Калий тыңайтқышының өсімдіктер үшін маңызы 5 страница

Ө сімдіктерде ақ уыздарды синтездеуге мыстың жақ сы ә сер ететіндігі жә не осының арқ асында ө сімдік тканьдерінің су ұ стау қ абілетінің артатындығ ы анық талады. Ал мыс жеткіліксіз болса, ұ лпа коллоидтарының суды ө зінде ұ стау қ абілеті нашарлайды. Астық тұ қ ымдас дақ ылдар мұ ндай ауруғ а шалдық қ анда жапырақ ары, барлық жеміс ағ аштарының ұ штары қ урайды немесе солып қ алады.

3. Ө сімдіктің ө суіне фосфор тың айтқ ышының ә сері қ андай.Ө сімдік организміндегі синтездеу процесі мен зат алмасудың кө птеген сатысы фосфор қ ышқ ылының қ атысуымен ө теді.Ә сіресе, ә р тү рлі органикалық қ осылыстар қ ұ рамына енетін фосфордың маң ызы зор.Солардың ішінде нуклеин қ ышқ ылдарын бірінші орынғ а қ оюғ а болады. Нуклеин қ ышқ ылының екі тү рі де РНК 153(рибонуклеин), ДНК (дезоксирибонуклеин) ақ уыздың синтезделуі, ө ніп-ө су, тұ қ ым қ уалаушылық сияқ ты тіршілік ә рекетінің ең маң ызды процестеріне қ атысады.Олар ө сімдіктің барлық мү шелері мен клеткаларында кездеседі.Кө пшілік ө сімдіктің жапырақ тары мен сабақ тарында нуклеин қ ышқ ылының мө лшері 0, 1-1, 0 пайызғ а дейін жетеді.Жас жапырақ пен ө ркеннің ө су нү ктесінде нуклеин қ ышқ ылы кө не жапырақ пен сабақ қ а қ арағ анда кө бірек болады.Фосфордың органикалық қ осылыстарына нуклепротеидтерді - ақ уыздың фосфор қ ышқ ылымен қ осылысын жатқ ызуғ а болады.Олар биохимиялық реакцияның ө туін жылдамдатады жә не клетка ядросының бө лінуіне қ атысады.Фосфор ө сімдікте фосфатидтер, фитин, қ ант фосфаты сияқ ты қ осылыстар қ ұ рамында да кездеседі. Фитин кейбір ауыл шаруашылық дақ ылдарының тұ қ ымдары мен вегетативтік мү шелерінің қ ұ рамында, фосфор қ осылыстарының арасында мө лшері жағ ынан бірінші орын алады.Мысалы, майлы дақ ылдарда 1-2%, астық дақ ылдарының тұ қ ымында 0, 5-1% фитин болады. Фитиннің ө зінің қ ұ рамында 27, 5 пайыз фосфор қ ышқ ылы кездеседі. Фосфор ө сімдікте жү ретін тү рлі биосинтез процестерін жү зеге асыру ү шін, кө п энергия бө ліп шығ аратын қ осылыстар қ ұ рамына енеді.Олардың ішінде ең маң ыздысы АТФ (аденазин ү ш фосфор қ ышқ ылы) болып саналады. Ө сімдікте фосфор шамалы мө лшерде тү рлі минералдық қ осылыстар тү рінде кездеседі.Оғ ан негізінен орта фосфор қ ышқ ылының тұ здары жатады. Ө сімдік организмінде фосфор кө птеген процестерге қ атысады. Мысалы, қ ұ рамында фосфор қ ышқ ылы бар АТФ-сыз фотосинтез жә не тыныс алу процестері ө тпейді, сондай-ақ ө сімдіктегі қ осылыстардың тү рленуі болмайды.Ө сімдіктегі кө мірсулардың синтезделуі мен ыдырауы фосфордың қ атысуымен ө теді. Ө сімдік организмінде фосфор қ ышқ ылы азотты заттардың алмасуында ерекше рө л атқ арады. Мұ нда нитратты азоттың аммиақ қ а дейін тотық сыздануы ү шін фосфор қ ышқ ылы қ ажет. Фосфор ө сімдікте оның барлық мү шелерінде кездеседі.Ол азот сияқ ты ө сімдіктің жеміс беретін мү шесінде кө п, ал қ осалқ ы ө німде аз болады. Фосфорды ө сімдік кө бінесе ө зінің бастапқ ы ө су кезең інде аса қ ажет етеді.Бұ л кезең дегі фосфордың жетіспеушілігін қ осымша қ оректендіру есебінен толық тыруғ а болады деп ойлаудың пайдасы жоқ.Жалпы фосфор жетіспесе ө сімдіктің сабағ ы мен жапырақ тарының ө суі баяулайды, тұ қ ым салмайды.

Билет

1. Лизметрлік ә дістің агрохимиядағ ы орыны.Топырақ қ асиеті мен ө сімдік тіршілігін табиғ атта егіс жағ дайында арнайы қ ұ рал – лизиметр кө мегімен орындайтын тә жірибелерді лизиметрлік зерттеу дейді.Лизиметр (грек сө зі еру, босау деген мағ ынаны білдіреді) қ ұ ралын пайдалану арқ ылы ағ ылшын ғ алымы Джон Дальтон 18 ғ асырдың аяғ ында жауын-шашыннын жер асты суларының қ орын толтырудағ ы рө лін тү сіндірген.Агрохимиялық зерттеулер кезінде лизиметрлік ә дісті топырақ ылғ алдылығ ының динамикасын, атмосфералық жауын-шашынның топырақ тағ ы жылжуын, су сү зінділерінің қ ұ рамын, тың айтқ ыштың қ ұ рамындағ ы қ оректік заттардың шайылуын анық тау ү шін қ олданады.Сө йтіп, қ оректік заттардың кіріс жә не шығ ыс бө ліктерін салыстыра отырып олардың балансын есептеп шығ арады.Бұ л мә ліметтер топырақ тың қ оректік заттары мен тың айтқ ыш жә не ө сімдік арасындағ ы ө зара байланыстың сырын ашуғ а негіз болады. Сондай-ақ, лизиметрлік ә дісті тың айтқ ыш ә серінен топырақ тың кейбір қ асиеттерінің (мысалы, су ө ткізгіштік) ө згеруін, ө сімдіктердің транспирациялық коэффициентін анық тау ү шін пайдаланады.Соң ғ ы жылдары лизиметрлік ә діс гидрогеология, агрометеорология, мелиорация жә не ө сімдіктер физиологиясы сияқ ты ғ ылым салаларында кең кө лемде қ олданыс тапты. Ал суармалы егіншілікте лизиметрлік қ ондырғ ыларды су балансын, сор, сортаң топырақ тарды шаю, ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарын суару нормасын анық тау мақ сатында қ олданады.Лизиметрлік зерттеу ә дісін зертхана жағ дайында судың жә не оның қ ұ рамындағ ы еріген заттардың, тың айтқ ыштардың топырақ бойымен жылжу заң дылығ ын, олардың сү зілу жылдамдығ ын дә лелдеу ү шін жиі пайдаланады.Бұ л тың айтқ ыштарды тиімді пайдалану тә сілдерін анық тауда айтарлық тай маң ызды рө л атқ арады.Ауыл шаруашылығ ы дақ ылдарына тың айтқ ыштардың дұ рыс қ олдану жолдарын анық тауда лизиметрлік зерттеудің де маң ызы зор.Ө йткені зерттеушілердің жү ргізген кө птеген тә жірибелері қ оректік заттардың топырақ тағ ы мө лшері мен тың айтқ ыштардың ә сер етуі арасында белгілі бір байланыс барлығ ын лизиметрлік ә дісті қ олдану арқ ылы анық тады.

2. Агрохимияның пә н аралық байланысы.Агрохимия-ө сімдіктердің қ орегі, тың айтқ ыштар мен ө сімдіктерді қ орғ айтын химиялық заттарды қ олдану жә не бітік егін шығ аруғ а арналғ ан топырақ пен ө сімдіктердегі химиялық жә не биохимиялық процестерді зерттейтін ғ ылым.Егіншілікті химияландырудың ғ ыл. негізі. Диқ аншылық тың ө ркендеуіне байланысты пайда болды. А-ның негізін салушылардың бірі – француз ғ алымы Ж.Буссенго (1836).Ол ө сімдіктерге тікелей тә жірибе жасау арқ ылы табиғ атта азот айналымы болатынын болжап білді. Бірақ бұ л процестің ғ ыл. мә ні ағ ылшын ғ алымы Г.Гельригел (1886) жә не орыс ғ алымы С.Н. Виноградский (1893) нитрофикаттану (тү йнек бактерияларының ауадағ ы молекула кү йіндегі азотты басқ а организмдер сің іре алатындай органик. қ осылыстарғ а дейін айналдыруы) процесін ашқ аннан кейін тү сіндірілді.Кейін неміс ғ алымы Ю.Либих топырақ қ а тың айтқ ыш шашудың маң ыздылығ ын дә лелдеді (1840), ал Дж. Лооз Англияда дү ние жү зіндегі ең алғ аш суперфосфат шығ аратын зауыт салды (1843). Қ азақ станда А. Қ азақ егіншілік ғ ыл.-зерт. ин-ты қ ұ рылғ аннан кейін (1934) қ алыптасып, дами бастады.Оның негізін салушы ғ алымдар И.И. Синягин мен К.Иманғ азиев болды.Олар топырақ қ ұ рамындағ ы фосфордың органик., минералдық қ осылыстарын анық тап, шалғ ындағ ы сұ р топырақ пен қ ызғ ылт қ оң ыр топырақ қ а тың айтқ ыш шашу тә жірибелерін жү ргізді.Тың айтқ ыш қ олданудың аймақ тық жү йесін жасады.Сондай-ақ Д.Мә деновтың жетекшілігімен Қ ызылорда облысында кө ң нің, карбамиформның, Қ аратау фосфоритінен ө ндірілгенаммофос, метафосфат, полифосфат тың айтқ ыштарының тиімділігі зерттелді. Б.Бә сібеков тың айтқ ыштардың а. ш. дақ ылдарының ө німінің сапасына ә серін, С.Рамазанова кү ріш егісінің ө німділігін арттыруғ а азот тың айтқ ышының тигізетін ә серін зерттеді. Р.Елешевтің ғ ыл. жұ мыстары топырақ тағ ы жылжымалы Р2О5, фосфат потенциалы, кальций фосфаттарының ә р тү рлі негізді қ осылыстарына арналды.А-ның міндеті ө сімдіктің қ оректенуін, ө сімдік пен топырақ та ө тетін хим. процестерді, тың айтқ ыштар мен хим. заттардың тиімділігін зерттеу арқ ылы а. ш. дақ ылдарының шығ ымдылығ ын арттыру, олардың ө нім сапасын жақ сарту, топырақ қ ұ нарын сақ тау жә не молайту екендігі анық талды. А. топырақ пен тың айтқ ыштар арасындағ ы қ атынасты, олардың ө сімдікке тигізетін ә серін, ә р аймақ та а. ш. дақ ылдарына тың айтқ ыштың қ андай тү рін, мө лшерін, қ андай ә діспен қ олдануғ а болатынын зерттейді.Топырақ тың, ө сімдіктің, тың айтқ ыштың, а. ш. дақ ылдарының зиянкестері мен ауруларына қ арсы қ олданылатын у-химикаттардың хим. қ ұ рамына талдау жасайды. Осының негізінде топырақ тағ ы қ оректік заттардың тү рі мен мө лшерін кө рсететін агрохим. картограммалар жасалады. Нә тижесінде тың айтқ ыштар, гербицидтер, химикаттар қ олданудың тиімді ә дістері ұ сынылады, мол ө нім алудың жолдары іздестіріледі.

3. Қ азақ станда агрохимия ғ ылымының қ алыптасуы мен дамуына ү лкен ең бек сің ірген К.И.Иманғ азиев болды. К.И.Иманғ азиев Қ азақ тың В.Р.Вильямс атындағ ы егіншілік ғ ылыми-зерттеу институтының агрохимия бө лімін 30 жылдан астам уақ ыт 10басқ арды. Оның кө п жылдар бойы жү ргізген ғ ылыми жұ мыстары, Қ азақ станның оң тү стік аймағ ында минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштарды дұ рыс қ олданылса, суармалы боз жә не қ ара қ оң ыр топырақ тардың қ ұ нарлылығ ын жақ сартатынын, одан қ ант қ ызылшасы, кү здік бидай, жоң ышқ а, мақ та, кү ріш сияқ ты дақ ылдардың тү сімінің кү рт артатынын дә лелдеді. Оның “Қ азақ станда тың айтқ ыш қ олдану жү йесі” атты ең бегі казірде тың айтқ ыш қ олдануда бірден-бір қ ұ нды нұ сқ ау болып саналады.Ол Қ азақ станда тұ ң ғ ыш рет агрохимияның ғ ылыми мектебін қ ұ рды. К.И. Иманғ азиев нақ ты топырақ -климатттық жағ дайларда ә ртү рлі дақ ылдар ү шін минералдық жә не органикалық тың айтқ ыштарды тиімді қ олданудың негізін қ алады. Кейінгі жылдары агрохимия саласында Д.К.Мә денов, А.Т.Пономарева, Б.С.Бә сібеков, тағ ы басқ а кө птеген ғ алымдар ө сіп жетілді. Д.К.Мә деновтің жетекшілік етуімен Алматы жә не Қ ызылорда облыстарында қ ант қ ызылшасы, жү гері, кү ріш, қ арбыз, жү зім, кү здік бидай дақ ылдарына сұ йық азот тың айтқ ыштары мен карбамиформ, мочевина сыналды. Қ азақ станда 60-шы жылдардың екінші жартысында Д.К.Маденов басқ аруымен минералдық тың айтқ ыштардың жаң а тү рлерінің (Қ аратау отандық фосфориттерінен алынатын аммофос, метафосфаттар, полифосфаттар, фторсыз фосфаттар), сондай-ақ азот жә не кү рделі тың айтқ ыштардың химиялық жә не салыстырмалы тиімділігі бойынша қ омақ ты зерттеулер жү ргізілді.Бұ л зерттеулер Қ азақ стан егіншілігі ү шін минералды тың айтқ ыштардың қ ажетті ассортиментін анық тауғ а мү мкіндік берді. 1960-1970 жылдары К.И. Иманғ азиев жетекшілігімен ұ зақ мерзімді стационарлы тә жірибелерде топырақ тардың агрофизикалық, агрохимиялық жә не биологиялық қ асиеттері, сондай-ақ қ ызылша ауыспалы егісінің тың айтқ ыштармен қ амтылуына байланысты топырақ тардағ ы қ оректену элементтерінің тең герімі кешенді тұ рғ ыда зерттелді.

Билет

Калий тың айтқ ышының ө сімдіктер ү шін маң ызы

Калий-ө сімдіктер тіршілігіне қ ажетті элементтердің бірі. Орыс ғ алымы К.А.Тимирязев: “Ө сімдікке калий қ ажет, ол калийсіз тіршілік ете алмайды” деген болатын. Калий ө сімдікте ион тү рінде, цитоплазма коллоидтарында, ал негізінен (80-пайыз шамасында) клетка шырынында тұ здар тү рінде кездеседі. Ол органикалық қ осылыстар қ ұ рамында болмайды. Калий ө сімдіктің жас мү шелерінде кө бірек болады. Кө пшілік ө сімдік кү лінде оның мө лшері едә уір, ал картоп тү йнегінде барлық кү л мө лшерінің 50-пайыздан астамы калий ү лесіне тиеді. Егер азот, фосфор дә нде кө п болса, калий дә нді дақ ылдардың сабанында кө бірек кездеседі. Калий ө сімдіктердің бір мү шесінен екіншісіне тез еніп, тү нде оның біразы ө сімдіктен топырақ қ а бө лінеді. Кө не жапырақ тағ ы осы элементтің біраз бө лігін жаң быр суы шаяды. Оны ө сімдік қ айтадан қ абылдайды. Бұ л қ ұ былысты реутилизация деп атайды. Ө сімдік тіршілігінде калий кө птеген физиологиялық ү рдістерге қ атысады. Ол қ арапайым жә не кү рделі кө мірсулардың синтезделуіне ық пал етіп, жапырақ тағ ы кө мірсулардың тамырғ а жылжуына себепші болады. Сө йтіп қ ант қ ызылшасының тамырында қ анттың, картоп тү йнегінде крахмалдың молаюына кө мектеседі. Фотосинтез жә не тыныс алу ү рдістері ө сімдіктің калиймен қ оректену дең гейіне байланысты.

Калий ө сімдік организмдегі кейбір ферменттердің қ ызметіне ә сер етеді. Мысалы, амилаза, инвертаза сияқ ты ферменттердің белсенділігін арттырады.

Ө сімдікте кейбір витаминдердің тү зілуі калий элементінің қ атысында ө теді. Мысалы, аммиактан азотты органикалық заттардың пайда болуына ә сер ететін тиамин витамині калий қ атысында тү зіледі. Калий жетіспесе плазма коллоидтарының суды ұ стап тұ ру қ абілеті тө мендейді, ө сімдік сола бастайды. Калий ауыл шаруашылық дақ ылдарының суық қ а жә не тү рлі ауруларғ а тө зімділігін кү шейтеді.

Калий ө сімдік клеткаларының толысуына, бү ршіктердің неғ ұ рлым қ аулап жетілуіне ү лкен ә сер етеді.