Билет

1.Агрохимиялық зерттеудің ә дістемелері оның маң ыздылығ ы

Егістік тә жірибе - табиғ атта ауыл шаруашылығ ы ө ндірісіне жақ ындастырылғ ан жағ дайда арнайы бекітілген учаскеде тү рлі факторлардың немесе агротехникалық шаралардың ө сімдік ө німі мен оның сапасына жә не топырақ қ ұ нарлылығ ына тигізетін ә серін анық тау мақ сатында орындалатын зерттеу ә дісі. Академик В.Е.Егоровтың анық тамасы бойынша егістік тә жірибе егіншіліктің бас тө решісі жә не агротехникалық шаралардың мұ хиттарындағ ы жол кө рсетү ші болып саналады. Егістік тә жірибе ө сімдік шаруашылығ ында, егіншілікте, селекцияда, агрохимияда басқ а да кө птеген ауыл шаруашылығ ы ғ ылымдарының салаларында кең інен қ олданылады. Агрохимияда егістік тә жірибе кө мегімен ө сімдік қ оректенуінің кейбір теориялық жә не практикалық мә селелерін, атап айтқ анда, тың айтқ ыштың дақ ыл ө німі мен сапасына ә серін зерттейді. Академик Д.Н.Прянишников «Егістік тә жірибе - тың айтқ ыштарды қ олдану- дың тиімділігін анық таудың басты ә дісі» деген болатын. Агрохи- миялық зерттеуде ауыспалы егісте тың айтқ ыштарды орналастыру тың айтқ ыш қ олдану жү йесінің қ олайлы, ә рі тиімді тү рлерін анық тау, тың айтқ ыштарды агротехникалық шаралармен ү йлестіре зерттеу сияқ ты мә селелерді шешуде егістік тә жірибенің маң ызы зор.

Вегетациялық латынның «vegetatio» деген сө зінен шық қ ан, яғ ни ө су, ө сіп жетілу деген ұ ғ ымды білдіреді. Вегетациялық тә жірибелер арнаулы бө лмелерде, ү йшіктерде, ыдыстарда жү ргізіледі жә не ө сімдік шаруашылығ ы, ө сімдіктер физиологиясы, егіншілік, агрохимия жә не экология тағ ы басқ а ауыл шаруашылық салаларында жиі қ олданылады. Агрохимияда вегетациялық тә жірибе кө мегімен ө сімдіктердің қ оректену ерекшеліктері, тың айтқ ыштар қ ұ рамындағ ы жекелеген қ оректік элементтердің рө лі, сің імділігі жә не олардың реттелуі мен топырақ қ ұ нарлылығ ының ө згеруін анық тайды. Соның негізінде жеке факторлардың немесе олардың жиынтығ ының дақ ыл ө німі мен сапасына ә серін білуге болады. Сондық тан вегетациялық тә жірибе ө сімдік қ оректенуі мен тың айтқ ыш қ олдану мә селелерін зерттеудің алғ ашқ ы сатысы болып саналады.Вегетациялық тә жірибенің ө зіне тә н ерекшеліктері бар: - табиғ и жағ дайда ө сімдік қ оректік заттарды топырақ тың жыртылатын жә не одан терең қ абаттарынан пайдаланса, вегетациялық тә жірибеде ондай мү мкіндік жоқ; - вегетациялық тә жірибеде ө сімдік ү шін қ ажетті ылғ алдылық, температура, жарық сияқ ты факторларды реттеуге болады.

2. Агрохимия ғ ылымының қ алыптасуы мен даму тарихы

Агрономиялық химияның дамуы егіншілік мү ддесімен тікелей байланысты. Ол адамзаттың қ ажетін қ амтамасыз ету мақ сатына орай, теориялық жағ ынан нақ ты тұ жырымдалмастан, бірден практикада қ олданыла бастады. Мысалы, ертедегі римдіктер мал кө ң інің, кү л, гипс, ә к сияқ ты заттардың топырақ қ а ә сер ететін қ асиетін біліп, оларды пайдалану арқ ылы жердің қ ұ нарлылығ ын арттырғ ан. Римдіктер сол сияқ ты, бірдей мө лшерде тың айтқ ыштарды қ олдана отырып, бір дақ ылды алмастырып еккен кезде мол ө нім алатынын да ескерген. Француздың табиғ ат зерттеушісі Бернар Палисси 1563 жылы топырақ тағ ы минералдық заттардың ө сімдік ү шін қ оректік элементтердің кө зі екендігі туралы пікір айтты. Ол минералдық тың айтқ ыштардың тегі, ә сері жө нінде жазғ ан шығ армасында “тұ з дегеніміз тірішіліктің жә не барлық егістің ө сіп-ө нуінің негізі болып табылады”, -деген. Осыдан кейін 1656 жылы Глаубер “Ө сімдіктің ө суіне селитра негіз болады”, -деген жорамал (гипотеза) ұ сынды. 1766 жылы профессор Валлериус ө сімдік кү ліне химиялық талдау жасап, оның қ ұ рамы топырақ тағ ыдай емес екенін кө рсетті де мынадай қ орытынды жасады: топырақ тағ ы органикалық заттар ғ ана ө сімдік ү шін қ орек болады. Топырақ тың басқ а қ ұ рамдас бө ліктері кө мекші қ ызмет атқ арады. Жалпы XVIII ғ асырда француз ғ алымдары О.Б.Соссюр (1804 ж.) мен Ж.Б. Буссенго (1836 ж.) жә не неміс оқ ымыстылары Х.К.Шп-ренгель мен Ю.Либих (1840 ж.) ө сімдіктің қ оректенуі туралы ілімнің дамуына ү лкен ү лес қ осты. О.Б.Соссюр ө сімдік кү ліне тың ғ ылық ты талдау жасап, минералдық заттардың ө сімдік организміне енуі кездейсоқ емес деген қ орытындығ а кел-ді.”Тұ здардың ө те аз мө лшерде болуы олардың пайдасыз екендігінің дә лелі емес”‚-деп жазды Соссюр. Ол қ ұ нарлылық қ а қ атысты шіріндінің маң ызына тоқ тала келіп, оның ө сімдік қ ұ рамында да кездесетінін айтты. Ж.Б. Буссенго ө сімдіктің кө міртегі мен азотты ассимиляциялауы жө ніндегі жү йелі жұ мыстары арқ ылы ә йгілі болды. Ол ауыспалы егістегі жеке элементтердің кірісі мен шығ ысын есептеп шығ аруғ а ә рекет жасады. Бұ ршақ дақ ылдарының топырақ ты азотпен байытатындығ ын кө рсетті. Сол сияқ ты О.Б.Буссенгоны ең алғ ашқ ы агрохимиялық тә жірибе стансасының негізін қ алаушы деп санауғ а болады. Сонымен бірге О.Б.Буссенго Тэердің гумус теориясын қ оштамай, орнына ө сімдіктің қ оректенуі жө нінде ө зінің азот теориясын ұ сынды.

Германияда ө сімдіктің қ оректенуі жө нінде Шпренгель: “Ө сімдікте топырақ тан жә не ауадан алатын органикалық емес заттардан, жарық тың, жылудың, электрдің жә не ылғ алдың кө мегімен органикалық заттар қ ұ ралады”‚-деген. Шпренгель минералдық заттардың маң ызы жә не оларды топырақ қ а қ айтару қ ажет екендігі туралы айтқ ан.

Ө сімдік қ орегін топырақ тағ ы шіріндінің жә не минералдық заттардың маң ызы жө ніндегі кө зқ арасқ а, неміс оқ ымыстысы Ю.Либихтің 1840 жылы “Химияны егіншілікте жә не физиологияда қ олдану” атты кітабының жарық кө руі ө згеріс ең гізді. Бұ л кітапта А.Д.Тэердің гумус теориясы қ атал сыналды. Ю.Либих шіріндіні топырақ тағ ы кө мірқ ышқ ыл газдың тұ рақ ты кө зі деп есептеді. Топырақ қ ұ нарлылығ ын сақ тау ү шін, одан ө сімдік алғ ан заттарды оғ ан қ айтару жө ніндегі Ю.Либих ілімінің зор маң ызын атап айту керек. Ө йткені бұ л ілімнен, адам мен табиғ ат арасындағ ы зат алмасуды саналы тү рде реттеу туралы нақ ты пікірді кездестіріп отырмыз.

Бұ л жө нінде К.А. Тимирязев былай дейді: ”Топырақ қ а қ айтару қ ажеттігі жө ніндегі ілімнің маң ызын шектеуге қ аншама тырысқ анымен ол ғ ылымның аса ұ лы жетістіктерінің бірі болып табылады”. Ю.Либих ө з кітабында ө сімдіктердің минералдық қ орегі жө ніндегі идеяны ұ сынып, ө сімдіктің минералдық қ оректенуі жө ніндегі теорияның негізін қ алады. Алайда, Ю.Либих практикалық нұ сқ ауғ а кө шу кезінде, тың айтқ ыштардың жеке мә селелері жө нінде қ ате пікірлер айтты. Мысалы, Ю.Либих жалпы тың айтқ ыш ретінде азотқ а аса мә н бермеді, ол ауадағ ы азот топырақ қ а жауын-шашынмен ө сімдіккке жеткілікті мө лшерде барады, сө йтіп оның азотқ а деген қ ажетін ө тейді деп ойлады. Ю.Либихтің азотты осылай шеттетуі азот тың айтқ ыштарының маң ызын тө мендетті. Ю.Либих пікірі бойынша, кө ң нің ең бағ алы заты оның кү лі ғ ана болып табылады. Ол кө ң ді кептіріп, оны ө ртеп, одан алынғ ан кү лді егістікке тө ксек жеткілікті болар еді дейді.

3. Қ азіргі уақ ытта Қ азақ стан агрохимиктері топырақ тарды агроэклогиялық тұ рғ ыда бағ алау (Рамазанова С.Б.), егіншілікті биологизациялау (Елешев Р.Е., Рамазанова Р.Х., Балғ абаев Ә.М.), топырақ тарды минималды жә не нө лдік ө ң деуде тың айтқ ыштарды жү йелі қ олдану (Елешев Р.Е., Кү рішбаев А.К., Кененбаев С.К., Ү мбетов А.Қ., Киреев А.К.), агроландшафты егіншілік (Елешев Р.Е., Ү мбетов А.Қ., Киреев А.К.)) мә селесі бойынша іргелі жә не қ олданбалы зерттеулерді жү ргізу ү стінде.

Соң ғ ы 15 жылдық кезең де Қ азақ станның агрохимиялық ғ ылымының потенциалы тө мендеді, мамандырылғ ан ғ ылыми орталық тарда, тә жірибелік стансаларда ғ ылыми лабораториялар саны қ ысқ арды жә не аграрлық жоғ арғ ы оқ у орындарындағ ы проблемалық лабораториялар себепсіз жабылды. Республикалық агрохимия қ ызметі де жойылды. Агрохимиктердің талабы бойынша 2002 жылы қ ұ рамында 150 маманы бар «Агрохимия қ ызметінің республикалық ғ ылыми-ә дістемелік орталығ ы» атты жаң а мемлекеттік мекеме қ ұ рылды. Бұ л орталық тың атқ аратын жұ мысы ө зінің негізгі міндетінен алшақ жатыр жә не тендерде жең іске жеткен фермерлік қ ожалық тарының топырақ тарының сапасын анық таумен шектеледі.

Осындай ғ ылыми зерттеулер ү шін қ олайсыз жағ дайларғ а қ арамастан кә зіргі кезең де Қ азақ стан агрохимиктері жинақ талғ ан білімдерді, қ олданыстағ ы ғ ылыми лабораторияларды, қ ұ рал-жабдық тарды белсенді пайдалана отырып, халық аралық дең гейдегі алғ ашқ ы мә селелерін шешуде:

• адаптивті-ландшафтты егіншілікте ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сірудің заманауй ресурс сақ таушы, экологиялық қ ауіпсіз технологиясын тиімді қ олдану ү шін негіз ретінде топырақ тарды қ олайлы қ алпына келтіру жү йесін қ ұ ру;

• химияландыру қ ұ ралдарын шектеулі қ олдану технологиясын зерттеу;

• ө сімдіктердің қ оректену теориясын жә не қ олайландыруын жетілдіру;

• ө сімдіктердің минералдық қ оректену жағ дайларын геном жә не плазмон дең гейінде генетикалық тұ рғ ыда бақ ылау, былай айтқ анда сұ рыптау барысында агрохимиялық тиімді генотипті қ ұ ру;

• ө сімдіктердің адаптивті жайының ө згеруін жә не потенциалды ө німділігінің қ алыптасу заң дылық тарын ашу;

• агроландшафттық егіншілікте тың айтқ ыштарды қ олданудың қ олайлы жаң а жү йесін (нақ ты агротехнологияғ а жә не ө ндірістің қ арқ ындылық дең гейіне сай жү йелігімен, экологиялығ ымен жә не альтернативтігімен ерекшеленетін) қ алыптастыру жә не іске қ осу;

• антропогендік ә сер жағ дайында «топырақ -ө сімдік-тың айтқ ыш» жү йесінде микроэлементтердің жә не ауыр металдардың таралу заң дылық тарын анық тау жә не топырақ тарды агроэкологиялық тұ рғ ыда бақ ылау ә дістерін жетілдіру бойынша зерттеулер;

• ұ зақ мерзімді стационарлы тә жірибелерде орындалатын зерттеулерді жетілдіру.

Ә рине, алғ ашқ ы басым мә селе болып агроценоздар жү йесінде биологиялық қ айнар қ ө здерін минералдық қ оректену элементтерінің жә не азоттың айналымына, сондай-ақ тең геріміне ең гізу болып саналады.

Азотты симбиотикалық жә не ассоциативті бекіту, ө сімдіктер қ алдық тарын жә не сидералды тың айтқ ыштарды зерттеулердің, сондай-ақ топырақ қ орындағ ы ө сімдіктердің пайдалануына қ иынғ а соғ атын фосфаттар, калий жә не микроэлементтерді жылжымалы тү рлеріне айналдыру жолдарын іздестірудің болашағ ы зор. Осы аталғ ан басым мә селелерді ойдағ ыдай жү зеге асыру ү шін келесі бір қ атар ұ йымдастырушылық шараларды іске асыру:

• топырақ тану, ө сімдіктердің физиологиясы жә не биохимиясы, микробиология, генетика, селекция жә не басқ а да табиғ и ғ ылымдары саласында жү ргізілетін іргелі басым зерттеулерге сә йкестендіріп, басымдық тарғ а бағ ыттай отырып, ғ ылыми-ө ндірістік орталарда, аграрлық жоғ арғ ы оқ у орындарының кафедраларында, тә жірибелік стансаларда орындалатын агрохимиялық зерттеулердің тақ ырыптарын қ айта қ арастыру керек;

• аймақ тық ғ ылыми-ө ндірістік орталық тарда агрохимиялық зерттеулерді бағ ыттау жә не ә дістемелік басқ аруды ұ йымдастыру бойынша бө лімдерді жә не проблемалық лабораторияларды ашу керек. Ә рине, агрохимиялық бө лімшелері нә тижелі жұ мыс істеу ү шін олардың материалдық -техникалық базасын жақ сарту, қ ұ рал-жабдық паркін жаң арту жә не жаң а зерттеу ә дістерін игеру керек;

• тың айтқ ыштармен тә жірибе жұ мыстарын жү ргізу, топырақ тардың жылжымалы қ оректену элементтерімен қ амтылу дең гейін бағ алау жә не тың айтқ ыштардың ауылшаруашылық дақ ылдарғ а қ ажетті мө лшерін анық тау қ ұ зыретін кең ейте отырып, ауылшаруашылығ ында мамандандырылғ ан агрохимиялық қ ызмет кө рсетудің жаң а формасын қ ұ ру керек;

• Қ азақ стан Республикасының агрохимиялық қ ызметі ғ ылыми, тә жірибе-ө ндірістік ұ йымдарының, жер ресурстары, ө сімдік қ орғ ау жө ніндегі аймақ тық комитеттерінің, ауылшаруашы-лық техниканы шығ аратын зауыттардың, банк инвесторларының, сақ тандыру компаниялардың, ө ндірістік нарығ ындағ ы операторлардың қ ызметтер жү йелерімен қ осылу керек;

• жаң а агротехнологияларды игеру жә не ең гізу бойынша Республикалық технологиялық орталық қ ұ ру керек;

• технологиялық орталарда тауар ө ндірушілер ассоциациясын, жергілікті орындарында жаң а кешенді агротехнологияны игеру жә не оны жү зеге асыру ү шін олардың біліктілігін жоғ арылату курстарын ашу қ ажет.

Қ азақ станда агрохимия ғ ылымы саласындағ ы оқ ымыстылардың тә жірибелері мен зерттеулерінің республикамыздың тү рлі топырақ -климат аймақ тарында ө сірілетін дақ ылдарғ а қ олданылатын тың айтқ ыштардың мө лшерін, мерзімін, тә сілін анық тауда маң ызы зор. Мұ ның ө зі ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарынан сапасы жоғ ары мол ө нім алуғ а жағ дай жасайды жә не Қ азақ станда агрохимия ғ ылымының дамуына едә уір септігін тигізед.

Билет

1. Тың айтқ ыштар - ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө нiмділігі мен топырақ қ ұ нарлылығ ын арттырудың басты факторы

Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарынан мол ө нім алу ү шін, топырақ та оларғ а қ ажетті минералдық жә не органикалық заттар жеткіліті мө лшерде болуы керек, ал, топырақ тағ ы қ оректік заттардың мө лшері шексіз емес, олар жыл сайын ө сімдіктің ө німіне қ арай жұ мсалып, белгілі бір шамасы кемиді. Сондық тан егістік жерден тұ рақ ты жә не жоғ ары ө нім алу ү шін ол жерлерге қ осымша тың айтқ ыш ең гізу агротехникалық маң ызды шара болып саналады.

Дү ниежү зілік егіншілік тә жірибесі кө рсеткендей, ө нім дең гейі қ олданылатын тың айтқ ыштың мө лшеріне тә уелді (1-кесте).

Мамандардың есептеуі бойынша, ө німнің ө суінің 45-50 пайызы тың айтқ ыш ү лесіне, ал қ алғ ан 50-55 пайызы агротехника, сорт‚ мелиорация т.б. шаралардың ү лесіне тиеді.

Д.Н.Прянишников ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарына минералдық тың айтқ ыштарды қ олдануды жә не олардың тү сімді арттыруғ а тигізетін ә серін егіншілікте “жаң а континенттердің ашылуы” деп бағ алады.

Дақ ыл ө німін арттыруда органикалық тың айтқ ыштарды қ олдану да маң ызды рө л атқ арады.

Тың айтқ ыштарды қ олдану дақ ылдың ө німін арттырып қ ана қ оймай, оның сапасына да елеулі ә сер етеді.

Мысалы, фосфор мен калий тың айтқ ыштары қ ант қ ызылшасының тамырындағ ы қ ант мө лшерін шамамен 0, 5 пайыздан 1, 2 пайызғ а дейін арттырады. Азот тың айтқ ышы бидай дә нінің қ ұ рамындағ ы белокты кө бейтеді.

Қ азақ станда 1996 жылғ ы мә лімет бойынша бір гектар егістік жерге орта есеппен 15, 6 кг минералдық (ә серлі зат бойынша) жә не 0, 5 т. органикалық тың айтқ ыш ең гізілді.

Соның нә тижесінде, ауылшаруашылық дақ ылдардың ө німділігі кү рт тө мендеп кетті.

Мысалы, 1986-1990 жылдары астық дақ ылдардың ө німділігі 10, 8 ц/га, дә ндік жү герінің ө німділігі 34 ц/га, қ ант қ ызылшасының ө німділігі 260 ц/га, кө кө ніс дақ ылдарының ө німділігі 169 ц/га қ ұ рса, 1996 жылы бұ л кө рсеткіштер дақ ылдарғ а сә йкес 6, 3 ц/га, 14, 2 ц/га, 105 ц/га, 92 ц/га дейін тө мендеп кетті. Статистика мә ліметтері бойынша Қ азақ станда 1999 жылы дә нді жә не дә нді-бұ ршақ ты дақ ылдардың ө німділігі 13, 0 ц/га, бидай 12, 9, арпа 13, 5, сұ лы 14, 0, қ арақ ұ мық 4, 6 ц/га болса, ал 2008 жылы бұ л кө рсеткіштер дақ ылдарғ а сә йкес 10, 1; 9, 7; 10, 5; 9, 4; 3, 1 ц/га тө мендеп кетті (3-кесте).

Осы аталғ ан дақ ылдардың ө німділіктерінің қ ұ лдырап тө мендеуінің бір себебі минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштарды жеткіліксіз қ олдану болып табылады.

2.. Агрохимия ө сімдіктің, топырақ тың жә не тың айтқ ыштардың ө зара қ атынасын, ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарының ө німін арттырып, сапасын жақ сарту ү шін, топырақ қ ұ нарлылығ ын ұ дайы жоғ арылатуды зерттейтін ғ ылым. Агрохимия биологиялық жә не химиялық ілім болып саналады. Ө сімдік шаруашылығ ын дамытуда жә не жетілдіруде, тың айтқ ыш қ олдану ең тиімді ә дістің бірі болып есептелетіндіктен, агрохимияның агрономия ілімдерінің ішіндегі алатын орны ерекше. Агрономиялық химияның мақ саты - ө сімдіктің қ оректенуіне қ олайлы жағ дай жасау, тың айтқ ыштардың жеке тү рлері мен формаларының топырақ пен ә рекеттесуін зерттеу жә не оларды қ олданудың тиімді ә дістерін анық тау.

Агрохимия ілімі егіншілікті химияландырудың ғ ылыми негізі болып саналады. Ө йткені мұ нда, ауылшаруашылығ ында тың айтқ ыштарды қ олданудың мерзімі, мө лшері, ә дістері сияқ ты мә селелер жан-жақ ты қ арастырылады.

Орыстың ұ лы ғ алымы, академик Д.Н.Прянишников, тың айтқ ышты тиімді қ олдану топырақ химиясымен, ө сімдіктер физиологиясымен тығ ыз байланыстыру арқ асында ғ ана мү мкін болатындығ ын кө рсетті. Ол сонымен қ атар ө сімдік, топырақ, тың айтқ ыштар арасындағ ы ө зара ә серін зерттеуде климат жә не тағ ы басқ а факторлардың да тигізетін ә серін ескерту қ ажет деген.

Д.Н.Прянишников осы объектілер арасындағ ы ө зара байланысты қ арапайым ү шбұ рыш тү рінде ө рнектеді (1-сурет).

Агрохимияда теориялық, практикалық мә селелерді шешу ү шін ә р тү рлі зерттеу тә сілдері қ олданылады:

• Биологиялық тә сілдер. Бұ ғ ан тың айтқ ыштармен жү ргізілетін егістік, вегетациялық тә жірибелер мен лизиметриялық зерттеулер жатады. Биологиялық тә сілдермен ө сімдіктің қ оректенуіне жеке элементтердің рө лін, мө лшерін, қ оректік заттарды сің іру механизмі сияқ ты мә селелер зерттеледі.

• Лабораториялық тә сілдер арқ ылы ө сімдікке, топырақ қ а жә не тың айтқ ыштарғ а сандық, сапалық талдаулар жасалады.

• Математикалық тә сілдерге тә жірибелер нә тижелерін статистикалық ө ң деу жә не процестерді математикалық жолмен модельдеу жатады.

• Биофизикалық жә не микробиологиялық тә сілдер. ө сімдік

Д.Н.Прянишников ү шбұ рышы.

3. 3.Топырақ қ ұ нарлығ ына қ ысқ аша тү сінік берің із?

Топырақ қ ұ нарлығ ы - бастапқ ы тау (аналық) жынысынан ө зге топырақ тың айрық ша қ асиеті. Топырақ қ ұ нарлығ ы оның генетика- лық ерекшеліктерімен байланысты. Агрономиялық тұ рғ ыда топырақ қ ұ нарлығ ы ө зіне тиісінші климаттық жағ дайда ө сімдік шаруашылық ө німін ө ндіру қ абіле- тімен себептеледі, жыртылғ ан жерде а. -ш. пайдалану сипатымен байланысады жә не ауылшаруашылық дақ ылдардың тү сімділігімен ө лшенеді. Топырақ қ ұ нарлығ ы - ө сімдіктердің тіршілігі ү шін қ олай- лы жағ дайларды қ амтамасыз ететін топырақ қ асиеттерінің жи- ынтығ ы. Топырақ қ ұ нарлығ ы - топырақ тың биосфера компоненті ре-тінде ө сімдіктерге қ ажетті факторларын жә не қ оректену, су, ауа, t0, тотығ у-тотық сыздану қ ұ былыстарын себептеуші жағ дайларды қ амту қ абілеті. Топырақ қ ұ нарлығ ының ең маң ызды кө рсеткіші ө сімдіктерге қ ажет топырақ тағ ы қ оректену элементтерінің мө лшерінің дең гейі болып келеді. Докучаев В.В, Костычев П.А, Сибирцев Н.М. ө сімдіктер ө німділігінің климат, ауа райы, геоморфологиялық, топырақ жағ дайларына тә уелді екенін кө рсетіп, топырақ қ ұ нарлығ ын топырақ қ асиеті жә не ө німділік бойынша бағ алауды ұ сынғ ан. Топырақ қ ұ ндылығ ы 2 тү рде болады: • потенциалды (жасырынды); • эффективті (ақ иқ ат, актуальді, ал жыртылғ ан жерлерде - экономикалық). Потенциалды (табиғ аттық) қ ұ нарлық тың дең гейі ө сімдіктерге керек қ оректену заттардың (макро-жә не микроэлементтердің) жалпы мө лшерімен (қ орымен), сондай-ақ топырақ тың агрофизикалық, агрохимиялық, физикалық -химиялық қ асиеттері бойынша анық талады (тың жер, егістіктерде). Бұ л қ ұ нарлық топырақ қ ұ рау- шы жыныстардың минералогиялық қ ұ рамына жә не климаттық жағ дайларғ а (су, жылы режимдеріне) байланысты боладыТопырақ тың потенциалды қ ұ нарлығ ының дең гейін себептей- тін жайлар: • гумус мө лшері жә не оның сапасы; • қ оректену заттардың (N, P 2O5, K 2O) мө лшері; • гранулометриялық қ ұ рам; • алмасу-сің іру катиондар қ ұ рамы; • микробиологиялық жә не ферментативтік белсенділік; • химия-минералогиялық қ ұ рам; • топырақ ерітіндісінің реакциясы (рН), тұ здық қ ұ рам, фитотоксикалық заттар; • сің ірілген негіздер жиынтығ ы; • сің іру сыйымдылығ ы. Топырақ тың эффективті (жасанды) қ ұ нарлығ ы ө сімдіктер пайдалана алатын қ оректену элементтерінің мө лшерімен жә не ө сімдіктердің кү й-жайына, ө суіне, дамуына тікелей ә сер етуші басқ а да бір қ атар факторлармен себептеледі. Эффективті қ ұ нарлық потенциалды қ ұ нарлық негізінде жү зеге асады жә не агротехникалық шаралар арқ ылы реттеледі. Топырақ тың эффективті қ ұ нарлығ ы климаттық жағ дайларғ а, ө сімдіктердің биологиялық ерекшелік- теріне, адам ә рекетіне тә уелді. Эффективті қ ұ нарлық дең гейін келесі кө рсеткіштер себептейді: • топырақ; • ауа-райы жә не климаттық жағ дайлар; • фитосанитариялық жағ дайлар; • антропогендік ә рекет. Топырақ тың эффективті қ ұ нарлығ ын сипаттаушы топырақ қ асиеттері кө рсеткіштерінің жиынтығ ын шартты тү рде былай бө ліктеуге болады: • агрохимиялық -гумус мө лшері, топырақ ерітіндісінің реакциясы, сің іру сыйымдылығ ы, сің ірілген негіздер жиынтығ ы, ө сімдіктер пайдалана алатын топырақ тағ ы қ оректену заттардың (макро-жә не микроэлементтердің) жылжымалы тү рлерінің мө лшері; • агрофизикалық -топырақ тығ ыздығ ы, кеуектілігі, гранулометриялық жә не агрегаттық қ ұ рам, су сыйымдылығ ы, жыртылғ ан қ абаттың қ алың дығ ы жә не т.б.; • биологиялық -топырақ тағ ы жә ндіктердің тү рлері, саны, белсенділігі жә не топырақ тың фитосанитарлық кү й-жағ дайы. Ауылшаруашылық алқ аптарының ө німділігін арттыруғ а ба- ғ ытталғ ан шараларды келесі екі санатқ а бө луге болады: • топырақ тың қ ұ нарлығ ын тікелей оның химиялық қ ұ рамын жә не физикалық қ асиеттерін ө згерту немесе қ оректену элементтерінің мө лшерлері қ олайлы шамадан ауытқ уын тың айт- қ ыштарды қ олдану арқ ылы орнын толтыру; • ауылшаруашылық дақ ылдарды ө сіру технологиясын жетілдіру жолымен топырақ қ ұ нарлығ ын пайлалану жағ дайларын қ олайландыру. Жыртылғ ан жерлерде эффективті қ ұ нарлық тың дең гейін ө сімдік ө німділігі кө рсетеді. Ауылшаруашылық дақ ылдардың ең жоғ арғ ы тү сімділігі сыртқ ы факторлары жә не топырақ тағ ы қ оректену элементтерінің шама дең гейі ө сімдіктердің ішкі физиологиялық қ ажеттілігімен толық сә йкестенген жағ дайда ғ ана қ алыптасады. Ауылшаруашылық ө ндірісінің экономикалық дамуының белгілі ә р дең гейіндегі байқ алатын эффективті қ ұ нарлық ты экономикалық қ ұ нарлық деп атайды. Нақ ты аймақ та қ олданатын технология (эталондық) бойынша ауылшаруашылық дақ ылдарын ө сіру жағ дайындағ ы нақ ты топырақ тың эффективті қ ұ нарлығ ын нормативті қ ұ нарлық деп атайды. Топырақ қ атты, сұ йық жә не газ тә різді бө ліктерден тұ рады. Макро- жә не микроэлементтердің 99% артық шамасы топырақ тың қ атты бө лгінде болады. Олар топырақ ерітіндісінде аз мө лшерде болғ анымен ө сімдіктердің қ оректенуі негізінде осы топырақ ерітіндісіндегі элементтер шамасымен жә не олардың топырақ тың қ атты бө лігімен ө зара ә рекеттесуі сипатымен себептеледіТопырақ тың органикалық заттары оның маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болып табылады. Оларды негізінен екі топқ а жіктейді: • Табиғ и жағ ынан ерекше органикалық заттар-қ ара шірінді немесе гумус. • Қ арашіріндіге айналмағ ан ө сімдік жә не жан-жануар тектес органикалық заттар /ө сімдік қ алдық тары, қ ұ рттар, бунақ дене, микрооргнизмдер/. Қ арашірінді - қ ұ рамында азот болатын жоғ ары молекулалы, қ ұ рылысы ө те кү рделі қ осылыс. Ол ө сімдік қ алдық тарының биохи- миялық жолмен ыдырауынан тү зіледі. Қ арашірінді мө лшері топы- рақ тү ріне, аймақ тың табиғ и климат жағ дайларына, ауыспалы егіс тү ріне тағ ы басқ а факторларғ а байланысты ө згереді Қ арашірінді - топырақ тың жалпы қ ұ нарлылығ ын айқ ындай- тын кө рсеткіш. Оның қ ұ рамына гумин қ ышқ ылдары, фульвоқ ыш- қ ылдар жә не гуминдер атты топтар кіреді. Гумин қ ышқ ылдары ә лсіз сілті ерітінділерінде, натрий пирофосфатында, қ ымыздық қ ышқ ыл натрийде, фторлы натрийде жақ сы ериді де тұ здар-гуматтар тү зіледі. Гумин қ ышқ ылдарының қ ұ рамында 52-62% кө міртек, 2, 8-5, 8% сутек, 31-39% оттек, 1, 7-5% азот болады. Гумин қ ышқ ылдарындағ ы осы элементтердің мө лшеріне, топырақ типі, топырақ тағ ы органикалық заттардың химиялық қ ұ рамы жә не олардың ыдырауы ә сер етеді Фульвоқ ышқ ылдар су мен қ ышқ ылдарда жақ сы еритін қ ұ рамында азот бар жоғ ары молекулалы органикалық қ ышқ ылдар, олардың қ ұ рамында шамамен 40-52% кө міртек, 4-6% сутек, 42-52% оттек, 2-6% азот болады. Фульвоқ ышқ ылдарының қ ышқ ылдығ ы кү шті, ә рі суда жақ сы еритіндіктен, олардың топырақ тың минералдық бө лігін ыдырату қ абілеті жоғ ары болады. Топырақ қ арашіріндісінің гуминдері гумин жә не фульвоқ ышқ ылдарының жиынтығ ы болып саналады. Олар қ асиеттер жағ ынан гумин қ ышқ ылдарына ұ қ сас. Ә р тү рлі топырақ тар тек қ ана қ арашірінді қ орымен ерекшеленбейді. Олар қ ұ рамындағ ы гумин, фульвоқ ышқ ылдарының мө лшерімен, олардың арақ атынасымен бағ аланады.