Дәріс тақырыбы: Жастардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетін қалыптастырудың ерекшеліктері

жоспары:

1. Бастауыш мектеп жасындағ ы балалардың сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениетін қ алыптастырудың ерекшеліктері

2. Жасө спірімдердің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениетін қ алыптастырудың ерекшеліктері

3. Студенттердің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы мә дениетін қ алыптастырудың ерекшеліктері

Дә ріс:

Қ азақ стан Республикасының Конституциясында - Қ азақ стан Республикасы ө зінің демократиялық, зайырлы, қ ұ қ ық тық жә не ә леуметтік мемлекет ретінде орнық тыратыны жә не оның ең қ ымбат қ азынасы – адам жә не адамның ө мірі, қ ұ қ ық тары мен бостандық тары», - деп баян етілген.

Заң жә не оның алдында азаматтардың тең дігі ең маң ызды міндет етіп қ ойылатын қ ұ қ ық тық мемлекет жағ дайында қ ұ қ ық тық мә дениет пен сауаттылық тың ролі артады. Республикада ө тіп жатқ ан қ ұ қ ық тық реформалардан басқ а қ ұ қ ық тық мемлекетті қ ұ рудың ерекше белгілерінің бірі болып тұ рғ ындардың қ ұ қ ық тық мә дениеті мен қ ұ қ ық тық санасының жоғ ары дең гейі табылатын толық қ анды азаматтық қ оғ амды қ алыптастыруды қ ажет етеді.

Жалпығ а қ ұ қ ық тық білім беру ә рбір азаматқ а кә сіби жә не қ оғ амдық міндеттерін орындау ү шін ө з қ ұ қ ық тарын қ орғ ай алуды ү йрету ү шін қ ажетті білім алуғ а бағ ытталғ ан. Оның мақ саты – азаматтарғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беру, қ ұ қ ық тық білімді насихаттау.

Тә уелсіз, егеменді, демократиялық елімізде қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ рудың негізі мектеп табалдырығ ынан басталады. Қ ұ қ ық тық мемлекеттің негізгі белгісі азаматтық қ оғ амды қ ұ ру ү шін қ оғ ам азаматтарының парасаттылық, ә ділеттілік қ асиеттерімен қ атар, санасы мен мә дениетін дамыту негізінде қ ұ қ ық тық тә рбие беру бірден бір ө зекті мә селе болып табылады. Оқ ушы жастардың қ ұ қ ық тық тә ртібін дамыту ү шін олардың қ ұ қ ық тық сауатын ашқ ан дұ рыс.

Бү кіл ә лемнің белгілі бір заң дылық тарымен ө мір сү ретінін қ азіргі заман ғ ылымы жан-жақ ты дә лелдеп отырғ аны мә лім. Соның ішінде бұ л заң дылық тар жастарғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беруде адамзаттың жан дү ниесі мен рухани ішкі ө мірін де қ амтиды.

Қ азіргі уақ ытта қ ұ қ ық тық мемлекет қ ұ ру мақ сатында азаматтық қ оғ амды жоғ ары дә режеде дамыту, жастардың қ ұ қ ық тық сана-сезімі мен қ ұ қ ық тық мә дениетін қ алыптастыру қ ұ қ ық тық тә рбиенің ә діс-тә сілдерімен жү зеге асырылады. Ал тұ лғ аның қ ұ қ ық тық санасы мен мә дениеті мектеп табалдырығ ынан бастау алатын қ ұ қ ық тық тә рбие ү дерісінің ө тілу сапасына байланысты дамиды.

Қ Р Президентінің «Қ азақ станның ә леуметтік модернизациясы: Жалпығ а Ортақ Ең бек Қ оғ амына қ арай 20 қ адам» бағ дарламалық қ ұ жатында «Қ азақ стан қ ұ қ ығ ы» инновациялық курсын енгізуді қ арастыратын білім мен тә рбие берудің модернизациясын енгізу қ ажеттілігі атап кө рсетілген.

Мемлекет басшысы «оқ у орындарында «Қ азақ стан қ ұ қ ығ ы» сияқ ты пә ннің болмауы қ ұ қ ық тық нигилизмге жә не жастардың сауатсыздығ ына», оның ішінде тұ рғ ындардың барлығ ының сауатсыз-дығ ына ә кеп соқ тырады деп атап кө рсетті. Қ азақ стандағ ы білім беру жү йесі ескірген ә дістемелерге негізделген, оны тездетіп жаң арту қ ажет, дейді Нұ рсұ лтан Назарбаев. «Мысалы, ө те кө кейкесті болып табылатын «Қ азақ стан қ ұ қ ығ ы» (оның болмауы жастардың қ ұ қ ық тық нигилизмі мен сауатсыздығ ына соқ тырады), «Ө лкетану» (туғ ан жерге махаббат отаншылдық тың негізі ғ ой), жеке табысқ а жетудің, жеке тұ лғ аның ә леуметтенуінің ә дістемесі сынды «Акмеология» сияқ ты пә ндер қ айда?», дейді елбасы. Оның ойынша, олардың болмауы салдарынан жастардың едә уір бө лігінің ә леуметтік инфантилизміне, ересек ө мірге бейімделе алмауына, басқ а да келең сіздіктерге ұ рындырады. Жастардың бір бө лігі діни секталардың, экстремистердің, есірткіге қ ұ мар жә не қ ылмыстық топтардың «оң ай олжасына» айналады. Мұ ның бә рінің басты себебі – ә леуметтік инфантилизм, ө зінің ө мірі мен ө з отбасының ә л-ауқ аты ү шін ө зі жауап бере алатын ересек ә рі кемел азамат болуғ а шамасы жетпеушілік. Сондық тан бү гінгі таң да оқ у-тә рбие ү дерісін тү бірінен ө згерту маң ызды.», - деп атап ө тті президент.

Жеке тұ лғ аны жан-жақ ты дамытатын тә рбие саласының бірі - қ ұ қ ық тық тә рбие. Ә рбір азамат ө з мемлекетінің заң ына жауапкершілікпен қ арап, оны орындауды ө з міндеті деп есептеуі тиіс. Ол сан қ ырлы кү рделі процесс. Жастық шақ та адамның қ оғ амдық белсенділігі артады, сана-сезімі ө седі, психикасы шың далып нығ ая тү седі. Ол қ оғ амнан ө з орнын табуғ а тырысады, ө зін қ оршағ ан ортағ а сын кө збен қ арай бастайды.

Жастарғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беру - ол жастардың қ оғ амдық, саяси жә не мә дени жағ ынан ө сіп-жетілуін, олардың санасында жоғ ары адамгершілік қ ағ идаларының орнығ уын, ә леуметтік белсенділігінің артуын жә не рухани жағ ынан бай, жан-жақ ты қ алыптасуын кө здейді. Қ ұ қ ық тық тә рбие жалпығ а бірдей заң дылық ты белгілі мақ сатпен жә не принциппен жү ргізуді кө здейді. Оның заң дылық тары мен мә нін ұ ғ ыну ү шін тек теорияғ а кө ң іл бө ліп қ ана қ оймай, оның саяси, ең бек, адамгершілік тә рбиемен бірлесе жү ргізілуі қ ажеттіліктерін ескеру керек.

Қ ұ қ ық тық тә рбиенің негізгі мақ саты – жеке тұ лғ аның қ алыптасуына, оның жан-жақ ты толық қ анды дамуын қ амтамасыз ету. Бұ л міндеттер оң шешімін табу ү шін жеке адамның дамуы қ алай ө тетінін жә не қ алыптасуына қ андай жағ дайлар ық пал ететінін білу қ ажет.

Қ ұ қ ық тық білімнің жастардың санасын қ алыптастырудағ ы орны ерекше. Сондық тан да олар қ ұ қ ық тық ақ параттармен қ амтамасыз етіліп отырылуы қ ажет. Жастарғ а қ атысты қ ұ қ ық тық бағ дарлама, тү рлі кездесулер, пікір-талас, олимпиада, кештер, сайыстар, семинар- тренингтер, жас ерекшеліктеріне байланысты тү рлі кө ркемдік, хроникалық -қ ұ жаттық, ғ ылыми фильмдер, кө рсетуге болады.

Балалардың бос уақ ытын ұ тымды да пайдалы ө ткізуі ү шін оларғ а жағ дай жасалғ аны жө н. Олар ө здері қ ызығ атын спорт секцияларына, ә ртү рлі курстарғ а қ атысып, сауық тыру орындарында демала алады. Сонымен қ атар кітапханаларда ө з білімдерін жетілдіре отырып, ақ парат алудағ ы жаң а технологияның жетістіктерін пайдалана алады. Қ ұ қ ық тық білім, тә рбие беруде мектептің, отбасы мен қ оғ амдық ұ йымдардың ә сері мол. Ата-аналармен байланыс неғ ұ рлым тиімді болуы ү шін оның ә ртү рлі жолдарын қ олдану қ ажет. Ол ү шін мектеп пен ата-ана бірлесіп жұ мыс жасауы тиіс.

Қ ұ қ ық тық тә рбие беру баланың жеке тұ лғ асын қ алыптастырып, олардың бойына жоғ ары идеялық пен қ оғ амдық меншікке қ атынасты кө зқ арасты дарытудың асыл міндеттерін атқ арады. Мемлекетіміз жастарғ а қ ұ қ ық тың тә рбие беру ісіне ү немі маң ыз беріп келеді. Қ азақ стан заң дарына терең қ ұ рмет сезімін қ алыптастыру, оларды сө зсіз сақ тау жә не орындау -ұ зақ уақ ыт тә рбие жұ мысын жү ргізудің жемісі. Кө біне қ ұ қ ық тық сананың тө мендігі, материалдық жә не рухани игіліктердің не екенін жө нді тү сінбеушілік қ оғ амғ а жат қ ылық тарды туғ ызады. Сондық тан да ә р оқ ушының санасына қ ұ қ ық тық нормаларды жеткізу, жеткізіп қ ана қ оймай оның кү нделікті мінез-қ ұ лық нормасына айналдыру ү шін кү ресу қ ұ қ ық тық тә рбиенің міндеті болып табылады.

Жастар қ оғ амның белсенді, ұ тқ ыр бө лігі, жаң ашылдық тың, ерекше жә не шығ армашылық шешімдердің қ айнар кө зі. Сонымен қ атар жастар реформаларды жалғ астырушы, Қ азақ стан Республикасының болашақ тағ ы ә леуметтік-экономикалық тұ рақ тылы-ғ ының кепілі ретінде қ атысады. Халық арасында, ә сіресе жастар арасында қ ұ қ ық пен қ ұ қ ық тық нормаларды қ олдану ерекшеліктерін тү сіндіру қ оғ ам ө мірінің барлық жақ тарын реформалау жағ дайындағ ы қ ажеттілік болып табылады.

Біз ел Конституциясында негізгі қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды бекіттік. Бү гінгі кү ні Қ азақ станның барлық азаматтары тең қ ұ қ ық тар мен мү мкіндіктерге ие, Қ азақ стан-2050 стратегиясы – Қ азақ стан-2030 стратегиясының жаң а кезең дегі ү йлесімді дамуы кезең інде «Біз кімбіз, қ айда барамыз жә не 2050 жылғ а қ арай қ айда болғ ымыз келеді?» деген сұ рақ тарғ а жауаптар алынды.

Бү гінгі егемен еліміздің тірегі – білімді ұ рпақ, еліміздің мә ртебесін асқ ақ татып, экономикасын, ішкі жә не сыртқ ы саясатын дамыту жастардың қ олында. Жас буынғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беру мә селесі – қ азіргі қ оғ амның ең негізгі маң ызды міндеттерінің бірі. Олай болса, ә ң гіме аяғ ын Елбасымыз Нұ рсұ лтан Назарбаевтың сө зімен бітіргім келіп отыр: «Біздің еліміз қ ұ қ ық тық мемлекетті орнық тырып дамытуды мақ сат етіп отырғ ан мемлекет. Сондық тан, жастардың қ ұ қ ық тық тә ртібін, қ ұ қ ық тық сауатын, Ата Заң ымызғ а деген қ ұ рметін арттыра отырып, жан-жақ ты тә рбиелеу керек».

Тұ лғ аны жан-жақ ты ү йлесімді тә рбиелеу саласының бірі — қ ұ қ ық тық тә рбие. Ол қ оғ амның ә рбір азаматының мемлекеттік заң дарды аса жауапкершілікпен орындап отыруы талаптарымен тығ ыз байланысты. Ә сіресе оның елімізде жү ріп жатқ ан жариялылық, қ ұ қ ық тық жә не зайырлы қ оғ ам орнату ү дерісімен байланысының маң ызы ерекше. Мектептегі қ ұ қ ық тық тә рбиенің мақ саты:

Оқ ушыларғ а мемлекет, қ ұ рылым жә не қ ұ қ ық, қ ұ қ ық тық нормалар жайында жан-жақ ты білімдерді мең герту. Бұ л бағ ытта мектеп Жарғ ысы, оқ ушыларғ а арналғ ан мінез-қ ұ лық ережелері қ ұ қ ық тық білімнің алғ ашқ ы негізін қ алайды. Онда оқ ушылардың қ ұ қ ық тары мен міндеттері туралы нормалар бар.

Мемлекет пен мемлекеттік заң дарғ а қ ұ рметпен қ арау сезімдерін тә рбиелеу. Мұ ндағ ы маң ызды мә селе – бү гінгі таң да елімізді қ айта қ ұ ру кезең інде Парламентте қ абылданып жатқ ан заң дарды таныстыру, олардың қ оғ амдағ ы демократияны дамытып, ә ділдікті баянды етуде атқ аратын қ ызметі мен ерекшеліктеріне кө ң іл бө лу, соның негізінде оқ ушылардың сана-сезімін қ оғ ам, заң алдындағ ы жауапкершіліктерімен тә рбиелеу.

Жеткіншектердің мінез-қ ұ лық тары мен жү ріс-тұ рыстарын заң талаптарына сай қ алыптастырып, адамгершілікті ә дет-дағ дығ а айналдыру.

Біздің қ оғ амымыз гуманист-ұ жымшыл, ол халық ү шін қ ызмет жасайтын жан болуы керек. Ата Заң ның 14-бабында «Заң мен сот алдында жұ рттың бә рі тең» деп атап кө рсетілген. Олай болса адам баласы Қ азақ стан Республикасының азаматы болғ ан жерде бір-біріне қ амқ ор болып, ел байлығ ын халық игілігіне жұ мсауғ а атсалысуы тиіс. Ол ү шін қ ұ қ ық тық тә рбиенің міндеті — жасө спірімдерді адамзаттық белсенділігіне қ алыптастыру, заң ды бұ зушылық қ а қ арсы кү ресу. Ә ртү рлі ә леуметтік-қ ұ қ ық тық маң ызы бар жұ мыстарғ а қ атыстыру.

Қ ұ қ ық тық тә рбиенің нә тижелі болуы ү шін оқ ушылардың жасын ә леуметтік-психологиялық ерекшеліктерін, ә р баланың жеке басының қ асиеттерін ескеру қ ажет. Сол себептен де қ ұ қ ық тық тә рбие беру жұ мысы бірнеше сатыдан тұ рады: 1-4 сыныпта (бастауыш мектеп); 5-7 сыныпта; 8-9 сыныпта; 10-11 сыныптар аралығ ында. Сатыдан сатығ а кө шкенде қ ұ қ ық тық тә рбие кү рделеніп, терең дей береді. Оқ ушылардың қ ұ қ ық тық сана-сезімін қ алыптастыруда бір сатыда қ ол жеткен табыс келесі сатыда баянды етіліп, молая беруі тиіс. Тә рбиенің негізі мектепте оқ у болса, оқ ушыларғ а оқ у пә ндерінің қ ұ қ ық тық тә рбие берудегі қ ызметі айрық ша. География, табиғ аттану, зоология пә ндерін оқ ытқ анда балаларғ а қ оршағ ан ортаны сақ тап, тиімді пайдалануғ а, қ орғ ауғ а арналғ ан заң дар туралы мә лімет беруге болады. Ата Заң ның 38-бабында «Қ азақ стан Республикасының азаматтары табиғ атты сақ тауғ а жә не табиғ ат байлық тарына ұ қ ыпты қ арауғ а міндетті» - деп атап кө рсетілген.

Оқ ушыларғ а қ ұ қ ық тық тә рбие беруде сыныптан, мектептен тыс жұ мыстардың да алатын орны ерекше. Осы бағ ыттағ ы жұ мыстарғ а жататын тә рбие берудің жолдары мыналар:

1. Мораль мен қ ұ қ ық мә селелеріне арналғ ан лекциялар мен ә ң гімелер ө ткізу;

2. Сот, ә ділет, прокуратура, полиция, денсаулық сақ тау қ ызметкерлерімен кездесу ұ йымдастыру;

3. Қ ұ қ ық мә селелеріне арналғ ан кештер, конкурстар, олимпиадалар ұ йымдастыру;

4. Қ ұ қ ық тық ү йірмелер, білім мектептерін, университеттерді ұ йымдастыру;

5. Оқ ушылар конференциялары, айтыстары, адамгершіілк жә не қ ұ қ ық тақ ырыптарына байланысты арнаулы жә не кө ркем ә дебиеттерді талқ ылау;

6. Қ ұ қ ық тық тақ ырыптарғ а арналғ ан деректі жә не кө ркем фильмдерді талқ ылау;

7. 16 жасқ а толып, куә лік алғ ан оқ ушыларды қ ұ рметтеп, қ ұ ттық тау;

8. Мектептегі қ ұ қ ық сақ тау жұ мысының хал-жағ дайы туралы қ абырғ а газет, бюллетень шығ ару;

9. «Жас заң гер» клубын ұ йымдастыру;

10. Ай сайын «қ ұ қ ық ты насихаттау мен қ ұ қ ық бұ зушылық тың алдын алудың бірың ғ ай кү ндерін» жү ргізу.

Қ ұ қ ық тың тә рбиені заман талаптарына сай жү ргізу ү шін ең алдымен сынып жетекшілерінің жә не мектептердің озат тә жірибесін терең зерттеп, нә тижесін оқ у жә не тә рбие жұ мыстарында ұ тымды, жинақ ты етіп пайдаланып, оң тайлы формалар, ә дістер мен тә сілдерді іздестіру қ ажет.
Қ ұ қ ық тық лекториялар. Мектептерде жоғ ары сыныптар оқ ушылары ү шін ұ йымдастырылады. Лекторийлердің мақ саты -жеткіншектер мен жасө спірімдерді еліміздің заң дарына жә не халқ ына қ ұ рмет сезімін тә рбиелеу, қ ұ қ ық тық біліммен қ аруландыру, оны насихаттау. Лекториялардың жоспары бір жылғ а жасалып, онда лекциялар тақ ырыптары кө рсетіледі.
Кинолекториялар - ә р тү рлі жастағ ы балалар ү шін ұ йымдастырылады. Оқ ушыларғ а жас ерекшеліктеріне байланысты тү рлі кө ркемдік, хроникалық -қ ұ жаттық, ғ ылыми фильмдер, кино-фильмдер кө рсетуге болады.
Жасө спірімдердің заң тану мектептері. Мұ ндай мектептерді жастар сарайы, жалпы білім беретін орта мектептердің жанынан ұ йымдастыруғ а болады. Негізгі мақ сат - жас тү лектерді қ ұ қ ық жә не ең бек, азаматтық жә не заң дары жайлы біліммен қ аруландыру. Мектептердегі қ ұ қ ық тық тә рбиенің басқ а формалары: қ ұ қ мқ тық білім факультативтері, дә ріс, баяндама, ә ң гіме, пікір-талас, олимпиада, кештер, сайыстар, т.б.
Оқ ушылардың қ ұ қ ық тық мә дениетін кө теру ісі кешенді шараларды шешуді талап ететіндігін біз жоғ арыда байқ адық. Жас ұ рпақ қ а қ ұ қ ық тық тә рбие берудің мақ саты — еліміздің заң дары мен тә ртіп ережелерін сыйлау, оны орындау, жастарды азамат ретінде Отаншылдық қ а баулу, еліміздің материалдық жә не рухани байлығ ын ү немді пайдалануғ а, оны байытуғ а, адал ең бек етуге тә рбиелеу, айналамыздағ ы адамдарғ а қ иянат, зорлық -зомбылық, қ ылмыс жасамауғ а ү йрету, бауырмалдық қ а, мейірімділікке, ізгілікке бағ ыттау.

Адамның саяси жә не адамгершілік кө зқ арасы мен ішкі нанымы қ ұ қ ық тық мә дениетінің «іргетасы» саналады. Тө мендегі аталғ ан жағ дайлардың іргетасының қ алай қ аланғ анына байланысты болады:

- қ ұ қ ық тық білімнің сапасы жә не оны қ олдана алу;

- заң ғ а қ атыстық сипат (заң ды сыйлау сезімі, заң дылық ты сезіну);

- қ ұ қ ық тық норманы орындауғ а дайын тұ ру;

- заң дылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіпті нығ айтуд белсенділік кө рсету.

Қ ұ қ ық тық мә дениетті қ алыптастыру жұ мыстарын жү ргізу барысында мыналарғ а мә н беру керек:

- жастар демократия негіздерін оқ ып-ү йренулері тиіс;

- олар ө з қ ұ қ ық тары мен міндеттерімен танысып қ ана қ оймай, бостандық, тұ лғ а, қ ұ қ ық тық мемлекет деген ұ ғ ымдармен таныс болуы керек;

- қ айырымдылық жә не зұ лымдық, ә демілік жә не талғ амсыздық, т.б. қ ұ қ ық нормасымен байланысты елестетіп отырулары қ ажет;

- қ ұ қ ық тық тә рбие адамгершілік жә не эстетикалық тә рбиемен байланысты болуы міндетті;

- заң туралы аса қ ызығ а білгені дұ рыс. Ө йткені қ ұ рғ ақ ақ парат оқ ушылардың миына жетпейді, жү регін елең детпейді. Жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың қ ұ қ ық тық жаң аруы мақ сатында ә р тү рлі шығ армашылық нысандарды қ олдану қ ажет.

Мектепте қ ұ қ ық тық тә рбие беру ү дерісін кезең -кезең мен ө ткізген жө н. Оқ ушылар 1-4 сыныптарда алғ ашқ ы қ ұ қ ық тық ұ ғ ымдармен танысады, адамгершілік тә рбиесіне баса кө ң іл бө лінеді. Содан кейін ә ркімнің ө з істеген ісіне жауапкершіліктің болатыны тү сіндіріледі. Мысалы, олар мектептің ө здеріне бұ рын беймә лім ішкі тә ртібін мең гереді, міндеттерін ұ ғ ынады, алғ ашқ ы қ оғ амдық тапсырмаларды орындайды (кезекшілік, т.т.). осы ә рекеттер барысында олардың сынып, мектеп алдында жауапкершілік сезімдері қ алыптасады. 5-8 сыныптарда бастауышта алғ ан қ ұ қ ық тық білімді жетілдіреді. Қ азақ стан Республикасы заң дары туралы жалпы мағ лұ мат алады, азаматтардың негізгі қ ұ қ ық тары жә не міндеттерімен танысады, қ оғ амдық жерлердегі ережелерді тү сініп, талқ ылап, сақ тайды. Оқ ушылардың саналы ә рекеті қ алыптасады. Тә ртіп бұ зушылық қ а тө збеуді ү йреніп, жеке жауапкершіліктері қ алыптасады. Қ оғ ам алдындағ ы жауапкершіліктері артып, қ ұ қ ық бұ зушылық салдарынан арнайы мектептерге мә жбү рлеп жіберу мү мкіндігін сезінеді.

Қ ұ қ ық тық мә дениет қ алыптастырудың қ ұ лық тық аспекті қ оғ амдық ортада қ абылданғ ан нормалар мен ұ станымдар болып саналады. Қ ұ қ ық тық мә дениеттің қ ұ лық тық аспектінің мазмұ ны мемлекет қ ұ рып отырғ ан ұ лт пен сол елде ө мір сү ріп отырғ ан басқ а да халық тардың атадан балағ а, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ө тіп, осы кү нге жеткен бағ алы халық ә спеттеген мінез-қ ұ лық, жү ріс-тұ рыс, іс-ә рекеттің қ ұ нды ү лгілері болу керек.Алайда заман ө згеріп, заң да ө згеріп отырғ ан қ азіргі заманда адамдардың мінез-қ ұ лқ ы да ө згеруде. Сол себепті қ ұ лық тық нормалар саясатқ а ә серін тигізіп, ол ө з кезегінде мә дени, ә леуметтік білім жә не тұ рмыстық ө мірде де кө рініс беруде.

Сол себепті осының барлығ ы ә леуметтік институттар арқ ылы реттеледі.

Қ алай десек те балалардың қ ұ қ ық тық мә дениетін қ алыптастырудың негізінде мынадайқ ұ лық тық ұ станымдар жатады:

адамғ а болғ ан сый, қ ұ рметі, адамды жоғ ары қ ұ ндылық санауы, адамдардың кемшіліктеріне тө зімділікпен қ арау, жолдастық қ арым-қ атынас, тү сінуге, қ иын сә ттерде кө мектесіп, қ олдауғ а даяр тұ ру сияқ ты адамгершілік қ асиеттер.

Адамғ а жә не адамгершілік мұ раттарғ а сену, ә ркімнің ө зіне тә н адамгершілік қ ұ ныдылығ ының болуы, ө мірлік мақ сатының адамгершілік қ ұ ндылық тармен ұ штастыру, адамгершілік мұ рат жолында қ ызмет ету;

ө зіне талап қ ою жә не алдына қ ойғ ан мақ сатқ а ұ мтылу, ө з міндетін атқ аруғ а кү ш салу, қ оғ амның талаптарына бойсыну жә не тә ртіп сақ тауғ а ділгірлік;

«қ олымен істегенін, мойнымен кө теруге» дайын болуы, ө з іс-қ имылы мен жү ріс-тұ рысына жауапкерлік, қ ателіктерін мойындау жә не тү зетуге ұ мтылу;

Табиғ атты адамзаттың «анасы» деп тану, жер бетіндегі барлық тірі жанғ а саналы тү рде қ амқ ор болу;

Халқ ымыздың «ө зің е қ андай жақ сылық қ аласаң, басқ аларғ а да соны тіле» деген қ анатты сө зін басты ұ станым ету, ә діл, адал болуғ а, ө зіне жә не басқ аларғ а талап қ оюда тө зімділік ережесін ұ стану, адамгершілік қ ағ идаларын сақ тап, ә дептілік кө рсету;

Халқ ымыздың «мық ты болсаң нә псің ді тый» деген ережісін ұ станым ету, барлық іс-қ имылы, сұ рау- талаптары мен қ ажеттенулерін қ анағ аттандыруда ө зін тежей білу.

Бұ лар Қ азақ стан азаматтарының кодексі емес, бірақ халық тә жірибесінен осы кү нгі ө мір талаптарынан туындағ ан негізгі қ ұ лық тық нормалар. Қ азақ стан Республикасының Азаматтық Кодексін, Қ азақ стан Республикасының Конституциясын ашып қ арасақ, заң баптары мен жә не қ ағ идаларының негізінде осылардың жатқ анын кө реміз.

Қ ұ қ ық тық мә дениет дегеніміз – мемлекеттің қ ұ лық тық жү йесіне қ атысты білім, негізгі заң нормаларын білу, оларды сақ тауғ а ұ мтылу, ө з Отанының парасатты азаматтарының бірі болуғ а ұ мтылыс.

Қ ұ қ ық тық мә дениет қ алыптастырудың басты міндеттерін тө мендегідей анық тауғ а болады:

- жастар заң жә не соғ ан сә йкес қ ұ қ ық тық нормалардың бар екенін білуіне шарт тү зу;

- мемлекет тарапынан қ абылданғ ан заң ды бұ зғ ан адамның жауапқ а тартылатынын білуі;

- заң нормаларын орындау, адамгершіліктің басты ережесін орындаумен бірдей екенін білуі;

кү нделікті тұ рмыста ө зін дұ рыс ұ стауғ а ұ мтылса осының ө зі қ ұ қ ық тық мә дениеттіліктің белгісі екенін білуі жә не соғ ан ұ мтылуы.

Бү гінгі жас бала- ертең гі белгілі бір маман иесі. Осығ ан орай алдымен ө зі жә не жалпы адамның қ ұ қ ығ ына байланысты мынадай ауқ ымды білім, біліктерге ие болу керек:

Қ азақ стан Республикасы Конституциясының ө зіне жә не басқ а да азаматтарғ а байланысты тұ старын қ ұ қ ық тық нормалармен ұ штастыра білуі;

Алдымен Қ азақ стан мемлекетінің азаматы ретінде ә р оқ ушы азаматтық кодекс жә не азаматтық қ ұ қ ық тың ө з басына қ атысты тұ старын мең геруі;

Жастар туралы заң жә не оның оқ ушы, студент жастарғ а қ атысты тұ старын мазмұ ндық жақ тан тарата отырып тү сінуі;

Қ ұ қ ық тық нормаларды жә не соғ ан байланысты заң ды жә не оның мазмұ нын мең геруі;

Заң талаптарын орындамаудың салдарын талдай білуі;

Заң талаптарын орындауды ү немі қ аперде сақ тауы жә не іс-ә рекетінде оны ескеруі.

Қ ұ қ ық тық сананың дамуы- адамның барлық ө мірін дерлік қ амтитын ұ зақ, кү рделі жә не қ арама-қ айшылық ты ү рдіс.

Бірақ кө птеген кө зқ арастар, ө мірлік ұ станым, мінез-қ ұ лық мотивтері балалық шақ та қ алыптасады.

Жек тұ лғ аның қ алыптасуы кезең інде қ ұ қ ық ты тү сіну жә не оғ ан қ арым-қ атынас қ алай дамиды, кейін адамның қ ұ қ ық тық ортада ө зін ұ стауы кө біне осығ ан байланысты.

Жасө спірімдердің қ ұ қ ық тық тә рбиесінің алғ ашқ ы буыны отбасы болып табылады. Бұ л болашақ жек тұ лғ аның тә рбиесін жанұ яның негізгі міндеті етіп кө рсететін қ азақ тың дә стү рлерінен бастау алады.

Бұ л туралы халық ауыз ә дебиеті де айтады, осығ ан кө птеген ө ткен ғ асыр ойшылдары да кө ң іл бө лген.

Қ азақ стан Республикасы Конституциясының 27- бабының бірінші тармағ ында: «Неке мен отбасы, ана мен ә ке жә не бала мемлекеттің қ орғ ауында болады», ал екінші тармағ ында «Балаларына қ амқ орлық жасау жә не оларды тә рбиелеу ата-ананың етене қ ұ қ ығ ы ә рі міндеті» деп атап кө рсетілген.

Отбасында баланың мінез-қ ұ лық ының негіздері, оның қ ажеттіліктері, қ ызығ ушылығ ы қ алыптасады. Сондай-ақ, Отанғ а, ата-анағ а деген махаббат, ү лкендерге қ ұ рмет, азаматтық, ұ жымшылдық, жоғ ары жауапкершілікті сезім, ең бек етуге қ ұ штарлық, адалдық, қ айырымдылық, сезімталдық, қ ұ қ ық тық тә рбиенің негізі болып саналатын жамандық пен кү штеуге ымырасыздық сияқ ты рухани қ ұ ндылық тар дамиды.

Жанұ яның жасө спірімге тә рбиелік ә сері тікелей жә не жанама тү рдегі сипаттарда болдаы. Балағ а қ ұ қ ық тық тә рбие берудегі жанұ яның жанама тү рдегі ә сер етуі мыналардан кө рінеді:

Жанұ яның сандық қ ұ рамы;

Ата-анасының білім жә не мә дени дең гейі;

Ата-ананың бір-бірімен жә не жанұ яның басқ а да мү шелерімен ө зара қ арым-қ атынасының қ алыптасу дең гейі;

Ата-ананың жұ мысбастылығ ы.

Қ ұ қ ық бұ зушы кө птеген жасө спірімдер баласы аз жә не толық емес жанұ яда тә рбиеленген.

Жанұ я- бұ л ұ жым. Жанұ я ұ жымық белгілерін жоғ алтса, ө зінің тә рбиелік рө лінің кө п бө лігінен айырылады.

Ү ш немесе одан да кө п баласы бар жанұ яда баланың тә рбиеленуі мен дамуына жақ сы жағ дай қ алыптасады.

Бұ л жерде бала ө зінің тілегі жә не жанұ яның басқ а балалры мен мү шелерінің талаптары, қ ажеттіліктерімен ара қ атынасын белгілеуге ү йренеді.

Ү лкен жанұ яның ө мірі балағ а адамдық қ атынастардың ә р тү рінің мү мкіндіктерін кө рсетеді. Кө п балалы жанұ яда ө скен балалар қ оғ амның белсенді мү шелері болып оң ай қ алыптасады.

Ал бала жалғ ыз ө ссе, ол ү немі зейін аударғ анғ а ү йреніп, ө зімшіл болып ө седі.

Жастар арасында заң бұ зушы ә рекеттердің дең гейі ата-аналардың білімі мен мә дениет дең гейіне тікелей байланысты.

Мә дениеті тө мен жанұ яларда балалар қ ылмысы мә дениеті жоғ ары жанұ ялармен салыстырғ анда анағ ұ рлым жоғ ары. Балалар ү лкендерге, ең алдымен ө з ата-аналарына еліктейді, сондық тан олардың мінез-қ ұ лық тә ртібі балалардың тә ртібін қ алыптастыратын маң ызды фактор.

Балалардың қ араусыз қ алуына жеткізетін негізгі сбеп ата-аналардың жұ мысбастылығ ы.

Олар жұ мыстарына толық тай берілетіндігі сонша, балалардың тә рбиесіне кө ң іл бө лмейді, олардың қ ажеттілігін, қ ызығ ушылығ ын білмейді, ү йден тыс немен айналысатынына бақ ылау жасай алмайды.

Бұ ндай ата-аналардың балалармен байланысы ә лсіз болады.

Жанұ яның балалардың жек тұ лғ асына ә сер етуінің маң ызды факторы туыстық байланыс, жанұ я мү шелерінің бір-бірімен сезімдік байланысы болып табылады. Ең бастысы, баланың ата-анасымен, басқ а да жанұ я мү шелерімен қ арым-қ атынасы оның бойында махаббат сияқ ты сезімінің қ алыптасуына ә келеді.

Дегенмен, жанұ яның ә сері балағ а ү немі жағ ымды бола бермейді. Жанұ ялық қ арым-қ атынастары қ аталдық қ а, ұ рыс-керіске қ ұ рылғ ан жанұ ялар да аз емес.

Мейірімді жанұ ялық қ арым-қ атынасқ а жә не мә дени, рухани ө мірді қ алпына келтіруге, ұ рпақ тар сабақ тастығ ына, жеке тұ лғ аның жә не қ оғ амның ү йлесімді дамуына негізделген қ азақ тың жанұ ялық тә рбие дә стү рін жандандару ең маң ызды міндет болып табылады.

Орта мектеп пен жанұ яның қ ұ қ ық тық тә рбие берудегі біріккен іс-ә рекеттерінде ә ртү рлі ә дістер қ олданылады, оны екі топқ а бө луге болады. Бірінші ә дістерге ата-аналардың педагогикалық мә дениетін кө теру арқ ылы оқ ушыларғ а ә сер ету ә дістері жатады.

Екіншісіне тікелей ә сер ету ә дістері жатады.

Бірінші топқ а ата-аналар жиналысын жатқ ызуғ а болады.

Ата-аналардың жалпы жиналысында қ ұ қ ық тық тә рбие беру шараларын ө ткізудің маң ыздылығ ына тоқ талып, балаларғ а қ ұ қ ық тық тә рбие берудің жолдары айтылады.

Ақ парат мазмұ нында мектеп оқ ушыларының мінез-қ ұ лқ ына қ ысқ аша талдау жасау сипатында болады. Сыныптағ ы ата-аналар жиналысында балаларғ а қ ұ қ ық тық тә рбие берудің жас ерекшеліктеріне тоқ талуғ а, сыныпта осы бағ ытта жү ргізіліп жатқ ан жұ мыстармен, кейбір заң актілерімен таныстыруғ а болады.

Ата аналардың педагогикалық мә дениетін кө терудің басқ а тү рі қ ұ қ ық тық тә рбие мә селелері бойынша дә рістер оқ у, ә ң гімелесу, педагогикалық ө зіндік білімін кө теруге арналғ ан нұ сқ аулар, балаларғ а адамгершілік- қ ұ қ ық тық тә рбие беру жө нінде нақ ты тапсырмалар беру, адамгершілік- қ ұ қ ық тық тақ ырыптардағ ы ә дебиеттерді ата-аналармен талқ ылау болып табылады.

Білім беру мекемелері мен жанұ яның қ ұ қ ық тық тә рбие берудегі бірлескен іс-ә рекетінің қ осымша тү рі кең естер беру, педагогикалық практикумдар, диспуттар ө ткізу, кинофильмдер кө рсету болып табылады. Ата-аналар мен мұ ғ алімдердің жеке кездесулерінің пайдасы кө п.

Жалпы жас жеткіншектің қ ұ қ ық бұ зушылық жолына тез икемделіп, ересектер ық палына еруі – мектеп пен ата-ананың кінә сі.

Егер ә рбір ата-ана баласының сабақ тан тыс уақ ытта қ андай іспен шұ ғ ылданып жү ргенін кү нделікті бақ ылап отырғ ан болса, ө кінішті жайлардың аз болары сө зсіз.

Баланың достарының кім екенін, мектепте қ алай оқ итынын қ адағ алау ата-ана тарапынан кү нделікті дағ дығ а айналса, бақ ылаудың барын сезінген бала қ ұ қ ық бұ зушылық қ а сирек барар еді.

Кез-келген баланың ең алғ ашқ ы тә рбиешісі- ата-ана, яғ ни, жасө спірімді сапалы тә рбиелеуге ық пал етуші негізгі субъект.

Жасө спірімді қ ұ қ ық тық тә рбиелеу ойдағ ыдай жү зеге асуы ү шін тек жанұ яның ә сері аз болатынын ескергеніміз жө н.

Сондық тан да, баланың уақ ыты кө біне мектепте ө ткендіктен мектеп пен жанұ я тә рбиені сапалы жү зеге асыру ү шін тығ ыз байланыста болулары қ ажет.

Мектеп пен жанұ я арасындағ ы қ атынас ата-аналар жиналыстарын ө ткізу, ата-аналар комитеттерін ұ йымдастыру арқ ылы жү зеге асады.

Кә мелетке толмағ андар ө з ата-аналарына қ арап, олардың мінез-қ ұ лқ ына бағ а бере отырып, олардың идеясын жә не ө негесін қ абылдайды.

Балаларды тә рбиелеу – қ ұ қ ық тық қ ана емес, адамдық жә не заң дылық міндет те. Осымен байланысты балаларды қ алай тә рбиелеу керек деген заң ды сұ рақ туады. Бала тә рбиелеу ісінде ә р халық тың ө зінде ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан ә дет-ғ ұ рып, салт-дә стү ріне байланысты ә дістері бар.

Ата-ана ө з баласын ең алдымен ұ лттық дә стү рге, инабаттылық қ а тә рбиелейтіні табиғ и нә рсе.

Ата-аналар ө здерінің балаларын тә рбиелей отырып, оны қ орғ ауғ а да қ ұ қ ылы. Ә лі жасы жетпегендіктен, ә лі қ абілеті толық қ алыптаспағ андық тан балалар ө з мү дделерін ө здері қ орғ ай алмайды.

Сондық тан ата-аналар, балаларының қ ұ қ ығ ын қ орғ ауғ а міндетті. Бұ л оның мү лкіне де, жеке басына қ атысты.

Бұ ғ ан заң жү зінде белгіленетін қ ұ қ ық, мысалы, баланың қ ұ қ ығ ын бұ зуғ а жол бермеу ү шін кү ресу мә селесі де қ осылады. Ата- аналар ө з балаларының заң ды ө кілі болып табылады.

Мұ ның мә нісі, ата-ана баласы ү шін кез-келген мұ қ тажын жоқ тауғ а молынан қ ұ қ ылы. Мұ нымен ата-ана қ амқ оршы мен қ арамағ ына алушыдан ерекшеленіп кө рінеді.

Ә ке мен шешенің қ ұ қ ығ ы тең бе-тең. Сондық тан екеуі де ө зінің кә мелетке толмағ ан балаларының заң ды ө кілі болып табылады.

Ата- аналар ө здерінің міндеттеріне былай да теріс қ арамайтыны табиғ и нә рсе.

Дегенмен, ө кініке қ арай, ө мірде басқ а да кездесетіні жасырын емес. Тә рбиеден қ ате жіберілсе, оның салдары ата-ананың ө зіне тиеді.

Тә рбиесіздік пен адамгершілікке жатпайтын тә ртіп балағ а оң айғ а соқ пайды.

Қ оғ ам, басқ а адамдар да мұ ндай қ ылық тардан зардап шегеді. Мұ ның арты қ ұ қ ық бұ зушылық қ а дейін ә келіп соғ атыны тағ ы бар.

Сондық тан ө зінің борышн дұ рыс атқ армағ ан ата-анағ а заң ның да қ олданатын шарасы болады.

Кейбір сирек жағ дайларда ата-ана ө зінің ата-аналық қ ұ қ ығ ынан заң жү зінде айырылуы мү мкін.

Кейбір сирек кездесетін жағ дайлар дегеніміз не?

Енді соғ ан келейік.

Біріншіден, егер ата-ана адамгершілік, ә дептілік тә рбиесімен айналыспаса, оқ уы мен қ алыпты дамуына қ ажетті жағ дай жасамаса, онда ол баласын тә рбиелеудегі ө зінің міндетінен жалтарғ андық қ а жатады.

Екіншіден, мұ ндай жағ дайда ата-аналар ө здерінің қ ұ қ ығ ын теріс пайдаланғ ан болып табылады.

Ү шіншіден, егер ата-ана ылғ и да ұ рып-сабаса, қ орқ ытса, тамақ бермесе, ү йден қ уып жіберсе, қ адір-қ асиетін қ орласа;

Тө ртіншіден, ата-ана ө зінің адамшылық қ а жатпайтын, қ оғ амғ а қ арсы қ ылығ ымен зиянды тү рде ық пал етсе;

Бесіншіден, ү немі маскү немдікке, нашақ орлық қ а салынса, ондай ата-аналарды ата-аналық қ ұ қ ық тан айырады.

Қ ұ қ ық тық тә рбие мақ саты- оқ ушыларды қ ұ қ ық тық мә дениет пен қ ұ қ ық тық ә рекет- қ ылық қ алыптастырып, оларды қ ұ қ ық тық заң дылық талаптарын тү сінуге ә рі мойындауғ а баулу.

Қ ұ қ ық тық тә рбиеге байланысты іс-ә рекеттер мазмұ ны- қ ұ қ ық ы бұ зушылық ә рекеттерге арқ ау болар жағ дайларды (ө мір мен тә рбиедегі қ олайсыз жайттарды) жою;

Оқ ушылардың ө мірі мен тә рбиесіне орай жағ дайлар мен оларды қ оршағ ан ортаны зерттеу;

Тә рбиеленушіні жеке ұ станымдарына тү зетулер енгізу;

Отбасы тә рбиесінде қ олданылатын басты ә дістер- бұ л ө неге-ү лгі, бірлікті ең бек іс-ә рекет, ә ң гіме-сұ хбат, қ олдап-қ уаттау, баланы қ орғ ау.

Қ ұ қ ық тық тә рие, сана сезімінің қ алыптасуы- жастардың ө зін азамат есебінде сезінуіне кө мектесу керек.

Тек қ ана ө з басы заң ды бұ збай, оны орындаумен шектелмей, ә р азамат ө зін қ оғ амның мү шесі, мемлекет пен қ оғ ам ісіне белсене қ атысатын азамат екенін тү сіну керек.

Тек сонда ғ ана қ ұ қ ық тық тә рбие берудің қ оғ амдық мә ні барын байқ аймыз. Ал қ ұ қ ық тық тә рбие беру жанұ ядан басталып, мектепте жалғ астырылса, қ ұ қ ық тық сананың қ алыптасуында табысқ а жетуге болар еді.

Негізгі ә дебиеттер: 1, 2, 3, 4, 5;

Қ осымша ә дебиеттер: 11, 12, 13;