Дәріс тақырыбы: Жемқорлық құлықтарының психологиялық ерекшеліктері

Дә ріс тақ ырыбы: Қ азақ стандық қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық қ атынастарының жетілуі шарты негізіндегі жемқ орлық қ а қ арсы тұ ру

жоспары:

1. Қ азақ стандық қ оғ амның ә леуметтік-экономикалық қ атынастары жү йесінің реформалануы, жемқ орлық қ а қ арсы тұ ру мә селесіндегі бас-ты фактор.

2. Мемлекеткеттік қ ызмет кө рсету процессін жетілдіру.

3. Мемлекеттік жоспарлауды жетілдіру

4. «Электронды ү кімет» тұ жырымдамасын жү зеге асыру

5. Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы заң наманы жетілдіру.

Дә ріс:

Мемлекеттік қ ызмет ә лемде ү ш мың жылдан бері бар. Осы уақ ыт ішінде ол патриархтық тұ рпаттан ұ тымды- қ ұ қ ық тық тұ рпатқ а дейінгі елеулі ө згерістерден ө тті.

Тиімді мемлекеттік жұ мысты кө бінесе тә жірбиелі машинистері бар локомотивпен, заң дарды – бағ даршамдармен, ал азаматтарды, фирмалық жолаушы поезының жолаушыларымен салыстырады. Кө птеген азаматтар халық тың ә л-ауқ атын арттыру жә не елдің кө ркеюі ү шін кө п нә рсе мемлекеттік қ ызметтің сапасына байланысты, ө йткені ол – толып жатқ ан маман шенеуніктері бар кә сіптік сатылы жү йе деп дұ рыс ойлайды. Халық тың бұ л ойы орынды, ө йткене тә жірбие кө рсе-тіп отырғ андай, кө птеген елдердің ө ркендеуінде олардың жоғ арғ ы білікті шенеуніктерінің ең бегі зор.

Сонымен бірге мемлекеттік қ ызметтің кө пқ ырлы қ ұ блыс екенін атап ө ткен жө н. Сондық тан, мемлекеттік қ ызметті реформалағ ан кезде оғ ан тар аяда, тек «мемлекеттік органдардағ ы мемлекеттік қ ызмет-шілердің, мемлекеттік ө кіметтің міндеттері мен функцияларын іске асыруғ а бағ ытталғ ан лауазымдық ө кілеттігін атқ ару жө ніндегі қ ызметі» (Қ азақ стан Республикасының «Мемлекеттік қ ызмет туралы» Заң ы-ның 1-бабы) ғ ана деп қ арастыруғ а болмайды. Мемлекеттік қ ызметті кү рделі жү йе деп біліп, оны жетілдіру ү шін басқ а ү ш қ ырынан да:

- ә леуметтік институт ретінде;

- мемлекеттік-қ ұ қ ық тық институт ретінде;

- ұ йымдастыру институты ретінде талдағ ан жө н.

1.Ә леуметтік институт ретінде, мемлекеттік қ ызмет біріншіден, мем-лекеттік басқ ару жү йесінің бір бө лігі, екіншіден, - мемлекеттің азамат-тармен байланысы ү шін шенеуніктерді кө пшілік кә сіптік қ ызмет жү йесіне ұ йымдастырудың пошымы, ү шіншіден, корпоративтік кә сіптік- этикалық жү йе болып табылады.

2. Мемлекеттік – қ ұ қ ық тық институт ретінде мемлекеттік қ ызметті ең алдымен негізінен қ ұ қ ық тың конституциялық, ә кімшілік, қ аржылық, халық аралық кө пшілік қ ұ қ ық сияқ ты саларының нормаларынан тұ ра-тын қ ұ қ ық тық актілердің жиынтығ ы деп қ арастыру керек.

3. Ұ йымдастыру институты ретінде мемлекеттік қ ызмет, мемлекет міндет-терінің ойдағ ыдай шешілуін қ амтамасыз ету ү шін ұ йымдас-тыру пошымдары мен ә дістері, ережелер мен ә кімшілік процедуралар, талаптар, ө кілеттілік пен жауапкершілік, шенеуніктерді даярлау, қ айта даярлау жә не олардың біліктілігін қ айта кө теру тұ рғ ысынан талдануы тиіс.

Қ азіргі кезде мемлекеттік қ ызмет ә лемнің кө птеген елдерінде жаң адан байыптап жаң артуды бастан кешіруде. Бұ л тегінен емес, ө йткене ел азаматтарының ә л-ауқ аты кө біне мемлекеттің басты

«адамдық қ ұ рамы» - шенеуніктердің қ ызмет атқ ару сапасына байла-нысты анық талатын болады. Мемлекеттік қ ызметтің барлық мә ндік компонентерін анық тап алмай, біздің ол туралы біліміміз ә рқ ашанда ү стірт, баяндаушылық сипатта болмақ.

Кейбір реформаторлар мемлекеттік қ ызметтің белгілерін, прин-циптерін ғ ана бө ліп кө рсетеді немесе мемлекеттік қ ызмет жө ніндегі заң дардың жекелеген ережелеріндегі ө згерістерге ғ ана ден қ ояды. Бірақ мұ ндай кө зқ арас мемлекеттік қ ызметтің мә ні мен ішкі логика-сын танып-білуге, ақ ыр соң ында оның қ оғ амдағ ы ә леуметтік рө лін тү сіруге мү мкіндік бермейді.

Мемлекеттік қ ызметті талдауғ а байыпты қ ө зқ арас оны қ алағ ан-ның бә рінің қ олынан келе беретін қ арапайым кә сіп ретінде қ арастыр-мауды талап етеді, ө йткене ол кү рделі ғ ылым, ө нер.

Мемлекеттік билік органдары мен басқ ару қ ұ рлымдарында сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу жұ мыстарын жандандырып, халық аралық мә мілелер жасауда сыбайлас жемқ орлық қ а жол бермеудің шараларын жү зеге асыруғ а қ адамдар жасалуда. 1996 жы-лы желтоқ санда БҰ Ұ Бас Ассамблеясы мемлекеттік лауазымды тұ лғ алардың мінез-қ ұ лқ ы туралы Халық аралық кодексті қ абылдағ ан бола-тын. Бұ л кодексте мемлекеттік лауазымды қ ызметінің анық та-масы берілген жә не мемлекеттік лауазымды тұ лғ алар ө зінің міндет-тері мен функциясын қ ұ зырет шегінде жә не тиімді, заң ғ а сйкес немесе ә кімшілік ережелерге сай жан-жақ ты адал атқ ару керектігі айқ ын-далғ ан.

«Мемлекеттік қ ызмет» ұ ғ ымының дұ рыс анық тамасының маң ызы зор. Мысалы, ГФР-да мемлекеттік қ ызмет функциялық қ ө зқ арас тұ рғ ысынан кең інен – барлық мемлекеттік институттардың азаматтар (халық) мү ддесі жолындағ ы қ ызмет ретінде қ арастырылады.

Сондық тан континеттік Еуропада мемлекеттік қ ызмет ең алдымен ә ртү рлі мемлекеттік функцияларды орындаудың мамандандырылғ ан пошымы ретінде, мысалы, салық жинау (салық қ ызметі), шекараны сыртқ ы жаулардан қ орғ ау (шекаралық қ ызмет), азаматтарды санитарлық -эпидемиологиялық қ орғ ау (санитарлық қ ызмет) жә не т.б. ретінде тү сініледі.

Біздің республикада мемлекеттік қ ызмет міне осы тұ рғ ыдан – мемлекеттің функциясы мен міндеттерін іске асыру мақ сатында мемлекеттік органдардың қ ызметкерлері жү зеге асырылатывн ең бек тү рі деп қ аралады.

Қ Р-ның «Сыбайлас, жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» Заң -ындағ ы талаптар ең алғ аш рет Қ Р Президентінің 1997 жылғ ы 16 мау-сымдағ ы Жарлығ ымен бекітілген Қ азақ стан Республикасының Мем-лекеттік қ ызметшілердің қ ызметтік этикасы Ережесінде қ арастырыл-ғ ан болатын.

Мемлекеттік қ ызметші - мемлекеттік органда заң дарда белгілен-ген тә ртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен не Қ азақ -стан Республикасы Ұ лттық банкінің қ аржысынан ақ ы тө ленетін қ ыз-метті атқ аратын жә не мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыру мақ сатында лауазымдық ө кілеттікті жү зеге асыратын Қ азақ стан Республикасының азаматы.

Сонымен, мемлекеттік қ ызметтегі қ ызметшілердің ақ ы тө лене-тін лауазымдарғ а ие болуына қ арай, мынадай ә р тү рлі лауазымдық функцияларды жү зеге асырады, олар:

- басқ арушылық (орган, мекеме жә не т.б. басшылары)

- қ ұ қ ық қ олданушылық (ІІО қ ызметкерлері жә не т.б.)

- ә леуметтік-мә дени (оқ ытушылар, дә ргерлер жә не т.б.)

Сонымен, мемлекеттік қ ызмет, мемлекет пен азаматтың ара-сындағ ы қ атынысты байланыстырушы звеносы болып саналады. Мемлекеттік қ ызметтің негізгі міндеттерінің ішінде, негізгі болып, адам мен азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын қ орғ ау, жеке тұ лғ аның дамуына қ олайлы жағ дайлар жасау, азаматтық қ оғ ам негіздерін нығ айту саналады.

Мемлекеттік қ ызмет, қ ызметке кірудің жә не ө ткерудің жағ дайы мен тә ртібін, қ ызметшілерді ынталандыру шаралары мен жауаптылық шараларын, қ ызметтік қ атынастарды аяқ таудың негіздерін реттейтін мемлекеттік қ ызмет институтын қ ұ райды.

Мемлекеттік қ ызмет институты салааралық сипатта болып саналады. Оғ ан конституциялық, ә кімшілік, ең бек, азаматтық, қ аржылық жә не басқ а да қ ұ қ ық салаларының нормалары кіреді. Мемлекеттік қ ызметті реттейтін арнаулы актілер болып Мемлекеттік қ ызмет туралы: N 453-1. 23.07.99ж. Қ азақ стан Республикасының Заң ы; Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2000ж. 10 наурыздағ ы N357 Жарлығ ымен бекітілген “Мемлекеттік қ ызмет ө ткеру туралы ереже”; Қ Р Президенті 1999ж. 29.12. N 317 Жарлығ ымен бекітілген “Мемлекеттік саяси қ ызметшілерге тә ртіптік жазалар қ олдану тә ртібі туралы Ереже”; Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1999ж. 31.12 N321 Жарлығ ымен бекітілген “Мемлекеттік ә кімшілік қ ызметшілерге тә ртіпті жазалар қ олдану тә ртібі туралы Ереже”; Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2000ж. 21.07.N 328 қ аулысымен бекітілген “Қ Р Мемлекеттік қ ызметкерлерінің қ ызмет этикасы Ере-желері”; Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1999ж. 21.12 N 319 Жарлығ ымен бекітілген “Қ Р Мемлекеттік ә кімшілік қ ызметшінің анты” жә не т.б.

Мемлекеттік қ ызмет тү рлеріне тоқ атала кетсек. Мемлекеттік қ ызметті тү рлеріне бө лудің негізіне, мемлекеттік басқ ару саласын-дағ ы заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот билігі тармақ тары жатқ ы-зылғ ан.

Билік тармақ тарына бө лу принципіне байланысты, мемлекеттік қ ызмет, заң шығ арушы, атқ арушы жә не сот билігі органдарындағ ы жә не басқ а да мемлекетті органдардағ ы (прокуратура орган-дарындағ ы) қ ызмет болып бө лінеді.

Мемлекеттік қ ызметтің ә р тү рлі аялары мен салаларына байла-нысты мемлекеттік қ ызмет ә скери, ішкі істер органдарындағ ы, қ аржы полициясы органдары, кеден жә не салық жә не т.б. қ ызметтерге бө лінеді. Аталғ ан қ ызмет жә не де басқ а да осындай қ ызмет тү рлеріне арнайы қ ызметті реттейтін заң актілері бар, мысалы, ''Қ Р ІІО қ атардағ ы жә не басшы қ ұ рамдағ ы адамдардың қ ызмет ө ткеруі туралы Ереже''.

Ал, Қ Р ''Мемлекеттік қ ызмет туралы'' Заң ның 7-бабында мемле-кеттік қ ызметшілердің саралануы бекітілген, оларғ а:

Саяси лауазымдарғ а:

1) Қ азақ стан Республикасының Президенті тағ айындайтын мемлекеттік саяси қ ызметшілер, олардың орынбасарлары;

2) Қ азақ стан Республикасы Парламентінің палаталары жә не Парламент алаталарының Тө рағ алары тағ айындайтын жә не сайлайтын мемлекеттік саяси қ ызметшілер, олардың орынбасарлары;

3) Конституцияғ а сә йкес Президент пен Ү кіметтің ө кілдері болып табылатын мемлекеттік саяси қ ызметшілер;

4) орталық атқ арушы органдар мен ведомстволарды басқ аратын мемлекеттік саяси қ ызметшілер (басшылар) олардың орынбасарлары атқ аратын лауазымдар жатады.

Мемлекеттік қ ызмет туралы заң дарды бұ зу ү шін жауаптылық.

1. Мемлекеттік қ ызметшілердің ө зіне жү ктелген міндеттерді орындамағ аны жә не тиісінше орындамағ аны, лауазымдық ө кілеттігін асыра пайдаланғ аны, мемлекеттік жә не ең бек тә ртібін бұ зғ аны ү шін, сондай-ақ заң да белгіленген, мемлекеттік қ ызметте болуғ а байланысты шектеулерді сақ тамағ аны ү шін мемлекеттік қ ызметшіге тә ртіптік жазалар:

1) ескерту;

2) сө гіс;

3) қ атаң сө гіс;

4) қ ызметке сә йкес еместігі туралы ескерту;

5) атқ аратын қ ызметінен босату қ олданылуы мү мкін.

Мемлекеттік қ ызмет негізін жетілдірудің маң ызды пошымы – жергілікті мемлекеттік басқ ару органдары мемлекеттік қ ызметшілері-нің біліктілігін кө теру. Мұ ның рө лі жыл ө ткен сайын аса береді. Мемлекеттік қ ызметшінің қ азіргі кездегі еуропалық моделі ө зінің маң ыздылығ ы бойынша шенеуніктердің мынандай қ асиеттерін бө ліп кө рсетеді:

1. тазалық (ә дептілік);

2. ашық - жарқ ындық;

3. ә ділдік;

4. талдай білу;

5. жауапкершілік сезімі;

6. басқ арудың жаң а ә дістері мен техникасына қ ұ штарлық;

7. тапсырмағ а жасампаздық кө зқ арас.

Біздің елімізде мемлекеттік қ ызметшілерінің бойына осы аталғ ан жә не басқ а да кә сіптік қ асиеттерді сің іру ү шін тиісті заң, қ аулыларғ а сә йкес лауазымды тұ лғ алар ө з кадрларының біліктілігін кө теруді ұ йымдастырудың белгілі бір шараларын қ олдануда.

Негізгі ә дебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5;

Қ осымша ә дебиеттер: 11, 12, 13;

дә ріс тақ ырыбы: Жемқ орлық қ ұ лық тарының психологиялық ерекшеліктері

жоспары:

1. Жемқ орлық мінез-қ ұ лық тарының тетіктері

2. Жемқ орлық мінез-қ ұ лық тарының тұ лғ алық детерминанты

3. Тұ лғ аны профильдендіру -ө зін-ө зі тұ лғ алық ұ стаудың модельі

4. Жемқ орлық ты факторлар ық палына тү спейтін тұ лғ аны тә рбиелеу ерекшеліктері

Дә ріс:

Жемқ орлық мінез-қ ұ лық тетігі дегеніміз объективтік шындық тың сыртқ ы факторлары мен жемқ орлық қ а бару шешімін детерминация-лайтын, бағ ыттайтын жә не оның орындалуын бақ ылайтын ішкі, пси-хикалық процестер мен жағ дайлардың байланысы мен ө зара ық палдастығ ы. Жемқ орлық мінез қ ұ лық тарының тетігі тұ лғ а мен сыртқ ы ортаның ө зара ық палдасуы нә тижесінде орын алады. Қ ылмыс жасау тетігі ә р сатысында сыртқ ы орта жауап беріп отырады, ал тұ лғ а болса, ө з кезегінде осы жауаптарғ а қ атысты шешім қ абылдайды.

Жемқ орлық мінез-қ ұ лық тың мотивациясы дегеніміз мотивтің заң ғ а

қ айшы қ ылық ты жасаудың саналы тү рткісі ретінде қ алыптасу процесі.

Бұ л кө рініске қ арап отырсақ, жемқ орлық тың ең бастауы, тү бірі мотив сияқ ты болып кө рінеді. Тіпті, қ ылмыстық қ ұ қ ық та қ ылмыс мотивін қ арастырады жә не қ ылмыстық субъективтік жағ ының қ осымша бел-гісі ретінде адамның мінез-қ ұ лқ ының ішкі тү ркісі деп қ арастырады. Шынында да мотив ең бір ә рекеттің бастауы болып табылады, деген-мен, ол да ә лі беті жағ ы осы мотивтің қ алыптасуының ө зіне де бірне-ше факторлар ық пал етеді. Олардың да белгілі бір жолдан ө тетін тіз-бегі бар.

Бұ л тізбек тек қ ана жемқ орлық мінез-қ ұ лық қ а ғ ана тә н емес, барлық заң ды мінез-қ ұ лық қ а да тә н. Мұ қ таждық тар ең алғ ашқ ы жә не адаммен туа бітті мотивтің қ айнар кө зі болып табылады. Бірақ жалғ ыз ғ ана емес.

Ә леуметтік субъект ретінде адамда одан да басқ а мотив кө здері пайда болады. Олар - ө мірлік жоспарлар мен проблемалық жағ дайлар. Осы ү шеуінен барып мү дде туындайды. Мү дде мұ қ таждық пен тығ ыз байланыс-ты. Мү дде категориясының ә леуметтік, философиялық жә не қ ұ қ ық тық мағ ыналары бар. Ө з кезегінде мұ қ таждық мү ддеге айнала алады. Қ арапайым мысалмен айтқ анда ‘’Қ арным ашып тұ р’’- дегеніміз мұ қ таждық та, ‘’Қ алай тамақ тауып жеймін? ’’- дегеніміз мү дде. Демек, мұ қ таждық адам санасымен сезілген уақ ытта мү ддеге айналады. Ол “ө з мұ қ таждық тарын қ анағ аттандыру жолындағ ы субъектінің объектіге қ атынасы”. Мү дде сонымен бірге, мұ қ таждық, қ ұ ндылық т.б. сияқ ты қ оғ ам дамуының қ озғ аушы кү штерінің қ атарына жатады. Қ оғ ам дамуының секірістері ү шін ә леуметтік қ айшылық жә не оны шешуге ұ мтылыс қ ажет. Осы қ айшылық тарды шешуге ұ мтылғ ан ә леуметтік субъектілердің прогрессивтік ә рекетіне тү рткі болатын олардың мұ қ таждық -мү дделері жә не т.б. итермелеуші кү штер. Маркстің сө зімен айтқ анда ‘’ескі мұ қ таждық тарды қ анағ аттандырып болғ ан соң жаң а мұ қ таждық тардың туындауының ө зі - тарихи процесс’’. Егер де мұ қ таждық тар ө спей, жаң асы туындамай, бір дең гейде қ ала берсе, онда адамзат ә лі алма теріп, арба итеріп жү рген болар еді, немесе ә лі де homo sapіens sapіens-ке жете алмай жануар тектес кейіпте қ алғ ан болар ме еді?!! “Егер мұ қ таждық, ең алдымен, мұ қ таждық затына бағ ытталса, мү дде мұ қ таждық ты қ анағ аттандыра алатын заттарды, қ ұ ндылық тарды, игіліктерді тарату соларғ а байланысты болатын ә леуметтік қ атынастарғ а, институттарғ а, қ ұ рылымдарғ а бет тү зейді”. Гегельше айтсақ, “ештең е де мү ддеден тыс жү зеге асырылмайды”. Ол мү дделер нақ ты шешім қ абылдауғ а негіз болытын мотивт қ алыптастыру ү шін ә лі де мү мкіндіктерге сү йенуі тиіс. Мү мкіндіктің философиялық ұ ғ ымы мү ддеден де кем тү спейді. Ол да жан-жақ ты. Ол тұ лғ аның қ андай да бір ө згерістерді жасай алуы. Мысалғ а, заттан келетін мү мкіндік дегеніміз заттың объектитвтік шындық қ а алып келетін ө згерісін тұ лғ аның ө зіне таң уы, телуі. Ал жалпы ә леуметтік мү мкіндік болса, одан да кең ө з ә рекеттері мен дене қ имылын қ оса алғ анда кез келген ә леуметтік ө згерістерді еркімен жасай алуы. Ә леуметтік мү мкіндіктер методологиядағ ы мү мкіндік пен шындық категорияларынан бастау алса да, бірдей емес. Себебі ол методологиядағ ы мү мкіндік - объективтік те (адамның еркі мен қ алауында шаруысы жоқ), ә леуметтік мү мкіндік субъектитвтік: тек қ ана тұ лғ ағ а ғ ана тә н, оның еркімен байланысы. Ә лбетте, объектитвтік факторларды ысырып тастауғ а болмайды, себебі кез келген адам ө з еркі тілеген нә тижесіне қ ол жеткізе алмайды ғ ой

(мү мкіндігі жоқ).

Ары қ арай ө з жолымен дамып келген осы кө здерді қ ұ ндылық бағ дарларына сү йене отырып, бағ ыттау керек, сонсоң ғ ана осылардың нә тижесінде белгілі бір актіге деген мотив пайда болады. Мысалғ а, Жемқ орлық деген ө те сан салалы кү рделі ә рекетті алмай-ақ, қ арапайым бір-ақ актіден тұ ратын ә рекетті алайық. Айталық, студент сабақ ү стінде мұ ғ алімнен далағ а шығ ып келуге рұ қ сат беруін ө тінуі керек. Осы бір ‘’Ағ ай, далағ а шығ ып келейінші’’ деген тү рткінің қ алыптасуына ең алдымен, мұ қ таждық пен ә йестік ық пал етеді, яғ ни не болмаса белгілі бір табиғ и мұ қ таждық тар не болмаса басқ а да мұ қ таждық тар (ү йге телефон шалып келу, су ішіп келу) немесе ә уестіктер (дә лізде сенделіп жү ріп қ айту, ө зге топтағ ы досқ а барып ә ң гіме айтып келу т.б.) ық пал етеді. Бірақ ол сұ ранбас бұ рын проблемалық жағ дайлармен де санасуы керек: ол ағ ай қ атаң - ешкімді жібермейді, сұ ранғ анды жақ сы кө рмейді, ө ткенде жасағ ан шалыс ә рекетіме ө ш сақ тауы мү мкін т.б. Сол сияқ ты демнің арасында іштей санада ә уелден шынайы қ алыптасып қ алғ ан ө мірлік жоспарлар да жанасып ө теді: мен білім алу ү шін бір минутты да жібермеймін деп ө зіме уә де бергенмін, бос нә рсеге ә уес болма. Осылардың нә тижесінде олар мү ддеге (енді қ алай сұ ранамын?), одан мү мкіндікке (мен семинарда отырмын ба, ә лде курстық дә рістемін бе, деканат тексеріп қ алмай ма?), одан қ ұ ндылық бағ дарларына (мағ ан білім керек пе, ә лде арасында сабақ тарды тү сінбей қ алсам да бола ма?) ұ ласады. Одан ә рі осы мотивтің негінде далағ а шығ уғ а шешім қ абылданып, жоспарлай бастайды (дә л қ ай уақ ытта сұ ранамын?), содан соң ғ ана, студент ‘’Далағ а шығ ып келуге бола ма? ’’- деп қ олын кө тереді. Жаң ағ ы тізбек бір демнің ішінде бірі бірімен біте қ айнасып зу етіп ө те шығ ады. Бұ л бір ғ ана акт, ал дә л осындай ‘’кримино хирургиялық операцияны’’ адам ә ректінің кү рделі тү рлерінің бірі қ ылмысқ а жасауғ а тура келеді. Енді осы жерде айта кетелік, мұ қ таждық барлық мінез-қ ұ лық тың бастауы екені рас, бірақ оның да тү р тү рі жә не дең гейі бар.

Адамзат ө зінің мың дағ ан жылдық тарихында мұ қ таждық тарды жоғ ары дең гейлерге кө тере алды. Мотивтің қ алыптасуына осы аталғ ан ішкі факторлар ғ ана емес, сыртқ ы тұ лғ аның ө з ерекшеліктері, тә рбие де ық пал етеді. Ә детте, адамның мотивациялық аясының ерекшеліктерін тұ лғ аның ө зін талдау шегінде қ арастырады. Жемқ ор тұ лғ асын зерттей келе зерттеушілер тө мендегідей типтік мотив тү рлерін бө леді:

1) мотивтердің антиә леуметтік тү рлері;

2) материалдық немесе табиғ и тү рткілердің рухани тү рткілерден артық болуы;

3) борыштан гө рі тү рткінің (ниеттің, ә уестіктің) басым болуы;

4) алыс жә не ө мірлік маң ызды болашақ тан гө рі жақ ын мақ сатты тү ркілердің алда болуы;

5) біздің қ оғ амның қ ұ ндылық жү йесінде тү рткілердің тө мен дең гейде болуы.

Бұ л бұ рмаланғ ан қ асиеттер, жалпы алғ анда ә лі де қ ылмыстық мотивацияның қ алыптасуына негіз болмайды. Тұ лғ аның азғ ындауы оның мінез қ ұ лқ ында ешқ ашан жү зеге аспауы мү мкін. Мысалғ а, материалдық мү дделердің рухани мү дделерден жоғ ары қ ойылуы ол тек қ ана қ ылмыстық жолмен байиды дегенді білдірмейді; бұ л мү дде-лер заң шең берінде де толық қ анды жү зеге асуы мү мкін. Жемқ орлық мінез-қ ұ лық тетігінде есі дұ рыстық ты жоқ қ а шығ армайтын аномолия-лар да маң ызды орын алады. Жалпы халық тың ішіндегі психикалық аномалиясы барлардың ү лес салмағ ына гө рі олардың ү лесі қ ылмыс-кердердің арасында басым болса да, кейбір кең ес дә уірінде жү ргізіл-ген зерттеулерге орай, ол ауытқ ушылық тар жемқ орлық мінез-қ ұ лық тетігінде басты рө л атқ армайды.

Психопатиялық бейімділігі бар адамдар эмоционалдық жағ ынан ұ стамсыз, агрессивті болып келсе де, кейбір психикалық аномалиялар бейтарап қ алыпта қ алады. Мотивацияның дең гейлері: І – социоло-гиялық; ІІ- ә леуметтік-психологиялық; ІІІ - психологиялық; ІҮ – психофизиологиялық. Мотивацияның элементтері: 1 – мұ қ таждық -тардың немесе ө зге де детерминанттардың қ алыптасуы мен ұ штануы (актуализмация); 2 - нақ ты мотивтің пайда болуы мен қ алыптасуы; 3 – мақ сатты таң дау; 4- мақ сатқ а жетудің жолдарын, амалдарын, қ ұ ралдарын таң дау; 5 – ық тимал ә рекеттерді, ойластырылғ ан-ойластырылмағ ан нә тижелерді, соның ішінде, қ ылмыстық жазаны да, болжау; 6- ә рекет етуге бел байлау; 7- ә рекетті жү зеге асыру жә не бақ ылау; 8- туындағ ан салдарды талдау, қ ол жеткен мен ойластырылғ анды салыстыру; 9 - ө кіну немесе қ орғ ану мотивін қ алыптастыру.

Жемқ орлық мінез-қ ұ лық қ а ық пал ете алатын тұ лғ аның қ оғ амғ а жат кө зқ арастары бағ ыттары, қ оғ ам қ олдамайтын мұ қ таждық тары мен мү дделерінің тү бі ә леуметтік. Осы жерде бірден тұ лғ ағ а ық пал ететін сыртқ ы ортаның екі дең гей болатын айта кеткен абзал, олар: микроорта жә не макроорта. Екеуінің арасындағ ы бө ліну шартты. Микроорта - ол тұ лғ а тікелей байланысқ а тү сетін қ оғ амның институттары (жанұ я, достар, ө зге де топтар). Адам макрортаны микроорта арқ ылы ғ ана бойына сің іреді, ө йткені ‘’ұ стап кө руге болатын’’ макрорта болмайды, макроорта микрорталардың жиынтығ ы ғ ана емес, ол тұ тастай алғ андағ ы қ оғ амды, тіпті, қ оғ амда бұ рын ө мір сү ргенмен қ азір жоқ ә сер етуші институттарды да білдіреді. Мысалғ а, Робин Гуд шет ел аң ызынан алынғ ан персонаж, ол ө мірде жоқ, бірақ жалпы қ оғ амдық кө зқ арастарды қ алыптастыруғ а ық пал етуші тұ лғ а. Мысалғ а 1994 жылы Ресейде жатып интернет жү йесі арқ ылы АҚ Ш-тың беделді банк жү йесіне сақ тандару қ ұ ралдарын бұ за отырп еніп, ә р мемлекеттердің басқ а банктеріндегі есеп-шоттарғ а ондағ ан миллион АҚ Ш доллары кө леміндегі қ аржыны бірнеше сағ аттың кө лемінде аударып жіберген, кейіннен Ресейге де кө п мө лшерде ақ ша ‘’аударғ ан’’. Оны жасағ ан 24 жасар Ресей азаматы АҚ Ш-та ұ сталып, сот алдында жауап бергенде, судьяның ‘’Бұ л істі не ү шін жасадың? ’’- деген сұ рағ ына мектепте тө менгі сыныпта оқ ып жү ргендегі ә ң гімесін баяндап берген. Онда мұ ғ алім бұ лардан ө скенде кім болатындығ ы туралы сұ рақ қ ойып, кезек бұ ғ ан келген ол: ‘’Ол мамандық тың қ алай аталатынын білмеймін, бірақ ондай мамандық тың бар екенін білемін, ол – байлардан ақ шаны алып кедейлерге бө ліп беретін мамандық деп жауап берген’’. Жауап берген оқ ушылардың ішіндегі ең дұ рыс жауап деп мұ ғ алім осы болашақ ‘’хакердің ’’ жауабын тапқ ан. Бұ л ә рекет аң ыздағ ы Робин Гудтің ә рекетіне сай келеді. Ондай қ асиеттерді ол макрортаны қ ұ раушы Робин Гудті кө ргесін емес, тікелей байланыстағ ы микрортаның айтуымен сің іреді. Не болмаса, қ азақ дастандарының ішінде ақ ын Нұ рқ ан

Ахметбековтың ‘’Қ арғ а’’ дастаны Қ арғ а атты ө мірде болғ ан ұ ры туралы.

Ол жә не қ арапайым ұ ры емес, ә р елден жылқ ы барымталап келіп,

кедейлерге ү лестіріп беруші болғ ан жә не ө зі тақ ыр кедей болғ ан деседі:

Орынбор, Омбы, Сібір, Сыр қ уаң нан

Қ араө ткел, Қ ызылжар мен Қ ыр дуаннан

Келемін топтап айдап жылқ ы тартып

Алғ андай қ алың малғ а бір қ ұ дамнан, - дей келе:

Тү н қ атып, тү сім қ ашып, ел ақ тадым

Орман-тау сай саланы қ онақ тадым

Кісіге кө ң іл еткен бө ліп беріп

Кө бісін ө з бойыма жаратпадым, - деп қ айырады.

Ал осы ө мірде нақ ты болғ ан, Тө леу Жә уке батырдан ‘’таяқ ’’ жеген ‘’батырдың ’’ ә рекеті де ел арасындағ ы жатқ а айтатын жыршылардың аузынан естігесін жас балаларғ а аздап болса да ә сер етпей қ оймайды.

Осы дастанның бір жерінде:

Қ уғ ыншы болушы еді қ ұ марларым

Талайын тізеге сап нығ арладым

Болса да қ анша алып, асқ ан балуан

Бір қ олдап бір ұ рғ аннан шығ армадым, - деген шумақ жолдары бар.

Кә мелетке толмағ андарды тә рбиелеуде бейнефильмдердің маң ызы зор. Сұ ралғ андардың 90%-і бос уақ ыттарында кинотеатрлар мен ү йлерінде кино кө ретіндігін мә лімдеген. Қ азіргі кү нде дендеп еніп жатқ ан зорлық -зомбылығ ы бар фильмдерді ө ркениетті елдерде қ оғ амдық бірлестіктер, мемлекеттік мекемелер ғ ана емес, халыаралық ұ йымдар да бақ ылайды. ''Тимур жә не оның командасы'' фильмінен кейін ''тимуршылар'' қ озғ алысы ө ріс алса, ''Тарзан'' фильмінен соң талдан талғ а секіреміз деп кө птеген балалар жарақ ат алғ ан. ''Фантомас'' фильмінен кейін кә мелетке толмағ андар арасындағ ы қ ылмыстылық кө бейген. Америка ғ алымдарының зерттеулеріне қ арағ анда сотталғ андардың 63%-і келекейіпкер-леріне еліктеп заң бұ зса, 22%-і қ ылмыс жасау тә сілін солардан ү йренген.

2003 жылғ ы Павлодар қ аласында мектеп оқ ушыларының адамды пышақ тап ө лтіру фактісіне ө здері Ресей фильмі ''Бригаданың '' ә сер етті деп мойындағ ан. Мульфильмдердегі кейіпкерлердің ө зі сә биді ө зіндей болуғ а еліктетеді. Микроортаның ішінде тұ лғ аның ө мірге келген алғ ашқ ы кү ндерінен ық пал ететін ол - жанұ я. Бала жанұ яны дү ниенің кіндігі деп есептейді, ә р тү рлі қ ылық тарды жанұ я мү шелірінің мінез-қ ұ лқ ымен салыстара отырып қ ана ‘’жақ сы-жаман’’ деп бағ алайды. Ө з оң -солын танығ ан соң ғ ана кө ң іл кө кжиегін кең ейте бастайды, жанұ я мү шелерінің ә рекетінің де қ ате екендігін тү сінеді, бірақ ол кезде тым кеш болуы мү мкін, ө йткені қ алыптасып қ алғ ан қ асиеттерін ө згертіп, ө зін ө зі қ айта тә рбиелеу қ иын, ал оны сыртқ ы кү штер тарапына қ айта тә рбиелеу мү лде қ иын. Бірақ Абай қ арасө здерінде ‘’Егер мен қ олымда закон қ уаты бар адам болсам, адамды қ айта тә рбиелеуге болмайды деген адамның тілін кесер едім’’, - демеп пе еді?!!

Ә детте, жанұ ядағ ы спирттік ішімдіктермен ә уестену, жанжал, жанұ я мү шелерінің моральғ а жат, заң ғ а қ айшы ә рекеттері сияқ ты келең сіз жағ дайлар қ атты ә сер етеді, бірақ бұ л да ең негізі емес, ең негізгі нә рсе жанұ я мү шелерінің арасындағ ы эмоционалдық байланыс, бетпе-бет ашық ә ң гімелесу. Конфликтілік атмосферада ө скен балардың ү лгілі отбасында тә рбиеленген кә мелетке толмағ андарғ а қ арағ андағ ы қ ұ қ ық бұ зушылық қ а деген тә уекелі 4-5 есе жоғ ары болғ ан.

Басқ а бір зерттеулерге қ арағ анда ''Жасө спірімдерге теріс ық пал жасағ ан не? ''.- деген сұ рақ қ а: 7, 5%-і - туыстарымның жасағ ан қ ылмысы, 14, 1%-і - отбасы мү шелерінің ішімдікке салынуы, 2, 3%-і - ү йдегі жанжал, кө зге шө п салу, 73, 6%-і - кө шенің ық палы, - деп жауап берген. Сұ ралғ андардың ү штен бір бө лігі ғ ана ә ке-шешесінің беделін сыйлағ ан. Мұ ғ алімнің, ұ стаздарының беделін - 2, 3%, жаттық тырушылардың, ү йірме жетекшілерінің беделін - 4%, жұ мыс істеген не оқ ығ ан ұ жымының беделін - 3, 7%-і, ата-аналарының - 37, 5%-і сыйлағ ан. В.Н.Кудрявцевтің пікірінше адамның ө мір салты дұ рыс болмаса, ол адам бұ зылады, оны қ ылмысқ а бейімдейтін жағ дай туады.

Микрортада тағ ы бір ық пал ететін ә леуметтік негізгі институт – ол мектеп. Бала ө зіне достарды, ү йірмелерді де осы мектеп арқ ылы табады. Жеткіншек қ андай ә леуметтік топты жанына жақ ын кө рсе, сол топптың (жанұ ядан соң) кө зқ арасымен ө лшейді. Бұ л жолда ұ стаздары да қ атты ық пал етеді. Егер де мектепте ер мұ ғ алімдерге қ арағ анда ә йел мұ ғ алімдердің ү лес салмағ ы ө те басым болса, онда мектептегі балардың мінез-қ ұ лқ ында да еркекке емес, ә йелге тә н мінез кө п кө рініс табады. Мысалғ а, 5-сыныпта оқ итын екі ұ лдың тө белесіп қ алу фактісіне орай тө белестен соң ә йел мұ ғ алім мен ер мұ ғ алім екі тү рлі реакция береді. Мысалғ а, ер адам ''Тө белессең дер ана жақ қ а барып тө белесің дер, ешкім кө ріп қ алмасын. Бір бірің нің кө здерің ді шығ арып, бастарың ды жарып жү рмесең -дер болар'', - деп жауап беруі мү кін, ал ә йел адам болса, ''Егер де бірің нің кө зің шық са мен жауап беремін, неге ол сенің сө мкең ді жыртып тастағ анда мағ ан келіп айтпадың. Мен оның тө бесін оятын едім. Сол ү шін міндетті тү рде тө белесу керек пе? '', - деуі мү мкін. Осыдан кейін олар да, басқ а сыныптастар да ''сө мке жыртқ ан'' баланы мұ ғ алімге жеткізіп тұ руы мү мкін, ө йткені 5-сынып оқ ушысы ү шін мұ ғ алімнің айтқ аны қ ашан да дұ рыс. Осылайша социолизация процесінде ұ стаздарғ а тә н қ асиетті балалар бойына сің іреді жә не бала сор мақ та сияқ ты тез сің іріп алатын ә леуметтік субъект. Баланың қ алыптасуына жора-жолдастары да қ атты ық пал етеді. Қ азақ тар оны ''Жігітті жолдасынан таны'' деген мақ ал арқ ылы жеткізеді. Мысалғ а, жанұ ядағ ы қ олайсыздық тан ө зге топтармен, соның ішінде, криминогендік топтармен де, кө п араласатын жасө спірім ө зі олай деп есептемейтін кө зқ арастарын да топтың ық палымен ө згертуі ық тимал. Ө йткені олармен араласқ анда жаза алдындағ ы қ орқ ыныш жең ілдейді, жеке жауаптылық та болу сезімі ә лсірейді.

Детерминация - латынның determіnare (анық тау, айқ ындау) деген сө зінен шық қ ан. Яғ ни дереминация - ол айқ ындау, анық тау процесі. Дү ниедегі барлық қ ұ былыстар, процестер бірі біріне тә уелді: бір қ ұ былысты пайда болуы, дамуы, жойылуы ө згелеріне тікелей байланысты, соң ғ ысының тағ дырын алғ ашқ ы қ ұ былыстар айқ ындайды. Детерминизмнің негізгі мазмұ нын себептілік қ ұ райды. Дү ние ү лкен бір тізбекке бағ ынышты, ә лбетте осы тізбектің қ алай тү зілуіне адамның қ омақ ты ү лесі бар. Ломоносов айтпақ шы, ештең е де жоқ тан пайда болмайды, пайда болғ ан нә рсе ө мірде бар молекулалардың қ осылысы, ажырауы нә тижесінде ө мірге келеді. Бү гінгі парта осылай бола салғ ан жоқ. Алдың ғ ы кү ні кішкене ұ рық тан ағ аш боп ондағ ан жылдар ө сіп тұ рды, кеше - бірнеше жыл қ ұ рылыс материалы боп жатты, бү гін - парта боп келіп тұ р, ертең – ол отын, арғ ы кү ні - жартысы ауағ а кеткен, жартысы кү л боп жерде қ алғ ан нә рсе. Кү л басқ а нә рсеге сің іп, ауа миллион сақ қ а бө лініп дү ние жалғ асып, айналып кете береді. Тек біз бірнеше жыл бойына партаны кө ріп тұ ратын себебіміз - оның тізбегі асық пай жү ретіндігінде. Ал басқ а бір процестердің тізбегі тез жү реді. Тізбекке тү спейтін нә рсе ө мір сү рмейтін материя, ө йткені қ озғ алыс материяның ө мір сү ру нысаны (формасы). ‘’Объективтік шындық тың ә рбір қ ұ былысы, кез келген процесі немесе заты - бар болғ аны оқ иғ алардың жалпылама тізбегінің бір сә ттік звеносы ғ ана’’. Мысалғ а, Демокрит айтқ андай ‘’Бір тү скен суың а екінші рет тү се алмайсың ’’, ө йткені ол да қ озғ алыста, суғ а сү ң гіп шығ ып, бір минуттан соң қ айта сү ң гісең ол су емес басқ а су - алғ ашқ ысы одан басқ а жерде ағ ып бара жатыр, судың ө зге молекулаларына сү ң гідің, уақ ыт та басқ а. Ал осы таудағ ы ағ ынды суды фотосуретке тү сіріп, іле-шала екінші рет тү сірсең де басқ а сурет. Ө ткені ештең е де екінші рет қ айталанбайды. Міне, біздің партаны бес-он жыл бірқ алыпта кө ретіндігіміз оның бір ‘’фотосуретке’’ тү скен сә ті салыстырмалы тү рде тұ рақ ты тұ ратындығ ында (ағ ын судай емес), тізбегі асық пай жү ретіндігінде, бірақ ол да асық пай болса да қ озғ алып бара жатыр бізге білінбей. Ү лкен тарих ү шін партаның бес-он жыл тұ рғ аны фотосуретке тү сіруден де тез. Ал оның осы кү ндегі тізбеке келу себебі мен болашақ тағ ы жай кү йін білу ү шін олардың алдындағ ы ө ткен негізгі тізбектерін білу керек. Оны білу детерминизмді білуге, яғ ни қ ұ былыстар мен процестердің жалпығ а бірдей тә уелділігін білуге нұ сқ айды. Детерминация процесі тек қ ана себептілік байланысын білдірмейді, сонымен қ оса байланыстың ө зге нысандарын да білдіреді: функционалдық, статистикалық тә уелділік, жағ дайлардың тә уелділігі, т.б.

Қ оғ амдағ ы қ ылмыстардың себептері туралы кө зқ арастарды ә р тү рлі теориялардың маң ына шоғ ырландыруғ а болады. Профессор Е.І.Қ айыржановтың ізімен жү рсек, оларды биологиялық, генетика-лық, психологиялық жә не социологиялық деп топтастыруғ а болады, сондай-ақ бұ дан басқ а да теологиялық, астологиялық, астрономиялық т.б.теориялар бар.

Қ ылмыстылық тың себептері туралы психологиялық теориялар-дың да екі ағ ымы бар: бірі - психопатиялық ағ ым, келесісі – психо-аналиткалық. Психопатиялық ағ ымның негізін қ алаушы неміс пси-хиатры Курт Шнейдер ө з ең бегінде (1923 ж.) психопаттардың он ти-пін бө ліп, оның кем дегенде жетеуі қ ылмыс жасауғ а бейім деп есеп-тейді. Келесі бір неміс психиатры Кречмер Эрнест (1888-1964) антропологиялық кө зқ араспен де қ абыса кететін психикалық жағ ынан гө рі сыртқ ы жағ ы кө зге тү сетін психопаттардың тө рт типін келтіреді. Ю.М.Антонянның ойынша зорлық шыл қ ылмыскерлердің арасында психопаттардың ү лесі 30%-ті қ ұ райды.

Психоаналитикалық ағ ымның негізін қ алаушы австриялық психолог Зигмунд Фрейд (1856-1940). Оның айтуынша адамның екі негізгі қ оғ аушы инстинкті бар: бірі - ө зін ө зі қ орғ ау инстинкті, екіншісі - жыныстық инстинкт (либидо). Алғ ашқ ысы тіршілік иесінің ө зін ғ ана қ орғ ау ү шін болса, соң ғ ысы сол эволюциялық тү рді қ орғ ау ү шін қ ажет. З.Фрейдтің ө зі сананы екі дең гейге бө леді жә не санадан да жоғ арғ ы нә рсені атап ө теді. Сананың астың ғ ы бө лігі, яғ ни бейсана қ ұ былыс ''ол'' деп, ал сана ''эго'' (мен) деп аталады. Ал оларда да жоғ ары тұ рғ ан қ оғ амдық тә ртіпті ''Жоғ ары эго'' деп атайды. Либидо бейсана дең гейде (ол) пайда болып, эгоғ а кө теріледі. Ал либидоның жасағ ысы келген ә рекетіне Жоғ арғ ы эго рұ қ сат бермейді, осы кезде қ айшылық туындайды жә не қ айшылық тың орын алатын жері - эго. Осыдан ''Былай тартсаң, ө гіз ө летін, былай тартсаң, арба сынатын'' жағ дай туындайды. Яғ ни, оны қ анағ аттандырсаң қ оғ амдық тә ртіпті бұ зып қ ылмыс жасайсың, қ анағ аттандырмасаң сананың қ ызметі бұ зылып аномалияғ а алып келеді.

Сондық тын да, автор ''мұ қ таждық тарды сублимациялау'' жолын ұ сынады, яғ ни келіп тұ рғ ан жағ ымсыз энергияны қ оғ амдық тә ртіпке қ айшы емес, қ айта қ оғ ам ө зі қ олпайштайтын бағ ыттарғ а, арналарғ а бұ рып жіберу. Спортқ а, кө ркем ө нерге, ғ ылымғ а т.б. жолдарғ а. Мысалғ а, жануар инстинкті ұ рып-соғ уғ а итермелесе, онда спортпен айналыс. Аталғ ан мұ қ таждық ты қ ылмыстық жолмен қ анағ аттан-дырсаң, тү рмеге қ амайтын болса, спорт арқ ылы қ анағ аттандырсаң, тү рмеге қ амамақ тү гілі, қ олпаштап, алақ анғ а салып жү реді: чемпион боласың! Басқ аша ә сірелеп айтқ анда, ''Ол'' дегеніміз асау ат сияқ ты, ал ''Эго'' - оны ү йретуші шабандоз, ал ''Жоғ ары эго'' - аттың жү руге тиісті жолы. Жабайы жылқ ы ө з бетінше шапқ ысы келеді, жол жалғ ыз-ақ, ал адам ү стінде тізгінге ие бола алмай дал болады.

Бірақ З.Фрейдтің бұ л айтқ андары қ ылмыскерлірді, ә сіресе, зор-лық шыл қ ылымскерлерді ақ тап алғ андай болды. Себебі, біреуді зорлап тастап, ''мен емес кінә лі, бә ріне ''ол'' кінә лі, сол мені қ ыста-лағ ан'' деп айтуы ә бден мү мкін. Осығ ан байланысты З.Фрейдттің де сыншылары жетіп артылады. Қ арсыластары санағ а бағ ынбайтын деп жү рген инстинкті ә уел бастан тә рбиелеуге болатындығ ын, Фрейд либидоның кү шін соншалық ты арттырып кө рсететіндігін айтты. Фрейдке қ арсылар ''жабайы жылқ ыны'' қ ұ лыншақ кезең інен жү ген-деуді ұ сынады.

Фрейдтің либидосы теологиядағ ы ''нә псі'' ұ ғ ымымен де қ абысады. Сол сияқ ты фрейдтің Эдип комплексіне байланысты пікіріне қ атысты дау да біртө бе болып келеді. ''Эдип комплексі'' - фрейдизмнің негізгі ұ ғ ымдарының бірі. Оның мә нісі - ә рбір балада ерте балалық шағ ында қ арама қ арсы жыныстағ ы ата-анасына жыныстық ә уестіктен, ө зінің жынысындағ ы ата-анасының бірінің ө лімін тілеуден тұ ратын бейсана сезімдердің комплексі туындайды-мыс. Бұ л термин қ ұ дайлардың қ алауымен ө з ә кесін ө лтіріп, шешесі екендігін білмей оғ ан ү йленген кө не грек аң ызының кейіпкерімен байланысты. З.Фрейд бойынша қ ыздарда аң ыз бойынша ә кесі ү шін ө ш алып шешесін ө лтірген ''Электраның комплексі'' болады. Кейіннен адам ө се келе ө зінің осы жыныстық ә уестіктері ү шін ары алдында азап шегеді. Осыдан барып, бейсана дең гейде конфликтіге алып келетін кінә лілік сезмі пайда болады-мыс.

Қ ылмыскердің тұ лғ асы дегеніміз - қ ылмыс жасағ ан тұ лғ аны сипаттайтын жә не оның қ ылмыстық мінез-қ ұ лқ ына ық пал ететін ә леуметтік-демографиялық, ә леуметтік-психологиялық, адамгершілік, қ ұ қ ық тық қ асиеттердің, белгілердің, байланыстардың, қ атынастардың жиынтығ ы. Ол адамның ә леуметтік беті. Осы жерде Қ аз дауысты Қ азыбек бидің

''Ерден ердің несі артық?

Ептестірген сө зі артық,

Малдан малдың несі артық?

Бір-ақ асым еті артық,

Жерден жердің несі артық?

Бір-ақ уыс шө бі артық '',

- деген аталы сө зін еске алсақ болады, адамнан адамның артығ ы - қ асиетінде ғ ана, олар да ө з кезегінде туа бітті немесе ә леуметтік ортадан алғ ан белгісі болуы мү мкін. Қ ылмыскер тұ лғ асын сипаттау ү шін оның бала кү нінен бастап бойына сің ірген барлық қ асиеттерін адақ тап шығ у керек. Біреуді бойы ұ зын деп жақ сы кө рсең із - ол биологиялық қ асиеті, енді береуді ақ ылды деп сыйласың ыз - ол психологиялық -интеллектуалдық қ асиеті. Қ ай ортада сыйлы-сыйсыз болу да адамның белгілеріне, қ асиеттеріне байланысты. Бір ортада сұ раныс пен қ адірлеуге ие белгі келесі ортағ а қ ажеті шамалы. Мысалғ а, мектепте бақ ылау жұ мысы ү стінде ақ ылды бала сыйлы, ө йткені оның есепті тез шығ ара алатын қ асиеті бар, ал жоғ ары сыныптың балаларымен есеп айырысқ анда басбұ зар баланың сыйы артады, оғ ан білімнің қ ажеті жоқ, тек тө белесе білу керек. Ө мірде мынау қ ылмыскердің тұ лғ асының қ асиеті деп шодырайып

шығ ып тұ рғ ан қ асиет болмайды, ол қ арапайым ө мірде нақ ты адамның

белгілі бір қ асиеті, тек оны біз сырттай ғ ана мына қ ылмыскердің тұ лғ асын сипаттайтын ''бә лен'' деген қ асиеттері бар деп бағ алаймыз.