Моголстан мем 1 страница

«Тарихи Рашиди» б/ша: «Моғ олстанның шығ. жері қ алмақ тар жеріне кіріп жатыр, ол ө зіне Барс кө л, Еміл, Ертісті қ осып алады. Солт.-де Кө к тең ізден(Балқ аштан) Қ араталмен, бат.-да Тү ркістан, Ташкентпен, оң т.-де Ферғ ана, Қ ашғ ар, Ақ су, Тұ ран мен шектеседі.»Мемл.-ң саяси басшысы ж/е жер-судың жоғ ары иесі хан болғ ан. Басқ ару ісінде ханғ а ұ лыс бегі кө мектесті(дә стү р б-ша ол дулат тайпасы ә мірлерінен таң далынып отырғ ан), хан жанында ақ сү йектер кең ес і болғ ан. Басқ а аймақ та алым-салық жинау мен ә скери кү шті ұ йымдастыру кү шейді. Моғ олстанда мемл.-ң саяси бағ ыты, жердің ең жоғ арғ ы билеушісі хан болды. Жерді ақ сү йектер шартты тү рде иеленді.Моғ олстан ХІVғ -дың ортасы мен ХVІғ -дың басына дейін ө мір сү рді. Моғ олстанды белгілі Дулат тайпасының ә мірі Болатшы бастағ ан ақ сү йектер Шағ атай ұ рпағ ы Тоғ ылық -Темірді жаң а мемл-тің ханы етіп сайлайды.Астанасы – Алмалық. Темір шапқ.-ғ ы Моғ олстанның титығ ына жетті. Алғ ашқ ы хандар Тоғ ылық -Темір, Ілияс Қ ожа Мә уереннахрда Шағ атай ә улетінің билігін қ айта орнатпақ болып ә рекеттенді.70-80жж Қ ызыр Қ ожа хан Дулат ә міршісі Қ амар ад-Динмен жә не Темір шапқ -на ұ зақ та қ ажырлы ә скери қ имыл жү ргізді. Мұ хаммед хан тұ сында Моғ олстан Темір ық палынан қ ұ тылды. Шу мен Таластағ ы біраз жерді қ айтарды.

Моғ олстанғ а шығ ыс жақ тан ойраттар (Орта Азия деректерінде оларды қ алмақ тар деп атағ ан) шабуылы жиілей тү сті. Уә йіс хан олармен қ анды шайқ астар жү ргізді. ХVІғ -дың басында мемл. талас-тартыстан қ ұ лдырады. Жетісудағ ы қ азақ рулары мен тайпалары ХVІғ -дың 60-жылдары қ ұ рылғ ан қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енді. Кө шпелі аудандарда жер қ ауымның меншігінде деп есептелген. Бірақ мал алпауыт ақ сү йектерінің қ олында болғ ан(деректер тіпті жү здеген мың санды малғ а бір адамның қ ожалық еткенін айтады). Осы себепті кө шпелі аудандарда қ оныс-ө рістердің барлығ ы шын мә нінде солардың қ арауында болғ ан. ХІVғ -дың 60жж соң ында Моғ олстан мен Ақ Орда билеушілерінің Ә мір Темірге қ арсы саяси одағ ы қ ұ рылды. Бұ л одақ Ақ Орда мен Моғ олстанның ә скери кү шін ортақ жауғ а қ арсы жұ мылдыру арқ ылы Шығ. Дешті Қ ыпшақ жә не Моғ олстан халық тарын ауыр апаттан қ ұ тқ арып қ алды. Назар хан ө лген соң оның балалары билік ү шін тартысты бастады. Хандары: Тоғ ылық -Темір (1348-1360) Қ амар ад-Дин Дулати (1360-1388)Қ ызыр Қ ожа (1389-1399)Мұ хаммед хан (1408-1416)Уә йіс хан (1418-1428)Есенбұ ғ а хан (1433-1462)Жү ніс хан (1462-1487)Сұ лтан Ахмет (1484-1506)Махмуд хан (1487-1508) Рашид хан (1533-1565) Ә білқ айыр мемлекеті Батысынды Жайық тан бастап, шығ -да балқ аш кө ліне дейін, оң т-де Сырдарияның тө м. Ағ ысы жә не Арал ө ң ірінен Тобылдың орта ағ ысы мен Ертіске дейінгі жерді иемденді.Негізінен арғ ы тегі қ ыпшақ тар мен қ арлұ қ тардан шық қ ан тү рік тайпалары. Ерте орта ғ асырдағ ы Дешті Қ ыпшақ, қ аң лы, ү йсін, қ арлұ қ халық тарының тү ркіленіп кеткен моң ғ ол тайпаларының ұ рпақ тары.Кө шпелілер мен егіншілер ө зара бір-бірімен материалдық мә дениет, тұ рмыс, шаруаш. тә жірибе машық тарын ә леум. нормамен мемл. ұ йымдары тү рлерін, ә скери ө нер элементтерін алып отыруғ а мә дени жетістік алмасуына себепші болды. 1430ж Тобыл бойында Шайбани ұ рпағ ы Махмұ д Қ ожаны талқ андайды. 1446ж Ә білқ айыр Мұ стафа ханды тізе бү ктіреді. Хорезмді басып алып, Ү ргенішті талапайғ а салады. 1450ж Темір ұ рпағ ының ішкі тартысына килігіп, Самарқ ан, Бұ харғ а тонап талау шапқ ыншылық тарын жасайды. 1468ж жорық ты жолда ө леді. 42.70-80жж Қ ызыр Қ ожа хан Дулат ә міршісі Қ амар ад-Динмен жә не Темір шапқ -на ұ зақ та қ ажырлы ә скери қ имыл жү ргізді. Мұ хаммед хан тұ сында Моғ олстан Темір ық палынан қ ұ тылды. Шу мен Таластағ ы біраз жерді қ айтарды. Моғ олстанғ а шығ ыс жақ тан ойраттар (Орта Азия деректерінде оларды қ алмақ тар деп атағ ан) шабуылы жиілей тү сті. Уә йіс хан олармен қ анды шайқ астар жү ргізді. ХVІғ -дың басында мемл. талас-тартыстан қ ұ лдырады. Жетісудағ ы қ азақ рулары мен тайпалары ХVІғ -дың 60-жылдары қ ұ рылғ ан қ азақ хандығ ының қ ұ рамына енді. Кө шпелі аудандарда жер қ ауымның меншігінде деп есептелген. Бірақ мал алпауыт ақ сү йектерінің қ олында болғ ан(деректер тіпті жү здеген мың санды малғ а бір адамның қ ожалық еткенін айтады). Осы себепті кө шпелі аудандарда қ оныс-ө рістердің барлығ ы шын мә нінде солардың қ арауында болғ ан. ХІVғ -дың 60жж соң ында Моғ олстан мен Ақ Орда билеушілерінің Ә мір Темірге қ арсы саяси одағ ы қ ұ рылды. Бұ л одақ Ақ Орда мен Моғ олстанның ә скери кү шін ортақ жауғ а қ арсы жұ мылдыру арқ ылы Шығ. Дешті Қ ыпшақ жә не Моғ олстан халық тарын ауыр апаттан қ ұ тқ арып қ алды. Назар хан ө лген соң оның балалары билік ү шін тартысты бастады.

42.Қ азақ халқ ының қ алыптасуы. Қ азақ хандығ ының қ ұ рылуы мен нығ аюы.Керей мен Жә нібек.

Қ азақ хал-ң қ алып-у процесі кө не заманнан б.з.б 2-1мың жылдық тан баст-ды.Қ з жер-де этникалық процестің шешуші кезең і-б.з.б 1мың ж-ң ортасы, тү рік-ң жаппай кө шіп кел-не байл.Еж.сақ, сармат, ү йсін, қ аң лы-ң ұ рпағ ымен араласқ ан тү ріктер этно-демограф-қ жағ дайды ө згертті.15ғ -да Қ азақ ханд-ң қ ұ р-ы қ азақ хал-ң қ алыптасуы процесінің аяқ талуын тездетті.Қ азақ хал-ң қ алыптасу процесі14-15аяқ талды. «Қ азақ»терминінің шығ у тар-ң бірнеше болжамы: -М.Ақ ынжанов: «қ ас-сақ, нағ ыз сақ деген атаудан қ азақ шық қ ан». -12-15ғ -да тү ркі тілінде жазылғ ан дер-де: «еркіндік аң саушы, батыл»мағ.білд. –Тү ркологтардың пікірінше, «қ азақ»терм-ң бастапқ ы таралғ ан жері-Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ. Қ азақ халқ ы ү ш жү зге бө лінеді: Ұ лы жү з: Тер-сы-Жетісу мен Оң т. Қ з. Рулары-ү йсін, дулат, албан, суан, жалайыр, шапырашты, қ аң лы, сіргелі, ысты, ошақ ты т.б. Орта жү з: Тер-сы-Орт ж/е Солт-Шығ.Қ з.Рулары-қ ыпшақ, арғ ын, найман, керей, қ оң ырат, уақ т.б. Кіші жү з: Тер-сы-Бат.Қ з.Рулары-алшын, адай, тө ртқ ара, жағ албайлы, табын, тама, байбақ ты, қ араесек т.б.Кіші ж-ді ү ш негізгі рулық одақ тар қ ұ райды: Жетісу, Ә лімұ лы, Байұ лы.

Қ азақ ханд-ң қ ұ р-ы жө нінде Мұ хаммед Хайдар Дулати ө зінің «Тарихи-и-Рашиди»ең б.де былай деп жазды: Шайбанилік Ә білхайыр хан билік ү шін таласта Жошының ө зге ұ рпағ ына кү н кө рсетпеді.Ә білхайыр ойрат-н соғ -та жең ілгеннен кейін ө зінің бар беделінен айырылды.Осыны пайд.Керей мен Жә нібек сұ лтандар Ә білхайыр ханд-н бө л-іп Моғ олстан ханд-на кө шіп кетеді.Моғ.ханы Есен Бұ ғ а оларды қ уана қ арсы алып, Шу мен Талас ө з-ң бойынан жер берді.Кейіннен Ә білхайырғ а наразы тайп-р бірінен соң бірі кө шіп Керей мен Жә нібектердің санын арттыра тү сті.Сө йтіп Хижраның 870ж Керей мен Жә нібек сұ лт-р ө з алдына жеке мемл.қ ұ рғ ан. XIIIғ. ортасына таман қ ала ө мірінің жандануы етек алды, оның ауқ ымы соның алдындағ ымен салыстыруғ а келмесе де, ә йтеуір қ алаларды, отырық шылық ты қ алпына келтіру ісі жү ріп жатты, аудандардың экономикалық байланыстары қ айтадан ө рбіді. Сауда мен дипломатиялық байланыстар. XIII ғ. орта шенінде Отырардың тең ге сарайы қ арқ ынды жұ мыс істей бастады. Онда ең алдымен, алтын динарлар, онан соң кү містелген дирхемдер, сондай ақ мыс бақ ырлар соғ ылғ ан. Отырардан басқ а Кенжіт жә не Жент қ алалары шығ ара бастады. Халық аралық керуен жолдарында Жайық ө зең індегі Сарайшық сияқ ты жаң а қ алалар пайда болып, ө ркендеді. Кү йдірілген қ ыштан XV-XVI ғ ғ. Отырардың кү мбезді мешіті салынғ ан болатын. Оның бас есік тік бұ рышты бедерлер мен ө рнектеліп, мешіттің биік мұ нарасы тұ рғ ан бұ рышқ а қ арай жылжытылғ ан. Екінші жарт. Қ алаларда негізгі магистральды кө шелер сақ тала, ондағ ы кварталдардың жоспарлануы тү гелімен ө згертілген. Отырарда шеберханалар ашылғ ан. Мысты қ олдану ісі дамығ ан еді. Отырар қ ола айналар ө ндірудің орталығ ы болды. Зергерлік кә сіптің ө ркен кү міс пен қ оладан жасалғ ан, сақ ина, білезік, сырғ а, алқ а сияқ ты кө птеген ә шекей бұ йымдар. Шыны жасау, шыны қ ұ мыралар, жің ішке мойынды шө лмектер, шыны аяқ тар, дә ріханалық ыдыстар шығ ару ө ріс алды. Қ алалардың қ иратылса да сауда жолдары жұ мыс істей берді. Жаң а бағ ыттары пайда болды. Еуропа мен Азияны, Орал, повольже, керуен жолдары дипломатиялық жолдар

43.Қ азақ хандығ ының территориясының кең еюі жә не мемлекет ретінде орнығ уы: Бұ рындық, Қ асым хандар.

Қ азақ хандарының негізін салушылардың бірі Жә нібек ханның ұ лы Қ асым 1445ж шамасында туғ ан. Қ азақ хандығ ы ө зінің ең жоғ арғ ы қ уаттылығ ына 16ғ -ң 1-ширегінде, ә сіресе, Қ асым ханның тұ сында жетті. Іс жү зінде ол елді Мұ рындық кезінде-ақ басқ ара бастады. Оның басқ аруынан бастап, билік жү ргізу Жә нібек ұ рпақ тарының қ олына кө шті. Мұ рындық пен Қ асымның ө зара қ арсыласуының кезінде-ақ Мұ хаммед Шайбани қ азақ жеріне бірнеше жорық жасады. 1510ж Мұ хаммед Шайбани Сығ анақ қ а келді, бірақ Қ асым ә скерінен быт-шыты шық қ ан жең іліске ұ шырады. Талқ андалғ ан, ә рі тарыдай шашылғ ан ө збектердің тірі қ алғ аны Самарқ анғ а қ ашты. Сол жылдың соң ында Мұ хаммед Шайбани Мерв тү біндегі Хораанда Иран шахымен шайқ аста қ аза тапты. Қ асым ханның тұ сында қ азақ мемл-ті туралы батыс елдеріндегілер де білді. Қ азақ халқ ының саны 1 млн-ғ а жетті. Қ азақ хандығ ы Москвағ а елші жіберіп, ө зара байланыс бастады. Қ азақ хандығ ының терр-сы бат-да Жайық қ а, солт-де Қ арқ аралығ а дейін, солт.шығ -да Балқ аш, шығ ысында Жетісу аймағ ын, оң т-де Сырдарияның тө менгі ағ ысына дейінгі аймағ ын иемденді. Қ асым қ айтыс болғ аннан кейін, 20-жылдары Жошы ә улеті сұ лтандарының ө зара талас-тартыстары қ азақ хандығ ын уақ ытша ә лсіретіп тастады. Қ асым ханнан кейінгі мемл-ң ә лсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұ рынғ ы қ алпына келтіру бағ ытында ү лкен табыстарғ а жеткен кө рнекті қ азақ ханы Ақ назар болды. Ол ойраттарғ а жә не моғ ол ханы Ә бдірашидке қ арсы кү ресті. Сү йтіп, шығ -ғ ы жә не Жетісудің оң т-гі қ азақ жерлерін басып алушылық тан уақ ытша болса да, сақ тап қ алды. Сібір ханы Кө шімнің жауластық ә рекеттеріне тө теп беру ү шін Ақ назар ө збек ханы Абдоллахпен одақ тастық қ арым-қ атынас орнатты. Ақ назар ө зінің ә кесі Қ асымнаң тұ сындағ ы қ азақ хандығ ының кө лемді аумағ ын қ ұ рағ ан жерлерге деген қ азақ тардың қ ұ қ ын қ айта қ алпына келтіруге тырысып бақ ты.

46. Қ азақ халқ ының қ алыптасуы. Жү здер – қ азақ халқ ының этнотерриториялық ұ йымы. Қ азақ хандығ ының пайда болуы Қ азақ стан жерінде 14-15 ғ ғ. болғ ан ә леуметтік-экономикалық жә не этникалық -саяси процестерден туғ ан заң ды қ ұ былыс. Ө ндіргіш кү штердің дамуы, кө шпелі ақ сү йектердің экономикалық қ уатының артуы, феодалдық топтардың тә уелсіздікке ұ мтылуы, осы негізде Ә білхайыр хандығ ы мен Моғ олстан арасындағ ы тартыстың ө ршуі, ә леуметтік қ айшылық тардың ү деуі 15 ғ. 2 жартысында бұ л мемлекеттердің қ ұ лдырап ыдырауына апарып соқ тырды.Ә сіресе Ә білхайыр(1428-1468) Жошы-Шайбан- Дә улет-Шайх оғ ланның ұ лы хандығ ы ө те нашар еді. Территориясы батысында Жайық тан бастап, шығ ысында Балқ аш кө ліне дейін, оң тү стігінде Сырдың тө менгі жағ ы мен Арал ө ң ірінен, солтү стігінде Тобылдың орта ағ ысы мен Ертіске дейінгі жерді алып жатты.Бір орталық а бағ ынғ ан мемлекет болмады. Кө птеген ұ лыстарғ а бө лінді. Олардың басында Шың ғ ыс ә улетінің ә р тармақ тағ ы ұ рпақ тары, кө шпелі тайпалардың билеушілері тұ рды. Ә білхайыр билік еткен кезде халық ө зара қ ырқ ыс пен соғ ыстан шаршады. 30 жж. ол Тобыл бойында Шайбани ұ рпағ ы Махмұ т Қ ожаханды талқ андады. Сыр бойындағ ы далада Жошы ә улетінің Махмұ тханы мен Ахметханын(Тоқ а Темір тұ қ ымы) жең ді. 1446 жылы Ә білхайыр Темір ұ рпақ тары мен Ақ Орда хандары ұ рпақ тарынан Сыр бойы мен Қ аратау баурайындағ ы — Сығ анақ, Созақ, Ақ қ орғ ан, Ө згент, Аркү к сияқ ты қ алаларды басып алады. 1457 ж. Ү з-Темір тайшы бастапан ойраттардан (жайылым жер іздеген) Тү ркістан ө ң ірінде жең іліп қ алды. Масқ ара ауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқ ылы ө з жерлеріне кетті. Ал Ә білхайыр ө з ұ лысында, қ атал тә ртіп шараларын орнатуғ а кіріседі. Бұ л халық бұ қ арасының оғ ан деге ө шпенділігін кү шейтті. Нә тижесінде халық тың жартысы Шығ ыс Дешті Қ ыпшақ тан Тү ркістан алқ аптарына жә не Қ аратау бө ктерлерінен Жетісудың батыс ө ң іріне кө шіп барулары еді. Оны Жә нібек пен Керей басқ арды. Дешті Қ ыпшақ пен Жетісудағ ы кө шпелі бұ қ ара феодалдық қ анаудың кү шеюіне, соғ ыстарғ а наразылық ретінде, хандар мен феодалдардың қ ол астынан кө шіп кетіп, қ оныс аударды. Сө йтіп, 15 ғ. 50-70 жж, яғ ни 1459ж. Ә білхайыр хандығ ынан Жетісудың батысына Есенбұ ғ а хан иелігіне Шу мен Талас ө зендерінің жазық тығ ына кө шіп келді. Олардың қ оныс аударуының бір себебі, оларды Шың ғ ыс ә улетінен шық қ ан Керей хан мен Жә нібек ханның жаң а қ алыптасып келе жатқ ан қ азақ халқ ының дербес мемлекетін қ ұ ру, оның тә уелсіз саяси жә не экономикалық дамуын қ амтамасыз ету жолындағ ы қ адамы мен қ ызметі ө з ық палын тигізді. Жетісу рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталыпына айналды. Олардың саны 200 мың адамғ а жетті. Моголстан ханы Есенбұ ғ а ө зінің солтү стік шекарасын қ орғ ату ү шін, сондай-ақ ө зінің бауыры Тимурид Абу Саид қ олдап отырғ ан Жү ністің шабуынан батыс шекарасын қ орғ ату ү шін пайдаланғ ысы келді. Жә нібек қ азақ хандығ ының тұ ң ғ ыш шаң ырағ ын кө терген Барақ ханның ұ лы, ал Керей оның ағ асы Болат ханның баласы. Барақ тан басталатын қ азақ тың дербес мемлекеттігі жолындағ ы кү ресті оның туғ ан ұ лы мен немересінің жалғ астыруы табиғ и қ ұ былыс. Мырза Мұ хамед хайдар Дулати Қ азақ хандығ ының қ ұ рылғ ан уақ ытын хижраның 870 жылына (1465-1466 жж.) жатқ ызады.

50. Қ азақ тардың XVI-XVIII ғ ғ. материалдық жә не рухани мә дениеті (ү й тұ рмысы жә не халық тың салттары, астрологиялық таным тү сінігі).