ші ширегіндегі қазақ-жоңғар қатынастары.

17 ғ асырда Қ азақ хандығ ының ішкі саяси жағ дайы ауыр болды, бірте бірте ү ш жү здің ә рқ айсысына ө з алдына жеке хандық тың қ ұ рылуына алып келді, Жү здерді билеген кіші хандар сө з жү зінде Қ азақ хандығ ының ұ лы ханына тә уелді болғ анымен, іс жү зінде ө з алдына дербес жү ргізді, Қ азақ хандығ ының ішкі-сыртқ ы жағ дайын зер сала бақ ылап отырғ ан ойрат тайпалары қ азақ жеріне баса-кө ктеп кіріп жақ сы жайылымдарды басып алып, ондағ ы қ азақ тарды қ уып шық ты

1722 жылы Цин императоры Кансидің ө лімінен соң Севан Рабдан енді басты кү шті Қ азақ хандығ ына бағ ыштады. Кенеттен жасалғ ан шабуылды кү тпеген қ азақ қ олы соғ ысқ а дайын емес болатын. Ә скер кү шін біріктіріп ү лгермеген қ азақ хандары елдің орталық аудандарына шегінуге мә жбү р болды. 1723 жылы Севан Рабданның 100 000 адамдық жасағ ын бастағ ан оның балалары Қ алдан Серен мен Шоно қ азақ ауылдарына басып кіріп, ойран салды.

1723ж алауыздық етек алып, рулық тартыс, билік ү шін ішкі саяси кү рес кү шейді. Ал бұ л жағ дайды кө ршілер дереу пайдаланды. Жан-жақ тан: солтү стік пен батыстан – Ресей мемлекетінің, шығ ыстан – жоң ғ арлардың, оң тү стіктен – Орта Азия хандық тарының саяси қ ысым жасауы айқ ын аң ғ арылды. Қ азақ халқ ы ү шін ең басты қ ауіп – Жоң ғ ар хандығ ы тарапынан тө нді.. 1718 жылдың кө ктемінде Аягө з ө зенінің бойында қ азақ жасақ тары мен жоң ғ ар ә скерлерінің арасында болғ ан ү ш кү ндік қ антө гіс ұ рыста қ азақ тар жең іліп қ алды. Қ азақ хандық тарының саяси бытыраң қ ылығ ын пайдаланып, 1723 жылы кө ктемде жоң ғ арлар 70 мың ә скермен жеті бағ ыттан қ азақ жеріне тұ тқ иылдан басып кірді. Жоң ғ арлар халық ты жаппай қ ырып, мал-мү лкін тонады. Қ апыда қ алғ ан қ азақ тар ү йлерін, мал-мү ліктерін тастап босып кетуге мә жбү р болды. Қ аратау мен Арыс ө ң іріндегі қ азақ тардың кө п бө лігі жаудың қ олынан қ аза тапты. Алтай ө ң ірі толығ ымен жоң ғ арлардың қ олына кө шті. Қ азақ тарихында бұ л кезең «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» деп аталады. Кү зде Сарыарқ а даласындадағ ы Бұ ланты ө зенінің маң ында жауғ а ү лкен соқ қ ы берілді. Шайқ ас болғ ан жазық Қ арасиыр деп аталады. Осы маң дағ ы соң ғ ы шайқ ас Жақ сы Қ он ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысындағ ы Қ арамолда деген жерде болды. Бұ л шайқ аста да жоң ғ арлар жең іліс тапты. Кейіннен шайқ ас болғ ан аймақ «Қ алмақ қ ырылғ ан» деп аталды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ атынастарына да теріс ә серін тигізді. Елдің қ ұ лдырауы мен кү йзелуі салдарынан кедейлер, қ оң сылар, жатақ тар жә не т.б. кө бейді.

Жә ң гір хан тұ сындағ ы Қ азақ Хандығ ы (1628-1652) Қ азақ тың хан тағ ына Есім ханның баласы Жә ң гір отырды, Халық оны жоң ғ арларғ а қ арсы кү рестегі ғ ажайып ерліктері ү шін Салқ ам Жә ң гір деп атады, Жә ң гір хан Жоң ғ ар феодалдарының ү здіксіз шапқ ыншылығ ына тойтарыс беру ү шін Бұ хара, Жаркент хандық тарымен, қ ырғ ыздармен одақ тас қ арым-қ атынас орнатып, кү ш біріктіруге ұ мтылыс жасады
1643 жылы Жоң ғ арлардың қ алың қ олы қ азақ жеріне баса-кө ктеп кірді, Жә ң гір 600 жауынгерімен 50 мың дық Жоң ғ ар ә скеріне қ арсы шық ты, жер жағ дайын пайдаланып, ескі Жаркент қ аласынан кү ншілікті жердегі Қ осқ олаң тауының арасындағ ы Орбұ лақ қ а бекінген, Шайқ аста Жоң ғ арлар 10 мың адамнан айырылады, Осы кезде Алшын Жалаң тө с батыр 20 мың қ олмен жоң ғ ар ә скерінің ту сыртынан шабуыл жасайды, Бұ л соғ ыста Жә ң гірдің жау жү ректігі мен тапқ ырлығ ы, кө регендігі қ азақ халқ ының мерейін асырады

Жоң ғ арлар мен қ азақ тар ұ дайы жауығ ып, ылғ и шайқ асып ө ткен деген пікірде — қ ате тү сінік. Рас, олардың арасында ә лсін-ә лсін саяси, экономикалық, аймақ тық тұ рғ ыдағ ы келіспеушіліктер болып тұ рғ ан.
Қ азақ тар мен жоң ғ арлардың ылғ и қ ырғ и қ абақ емес, бейбітшіл, кей шамада ағ айыншылық қ арым-қ атынастары турасында мына мә ліметтер куә лік ете алады. 1595 жылы Мә скеудегі қ азақ елшісі былай деп жазды: \»Сенің туысың Тә уекел Қ азақ Ордасына хан болса, оның інісі Шахмұ хамбет қ алмақ тардың ханы болып сайланды\». Ал, хан Тә уекел Ресейге жолдағ ан хатында: \»Мен қ азақ тар мен қ алмақ тардың патшасымын\»1 деп жазғ ан.
Қ азақ жоң ғ ар соғ ысы тарихының айшық ты беттерінің бірі Салқ ам Жә ң гір сұ лтанның Ерден-Батыр Қ оң тажының жер қ айысқ ан қ олына қ арсы тұ рып, Жоң ғ ар мемлекеті билеушісінің ең басты мақ саты — Қ азақ Ордасын талқ андауына мү мкіндік бермеген ерен ерлігі болып табылады. Бұ л ә скери ә рекеттерде Жә ң гір жау ә скерінің саны қ аншама басым болса да, Қ азақ Ордасының аймағ ы мен мақ саттарын қ орғ ап қ ала алды.

Жә не қ орыта айтар болсақ, жоң ғ арларды талқ андап, елден қ уып тастау Қ азақ мемлекетінің кейінгі тағ дыры ү шін ө те маң ызды болды. Сондық тан да егемен Қ азақ стан 1993 жылы Ор бұ лақ жең ісінің 350 жылдығ ын атап ө тті.
1652 жылы майдан даласында қ аза тапқ ан Салқ ам Жә ң гірдің сү йегін жау қ олына тү сірмей Қ азақ хандығ ының астанасы Қ асиетті Тү ркістанғ а ә келіп, арулап, ә спеттеп Ә зірет Сұ лтанның саясына қ ояды.
Жаз бойы ү ш жү здің ә скері мық ты қ аруланды, біріккен жаттығ улар жасады, ақ ыры сол жылдың кү зінде Бұ ланты ө зенінің бойында жоң ғ арларғ а ойсырата соқ қ ы берді. Бұ л жең іс қ азақ тарды қ анаттандырып жіберді, олардың бірлігін кү шейте тү сті.
Қ азақ сарбаздарының қ атарында ортақ жауғ а қ арсы қ ырғ ыздар мен ө збектер де соғ ысты. Біздің халқ ымыздың жоң ғ ар ө с керлерін қ ирата жең уі Балқ аш алқ абындағ ы 1729 жылғ ы атақ ты Аң ырақ ай ұ рысымен байланысты. Осынау жең істің негізін қ иын сә тте халқ ын біріктіре білген ұ лы ата-бабаларымыз қ алады.

2. Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама — қ азақ халқ ының тарихындағ ы ащы қ асірет, Отан басына кү н туғ ан аса қ айғ ылы кезең (1723 – 25). Тә уке хан қ айтыс болғ аннан кейін Ү ш жү здің дербестеніп, бір-бірінен алшақ тануы Қ азақ хандығ ының ә скери-саяси қ уатын ә лсіретті. Қ ұ ба қ алмақ тар 18 ғ асырдың басында ө здерінің ішкі қ айшылық тарын реттеп, ә скерін жарақ тады. Орыс елімен қ атынасын жақ сартып, кө рші мемлекеттерден қ ару, оқ -дә ріні кө птеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұ тқ ында жү рген швед шебері Ренатты қ олдарына тү сіріп, зең бірек қ ұ ю технологиясын мең герді.

1723 жылдың кө ктемінде жайлауғ а кө шуге қ амданғ ан бейқ ам қ азақ еліне жоң ғ арлардың қ алың қ олы тұ тқ иылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша жә не қ азақ жырауларының куә лігіне қ арағ анда Жоң ғ ария қ алмақ тары ә рқ айсысы 10 мың жауынгері бар 7 қ олмен қ азақ тарды шапқ ан. Екпіні қ атты шапқ ыншылар Қ азақ станның оң тү стік аудандарындағ ы бейбіт елді аяусыз қ ырғ ынғ а ұ шыратып, Тү ркістан, Сайрам, Ташкент қ алаларын басып алды. Абылай ханның айтуынша сол кезде ә рбір он адамның тө ртеуі қ аза тапты. Бұ л деректі Шә кә рім Қ ұ дайбердіұ лы да қ остайды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ынан кү йзелген қ азақ жеріне Еділ бойы қ алмақ тары (торғ ауыттар), Жайық тың казак-орысы, Орал башқ ұ рттары, Қ оқ ан бектері, Бұ қ ар мен Хиуа хандары тұ с-тұ стан шабуыл жасады. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ ламаның» шырғ алаң ы мен аласапыраны қ азақ тардың еркіндік пен ерлік рухын шың дады. Ұ лт перзенттері бардың басын қ осып, халық бірікпей тірлік болмайтынын тү сінді. Бө генбай, Қ абанбай, Саурық, Жә нібек, Малайсары, Абылай, Ә білқ айыр бастағ ан қ алың ел жоң ғ арларғ а қ арсы майдан ашып, Бұ ланты мен Бө ленті ө зендерінің жағ асында, Аң ырақ ай даласында ұ лы жең іске жетті. «Ақ табан шұ бырынды, Алқ акө л сұ лама» қ азақ халқ ының есінде ұ лы қ асірет болып мә ң гі тарихқ а хатталды.

Орбұ лақ шайқ асы – маң ызы орасан шайқ астардың бірі. Бұ л – қ азақ жасақ тарының Жоң ғ ар басқ ыншыларына ымыралық пен, бірлікпен байласа, біріге тосқ ауыл берген алғ ашқ ы нә тижелі ұ рыстарының бірі. Сондық тан да шайқ астың тарихымызда маң ызы ерекше.

Шайқ ас ұ зақ жылдар бойы Жоң ғ арларғ а ө мірлік ұ рысын арнағ ан, жоң ғ арларды жер бетінен қ ұ ртуды армандағ ан хандардың бірі – Есім ханның ұ лы хан Жә ң гір мен Жоң ғ арлардың Батыр қ оң тайшысы арасында ө ткен ү лкен соғ ыс. Жазық жазирада тыныш, момақ ан ғ ана ғ ұ мыр кешіп жатқ ан кө шпелі халық ты қ анап, қ асқ ыр тартқ ан қ ойша қ ырғ ан Жоң ғ арлардың қ арқ ынының белең алып бара жатқ анын сезген Жә ң гір хан қ ол астына жаужү рек батырларын жинап жауына қ арсы ұ мтылады. Небә рі 600 ғ ана адам қ олымен жоң ғ ардың 10 мың ә скерінің қ анын тө ккен шайқ ас бұ л. Қ азақ тың ашынғ андығ ы жең істің басты себебі секілді.

Хан Жә ң гір ұ рыс орнына Ор деп аталатын кішкене ө зеншесі бар тау арасын қ олайлы деп тауып, ә скерін «ор қ азу» ә дісіне жаттық тырды. Оның ойлағ аны іске асып Батыр қ оң тайшының қ алың қ олын ортадан қ оршап сасқ ан жау қ олының он мың ә скерін дем арасында қ ырып тастайды. Жә ң гір ханғ а 20 мың қ олды бастағ ан Жалаң тө с батыр кө мекке келеді. Қ азақ тардан айласын асыра алмағ ан жоң ғ ар ханы қ алғ ан қ олын жинап, ойсырағ ан шығ ынмен кейін шегінуге мә жбү р болады. Аты дардай жоң ғ ар ханына ү лкен ұ ят саналғ ан шайқ астың соң ы қ азақ жасақ тарының ү лкен жең ісімен аяқ талады.

Орбұ лақ шайқ асының маң ызы – қ азақ тарды жоң ғ арлардың ғ ана емес бү кіл ә лемнің мойындауын туғ ызғ ан шайқ ас болды. Сонымен қ атар, қ азақ даласындағ ы шайқ астарды ұ зақ жылдарғ а толастатып, жоң ғ арларды қ айта қ азақ сахарасына басып кіруіне жү ректерін шайлық тырардай ә сер де қ алдырды.

Қ азақ шежірелерінде жә не халық аң ыздарында соғ ыс жоң ғ ар Алатауында, Орбұ лақ деген жерде болғ ан. Жә ң гір «Салқ ам» (айбатты) деген қ ұ рметті атқ а ие болды. Жә ң гір хан бірегей қ олбасшы, ә рі епті стратег екенін дә лелдеді

Аң ырақ ай шайқ асы (1729 ж., кей деректерде 1730 ж.) — біріккен қ азақ қ олының жоң ғ ар басқ ыншылығ ына қ арсы жү з жылдық азаттық соғ ысында бетбұ рыс жасағ ан ең ірі жең ісі.^[1]

Саяси жә не ә скери бірлікке қ ол жеткізген ү ш жү з жасақ тары 1728 жылы бастап, Балқ аш пен Шу бойына қ арай жылжып, ұ рысқ а ә зірлене бастады. Бұ л кезде жоң ғ арлар қ азақ жерін тұ тастай иелену ниетінде еді. Қ азақ тардың ә рекетін сезген олар да Шу мен Балқ аштың оң тү стігінде ү лкен шеп қ ұ рды.

Ү ш жү з жасақ тары шешуші шайқ ас алдында Хантауында, Сұ ң қ ар тауында (кейін бұ л жер Ә білқ айыр тауы аталды) жиналды. Шайқ ас солтү стігі Балқ аш, оң тү стігі Отар даласы, батысы Шу, шығ ысы Кү ртіге дейінгі аралық тағ ы жерлерде ө ткендігін осы ө ң ірлерде жиі кездесетін қ азақ, қ алмақ қ орымдары дә лелдейді. Аң ырақ ай аталатын да осы ө ң ір. Бұ л шайқ аста (40—45 кү н) қ азақ тар ірі жең іске жеткен.

Ұ рысқ а бас қ олбасшы болып Бө генбай батыр сайланды. Ү ш жү з жасақ тарының қ имылын ү йлестіру міндетін Қ азыбек батыр, Кө птеген қ азақ батырлары соғ ыс ө нерін жетік білетіндігін кө рсетті. Ұ лы жү з қ олын Жолбарыс хан мен Тө ле би, Орта жү з қ олын Қ аракерей Қ абанбай Шақ шақ Жә нібек,, Кіші жү зді Тама Есет, Шекті Тайлақ т.б. батырлар басқ арып, ү лкен ерлік кө рсетті. Қ азақ садақ шыларының жеке жасағ ын ошақ ты Саурық батыр басқ арды. Шайқ астың ең басында Бө лек батыр Қ араұ лы жоң ғ ар ә скерлерінің қ олбасы Аң ырақ аймен жекпе-жекке шығ ып, оны ө лтіреді. Солайша қ азақ қ олдарының рухын кө терген.

Бұ л шайқ аста кө птеген батырлар жекпе-жекке шық ты. Бұ л соғ ыста кө птеген атақ ты батырлар қ аза тапты. Соқ қ ыдан есін жия алмай қ алғ ан қ алмақ тар сусыз сортаң жерде шө лге ұ шырап, одан ә рі соғ ыса алмай Аягө з, Шарғ а қ арай жө ң кіле қ ашты.

Қ азақ тар бұ л соғ ысты ә рі қ арай дамыта алмады. Оғ ан шайқ астың соң ында Болат хан жараланып, қ айтыс болғ аннан кейін басталғ ан тақ ү шін талас кедергі келтірді. Кө пшілік Болат ханның баласы жас Ә білмә мбетті қ олдады.. Ә білхайырдың Аң ырақ ай соғ ысына қ атыспағ ан. Ол оғ ан дейін ақ қ олбасшылық дә режесінен айрылып ө з еліне кетіп қ алғ ан болатын. 1726 жылы бү кіл қ азақ болып қ олбасшы сайлағ ан хандар мен билер батырлар, Ә білхайырдың ұ рыс кезінде қ азақ ты жау қ олына тастап кеткенін кешірмеді. Аң ырақ айда ерекше кө зге тү скен Аң ырақ ты жекпе жекте ө лтірген Сатай Бө лек батыр, Шымыр Қ ойгелдi, Ошақ ты Саң ырық, ағ айынды Дулат Сең кiбай мен Шойбек, Сыйқ ым Ырысбек, Суан Бағ ай, Ботбай Сә мен, Сiргелi Қ ара Тiлек, Жаппар, Қ аумен, Дә улет, тағ ы басқ алар – бә рi де ұ лы жү з қ олының батырлары. Қ азыбек бектiң оқ қ ағ ар батыры 35 жастағ ы албан Қ ангелдi де осы шайқ аста жекпежекке шығ ып жең iске жетедi. Бұ л ұ рысқ а ұ лы жү з жасағ ын қ олбасы Шапырашты Қ азыбек Тауасарұ лы, болшақ қ олбасы Шапырашты Наурызбай да қ атысты. Ал Жадамбаны жең ген Арғ ын Олжабай батыр, Арғ ын Естербек, Қ арабек, Тұ ра (бә лкiм, дұ рысы Нұ ра), Ағ ындық, Тарақ ты Тоғ ай, Қ арауыл Қ асым мен Қ алабек жә не басқ а батырлардың бә рі Бө генбай жасағ ындағ ы батырлар еді. Ал кіші жү зден Тама Есет батыр мен Шекті Тайлақ батыр сияқ ты батырлардың артынан ерген жасақ тары ғ ана қ атысты

Аң ырақ айда қ азақ ә скерінің саны 44 мың болғ ан.

3. Қ азақ қ оғ амының дамуы оның ә леуметтік-экономикалық қ атынастарынан емес, қ оғ амның саяси қ ұ рылымы, билік тетіктерінің ұ йымдастырылуы жә не мә дени қ ажеттіліктердің қ ұ рылымы тұ рғ ысынан ерекшеленді. Қ азақ қ оғ амындағ ы нақ ты таптық жіктелістің болмауы ө з кезегінде қ оғ амдық іс-ә рекет атаулының барлығ ы ә леуметтік-экономикалық немесе саяси ғ ана емес, ә леуметтік жә не мә дени қ ажеттіліктерден келіп туындауын қ амтамасыз ететіндігін кө рсетеді.

Біздің негізгі зерттейтін нысанамыз қ азақ қ оғ амындағ ы ә леуметтік топтардың ә леуметтік-этникалық, ә леуметтік-кә сіби (қ ызметі), ә леуметтік-мә дени жә не ә леуметтік-территориялық қ ұ рылымның негіздері. Ө йткені кү рделі дә стү рлі қ азақ қ оғ амының ә леуметтік қ ұ рылымы оның осы ұ лтқ а ғ ана тә н белгісі, ә леуметтік-кә сіби билеуші топтық атқ арғ ан қ ызметіне орай, ә леуметтік-мә дени топтың ұ лттың руханилық мү ддесіндегі қ ызметін айқ ындалса, ә леуметтік-территориялық жағ ынан қ алалы, отырық шы аудандарындағ ы ә леуметтік топтың ө з ерекшелігі болды.

Қ азақ қ оғ амының ә леуметтік шең берін ғ асырлар бойы қ алыптасқ ан рулық -тайпалық бірлестіктер арасындағ ы ө зара қ атынастық, бірнеше сатылы қ ұ қ ық тық артық шылық тарына сү йенген жеке индивидтердің билігіне сә йкес, тайпалық, ә улеттік тегіне қ арай анық талатын жиынтық қ ұ рады.

Хандық дә уірде қ азақ қ оғ амы ө зара тығ ыз байланыста болғ ан, ұ йымдастырылғ ан иерархиялық ә леуметтік қ ұ рылымнан тұ рды. Қ азақ қ оғ амын қ ұ райтын индивидтердің экономикалық артық шылығ ынан басқ а, қ оғ амдағ ы атқ аратын саяси қ ызыметі мен міндеттері, қ ұ қ ық тық белгілері бойынша мә ртебесіне сә йкес ә леуметтік қ ұ рылымды біріктірді.

Қ азақ қ оғ амы ө зіне тә н ә леуметтік қ атынастардың кү рделі даму ү рдісінен ө тті. Кең естік дә уірдің тарихнамасында адамзат қ оғ амының дамуын қ оғ амдық -экономикалық формацияғ а “бес мү шелі“ схемалық тұ жырымдамада пайымдады. Оның негізгі нысанасын, қ оғ ам дамуының кезең дерін тек ө ндіріс ә дісі мен ө ндірістік қ атынастар бойынша ғ ана анық талатын формациялық шең бер қ ұ рады. Қ оғ амның дамуындағ ы қ оғ амдық ойлау, мә дениет, идеология тыс қ алып отырды. Кө шпелі тұ рмыс қ азақ қ оғ амының саяси қ ұ рлысына, ә леуметтік қ ұ рылымына, дү ниетанымына, мә дениетіне ө з ә серін тигізді. Кө шпелі қ азақ қ оғ амына қ атысты зерттеулерде екі бағ ыттағ ы тұ жырым қ алыптасты. Бірінші бағ ыт кө шпелі қ оғ амның таптарғ а бө лінгендігін, ә леуметтік жіктелу болғ андығ ын жә не оның мемлекеттік қ ұ рудағ ы мү мкіндігін ашып кө рсетті. Екінші бағ ыт кө шпелі қ оғ ам таптық қ оғ амғ а дейінгі дең гейде болды деген пікір білдірді Сонымен қ атар кө шпелілерде ә леуметтік қ ұ рылымдар жетілмеген, таптық тартыстың формасы болмады, жеке шаруашылық тү рінде ыдырай бастады деп кө рсетілді.

қ азақ қ оғ амы ө зінің даму ү рдісінде кө шпелі жә не отырық шы мә дениеттің ортақ ұ штасуының нә тижесі болды. Ө ркениет зерртеушілерінің бір тобы Евразия даласындағ ы кө шпенділердің тарихи даму ү рдісін бө ліп алып қ арауғ а болмайтындығ ын ескертеді. Ө йткені, ол кө шпенділер, біріншіден, басқ а кө ршілес қ ауымдармен ара қ атынаста болды, ал ол қ ауымдар болса отырық шы-егіншілер, қ ала мә дениеті дамығ ан ө лкелерде тұ рды. Екіншіден, кө шпенділердің ө з ішіінде жартылай отырық шы малшылар тобы болды. Ү шіншіден, кө шпенділіктен отырық шылық қ а кө шу, қ алалық мә дениетпен ұ штасу, тү йісу тенденциясы тарихта орын алды.

Қ азақ қ оғ амындағ ы индивидтердің ашық ә луметтік тобын қ ұ райтындар қ атарына билер, батырлар, ақ сақ алдар жатты. Бұ лардың қ оғ амдық қ атынастардағ ы қ ұ қ ытық ерекшелігі атқ аратын саяси қ ызметімен сараланды. Мұ нда генеологиялық принцип іске аспады. Бұ л ә леуметтік топқ а қ оғ ам мү шесінің жеке басының қ асиеттері арқ ылы ене алды. Ал бұ лардың билігіндегі қ азақ қ ауымы да осы қ оғ амдық қ ұ рылыстың жү йесін қ ұ рады. Кө птеген зерттеулерде «қ ара сү йек», «қ ара халық», «қ арашы» деген атаулармен, яғ ни Шың ғ ыс ұ рпағ ына жатпайтын барлық қ азақ тарды осылай береді. Шындығ ында бұ л атаулардың барлығ ы дерлік қ азақ қ ауымына тә н ұ ғ ым деп айта алмаймыз.