Моголстан мем 8 страница

Жоғ арыда айтып кеткен фактілер Қ азақ станның тә уелсіздік жылдар ішінде сыртқ ы саясатын белсенді жү ргізетін нығ айғ ан, сенімді мемлекетке айналғ андығ ын кө рсетіп отыр. Бұ л мемлекет басшылығ ының сыртқ ы саясатты дұ рыс жә не тиімді жү ргізуіне байланысты мү мкін болып отырғ анын атап кету керек. Экономикалық жетістіктеріміз де осыны анғ артады.

Мемлекеттік биліктін рә міздері: Мемлекеттік Ту, Мемлекеттік Елтаң ба жә не Мемлекеттік Гимн болып табылады.

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК ТУЫ – Қ азақ стан Республикасының мемлекеттiк негiзгi рә мiздердiң бiрi. Қ Р Президентiнiң “Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттiк рә мiздерi туралы” конституц. заң кү шi бар Жарлығ ымен (24.1.1996) белгiленген. Мемл. ту кө гiлдiр тү стi тiк бұ рышты кездеме. Оның ортасында арайлы кү н, кү ннiң астында қ алық тағ ан қ ыран бейнеленген. Ағ аш сабына бекiтiлген тұ ста — ұ лттық оюлармен кестеленген тiк жолақ ө рнектелген.

Кү н, арай, қ ыран жә не ою-ө рнек — алтын тү стi. Тудың енi ұ зындығ ының жартысына тең. Қ Р мемл. туының авторы — суретшi Шә кен Ниязбеков. Бiрың ғ ай кө к-кө гiлдiр тү с тө бедегi бұ лтсыз ашық аспанның биiк кү мбезiн елестетедi жә не Қ азақ стан халқ ының бiрлiк, ынтымақ жолына адалдығ ын аң ғ артады. Бұ лтсыз кө к аспан барлық халық тарда ә рқ ашан да бейбiтшiлiктiң, тыныштық пен жақ сылық тың нышаны болғ ан. Геральдика (гербтану) тiлiнде — кө к тү с жә не оның тү рлi рең кi адалдық, сенiмдiлiк, ү мiт сияқ ты адамгершiлiк қ асиеттерге сай келедi. Ежелгi тү ркi тiлiнде “кө к” сө зi аспан деген ұ ғ ымды бiлдiредi. Кө к тү с тү ркi халық тары ү шiн қ асиеттi ұ ғ ым. Тү ркi жә не ә лемнiң ө зге де халық тарындағ ы кө к тү стiң мә дени-семиотик. тарихына сү йене отырып, мемл. тудағ ы кө гiлдiр тү с Қ азақ стан халқ ының жаң а мемлекеттiлiкке ұ мтылғ ан ниет-тiлегiнiң тазалығ ын, асқ ақ тығ ын кө рсетедi деп қ орытуғ а болады. Нұ рғ а малынғ ан алтын кү н тыныштық пен байлық ты бейнелейдi. Кү н — қ озғ алыс, даму, ө сiп-ө ркендеудiң жә не ө мiрдiң белгiсi. Кү н — уақ ыт, замана бейнесi. Қ анатын жайғ ан қ ыран қ ұ с — бар нә рсенiң бастауындай, билiк, айбындылық бейнесi. Ұ лан-байтақ кең iстiкте қ алық тағ ан қ ыран Қ Р-ның еркiндiк сү йгiш асқ ақ рухын, қ азақ халқ ының жан-дү ниесiнiң кең дiгiн паш етедi.

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ГЕРБІ – Қ азақ стан Республикасының негізгі мемлекеттік рә міздерінің бірі. Қ Р Президентінің «Қ азақ стан Республикасының Мемлекеттік рә міздері туралы» Конституциялық Заң кү ші бар Жарлығ ымен (24.1. 1996 ж.) белгіленген. Рә міздік тұ рғ ыдан Қ Р мемлекеттік Елтаң басының негізі – шаң ырақ. Ол – Елтаң баның жү регі. Шаң ырақ – мемлекетттің тү п негізі – отбасының негізі.

Шаң ырақ – Кү н шең бері. Айналғ ан кү н шең берінің қ озғ алыстағ ы суреті іспетті. Шаң ырақ – киіз ү йдің кү мбезі, кө шпелі тү ркілер ү шін ү йдің, ошақ тың, отбасының бейнесі. Тұ лпар – дала дү лділі, ер-азаматтың сә йгү лігі, желдей ескен жү йрік аты, жең іске деген жасымас жігердің, қ ажымас қ айраттың, мұ қ алмас қ ажырдың, тә уелсіздікке, бостандық қ а ұ мтылғ ан қ ұ лшыныстың бейнесі. Қ анатты тұ лпар – қ азақ поэзиясында кең тарағ ан бейне. Ол ұ шқ ыр арманның, самғ ағ ан таң ғ ажайып жасампаздық қ иялдың, талмас талаптың, асыл мұ раттың, жақ сылық қ а қ ұ штарлық тың кейпі. Қ анатты Тұ лпар Уақ ыт пен Кең істікті біріктіреді. Ол ө лмес ө мірдің бейнесі. Бір шаң ырақ тың астында тату-тә тті ө мір сү ретін Қ азақ стан халқ ының ө сіп-ө ркендеуін, рухани байлығ ын, сан сырлы, алуан қ ырлы бет-бейнесін паш етеді. Бес бұ рышты жұ лдыз Елтаң баның тә жі іспетті. Ә рбір адамның жол нұ сқ айтын жарық жұ лдызы бар. Қ азақ стан Республикасы мемлекеттік Елтаң басының авторлары – Ж. Мә лібеков пен Ш. Уә лиханов.

Монгол мем курылуы мен Қ азақ стан территориясындағ ы Шың ғ ысханның жаулаушылық саясаты.) Қ ытай деректерінде Монғ олия халқ ы татарлар деп аталғ ан. Шың ғ ыс хан мен халқ ы ө здерін монғ олдар деп, ал мемелекетін Монғ ол мемлекеті деп атағ ан. 12 ғ. Монғ ол тайпалары Орхон мен Керулен аралығ ында мекендеген. 12 -13ғ ғ. Басында ә скери феодалдық монғ ол мемлекеті қ ұ рылды. Астанасы Қ арақ орым. Оның негізін қ алаушы бө ржігін тайпасының билеушісі Есугей баласы Темучин. Ол 20 жылғ а созылғ ан кү ресте барлық монғ ол тайпаларын біріктірді. 1206 жылы хан болып сайланып Шың ғ ыс хан атанды. Монғ ол тайпалары Ш.х. ұ лысы саналып ү ш қ анатқ а бө лінді: оң қ анат баруң ғ ар, сот қ анат жоң ғ ар, орталық гол. Ә р қ анатта ондық қ а негізделген ә скер болды: тү мен, мың дық, жү здік, ондық. Шың ғ ыс хан ә скері 95 мың дық тан қ ұ рылды. Ханның таң даулы он мың нан тұ ратын ә скері болды. Монғ ол шапқ.: Шың ғ ыс хан: билігін кү шейту, ішкі талас тартысты болдырмау, ақ сү йектердің талабын орындау, халқ ын жаң а жайылымдармен қ амьамасыз ету маө сатында жаулаушылық жорық тар бастады. Ш.х. соғ ысу тә сілдері: жорық қ а шық пастан бұ рын сауда керуенін жіберіп, ол ел туралы мә ліметтер жинады, дінге қ ысым кө рсетпеген, жаулап алғ ан елдердің соғ ыс техникасын, халқ ын шапқ ыншылық соғ ыстарды пайдаланды. 1207-1211 жылдары Сібір халық тарын, Енисей қ ырғ ыздарын, Шығ ыс Тү ркістанды бағ ындырды. Ұ йғ ыр мен Тұ рпан князьдық тары монғ ол билігін қ абылдады. Солт. Қ ытайды жаулап, олардың ә скери техникасын пайдаланды. Ендігі мақ саты Орта Азия мен Иранды, Таяу шығ ыс пен Кавказ сырты, Шығ ыс Еурпаны бағ ындыру. Ә лі жаулап алмағ ан Ертіс, Арал тең ізі ме Ә мудария ның батысын Жошы ұ лысы етіп белгіледі. Ш.х. Жетісудың гү лденген қ алалары мен жайылымдары қ ызық тырды. Монғ олдар Жетісуды қ арсылық сыз басып алды: 1210-1211 ж. Қ арлұ қ тар билеушісі Арсылан хан Шың ғ ыс хан билігін мойындады. 1218 ж. Баласағ ұ н соғ ыссыз берілді. Шығ ыс Тү ркістан мен Жетісуды алғ ан соң монғ олдар Оң т. Қ аз. арқ ылы Орта Азияғ а жол ашты. 1219 ж. 150 ә скерімен Ш.х. Отырарды қ оршады. Қ айыр хан 80 мың ә скерімен қ аланы бес ай қ орғ ады. Алтыншы айда Қ араджа сатқ ындығ ынан кейін қ аланы жаулады. Жошы ә скері Оң т. Қ аз. қ алаларын басып алды: Сығ анақ, Ашнас, Жент, Баршынкет, Ү згент. 1219-1221 ж. Орта Азия тү гелдей жаулап алынды. 1219-1224ж. Қ азақ стан Мен Орта Азия Шың ғ ыс хан империясының қ ұ рамына қ осылды.

31.Найман, Керей жә не Жалайыр ұ лыстары.

Наймандардың шығ у тегі мен ертедегі тарихы туралы мә селе ө те кү рделі, қ иын мә селе. Олардың этникалық қ ұ рамы аралас болуы да ық тимал, бірақ ғ ылыми ә дебиеттегі ең жаң а мә ліметтер олар тү ркі тілдес болды дегенді дә йектейді. Ғ алымдар «найман» терминінің мә ні монғ ол тілі тұ рғ ысынан алғ анда ашылады, ол конфедерацияғ а енген тайпалар санына қ арап, «сегіз» деген сө з деп болжам жасайды. Кө не тү рік жазуларында айтылатын «сегіз-оғ ыздарды» зерттеушілер наймандармен тең естіреді. VIIIғ -да оғ ыздар тайпаларының бірлестігі Орхон ө зенінен бастап, жоғ арғ ы Ертіске дейінгі жерді алып жатқ ан. Керей конфедерациясының этникалық қ ұ рамы біртекті бомағ ан. Ол тү рік тілді жә не монғ ол тілді жұ рттан қ ұ ралады. Керейіттер батысында – наймандар, солт. – меркіттер, шығ. – татарлар, оң т. – таң ғ ұ ттармен шектесті.

Керейіт тайпасының екі ордасы болғ ан:

1. Орхон ө зеніндегі – Қ атынбалық;

2. Хуанхэ ө зенінің иірімінде.

ХІІғ -дың 2-жарт-нда Тоғ ырыл хан тұ сында Керейіттер ұ лысы солт-те Селенганың жоғ арғ ы бойынан, оң т-те Хуанхэге дейінгі, бат-та Ханғ ай таунынан, шығ -та Халкин Голге дейінгі жерлерді еркін жайлағ ан. Оның сарайында дала тайпаларының болашақ билеушілері, мә селен, Тимучин мен Жамуха тә рбие алып, саяси жә не елшілік ө мірден хабардар болды. Наймандар мен Керейіттерде іс-қ азғ аздарды жү ргізу ө те ү лкен қ арқ ынмен дамыды. Ә сіресе, алым-салық жинау мен қ ызмет адамдарын тағ айындау қ ұ жаттарына мө р басылатын болғ ан. Қ оғ амның таң даулы тобында қ ызмет орындары мұ ра болып берілген. Керейіттердің христиан дініне енуі олардың ә леуметтік жә не мә дени дамудың жоғ ары дең гейде тұ рғ анын кө рсетеді.Керейіт тайпаларының ыдырауына себепкер болғ ан 1203 жылғ ы Шың ғ ыс хан шабуылы бұ л тайпаның шашырауына ә сер етті.

124. Нарық тық экономикағ а кө шу жә не экономикалық реформаны ұ йымдастырудағ ы Н.Ә.Назарбаевтың рө лі. Қ азақ станның 2030 жылғ а арналғ ан даму стратегиясы.

Қ азақ стан-2030 Стратегиясы– ел дамуының 2030 жылғ а дейінгі кезең ге арналғ ан стратегиялық бағ дарламасы. 1997 жылы қ азанда қ абылданғ ан. Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қ азақ стан халқ ына жолдағ ан арнауында баяндалғ ан. Стратегияда кө зделген мақ сат – ұ лттық бірлікке, ә леуметтік ә ділеттілікке, бү кіл жұ ртшылық тың экономикалық ә л-ауқ атын жақ сартуғ а қ ол жеткізу ү шін тә уелсіз, гү лденген жә не саяси тұ рақ ты Қ азақ стан мемлекетін орнату. Осы мақ сатқ а орай мынандай ұ зақ мерзімді негізгі бағ ыттар бө ліп кө рсетілді:

Ұ лттық қ ауіпсіздік: аумақ тық тұ тастық ты толық сақ тай отырып, еліміздің тә уелсіз мемлекет ретінде дамуы. Мемлекеттің тұ рақ ты тү рде дамуын қ амтамасыз ететін барлық қ ажеттіліктер шең беріндегі бастапқ ы шарт – ұ лттық қ ауіпсіздік жә не мемлекеттіліктің сақ талуы. Ұ лттық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз етудің негізгі кө рсеткіші ретінде демократиялы, индустриясы дамығ ан басты мемлекеттермен байланыстарды кү шейту, халық аралық институттар мен форумдардың кө мегі мен жә рдемін пайдалану қ ажеттігі атап кө рсетілді. Мұ ның ө зі халық ар. қ оғ амдастық тарапынан Қ азақ станғ а қ олдау жасаудың жақ сы жолғ а қ ойылуын, бай табиғ и қ орлардың тиімді пайдаланылуын қ амтамасыз етеді, Қ азақ стан азаматтарының ө з еліне деген сү йіспеншілік сезімін арттырады. Қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету жұ мысындағ ы сө зсіз басым бағ ыт сыртқ ы саяси қ ызметке, Қ азақ станның ө з кө ршілерімен жә не дү ние жү зінің жетекші елдерімен ө зара тиімді қ атынастар қ алыптастыруғ а саяды.Ішкі саясаттың орнық тылығ ы жә не қ оғ амның шоғ ырлануы: бірлік – қ оғ ам мен мемлекеттің одан ә рі дамуының кепілі. Бұ л салада барша азаматтар ү шін тең мү мкіндіктің жә не барлық этн. топтар ү шін тең қ ұ қ ық тың болуына кепілдік беру, ауқ аттылар мен кедейлер арасындағ ы айырманы азайту, ә леум. мә селелерді шешу, саяси орнық тылық пен қ оғ амның шоғ ырлануын ұ зақ мерзімге қ амтамасыз ететін дә улетті Қ азақ стан мемлекетін орнату міндеті қ ойылды.

Шетелдік инвестициялар мен ішкі жинақ қ аражаттың дең гейі жоғ ары болатын ашық нарық тық экономика негізінде экономикалық ө рлеу. Негізгі қ ағ идалары: мемлекеттің белсенді рө лін сақ тай отырып, оның экономикағ а араласуын шектеу, макроэкономиканы орнық тыру, экон. ө рлеуді қ амтамасыз ету, экономиканың нақ ты секторын сауық тыру, кү шті ә леум. саясат жү ргізу, қ атаң қ азыналық жә не монетарлық шектеулер жағ дайында бағ аны ырық тандыру, ашық экономика мен еркін сауда қ атынасын орнату, энергет. жә не табиғ и қ орды ө ндіруді одан ә рі жалғ астыру, шетелдік инвестицияларды қ орғ ау.

Қ азақ стандық тардың денсаулығ ы, білім алуы жә не игілігі: азаматтардың тұ рмыс жағ дайы мен дең гейін кө теру, экол. ортаны жақ сарту. Сырқ аттардың алдын алу жә не салауатты тұ рмыс салтына ынталандыру, азаматтарды салауатты тұ рмыс салтын ұ стауғ а, дұ рыс тамақ тану, гигиена мен тазалық ережелерін сақ тауғ а баулу, нашақ орлық пен наша бизнесіне қ арсы кү ресу, маскү немдік пен темекі шегуді қ ысқ арту, ана мен баланың денсаулығ ын сақ тау, қ оршағ ан орта мен экологияны таза ұ стау мә селелерін қ амтиды.

Энергетикалық қ орлар: тұ рақ ты экономикалық ө рлеу ү шін мұ най мен газ ө ндірудің жә не оларды шетке шығ арудың кө лемін жедел ұ лғ айту жолымен энергетикалаық қ орды тиімді пайдалану. Бұ л стратегия: таң даулы халық ар. технологияларды, ноу-хауды жә не қ омақ ты капиталды тарту, қ ордың тез де ұ тымды пайдаланылуы ү шін басты халық ар. мұ най компанияларымен ұ зақ мерзімді серіктестік орнату, мұ най мен газ экспорты ү шін қ ұ бырлар желісінің жү йесін жасау, отын қ орын пайдалану қ ызметінде дү ниежү зілік қ оғ амдастық тағ ы ірі елдердің Қ азақ станғ а жә не оның ә лемдік отын берушілік рө ліне ынтасын ояту бағ ытын ұ стау, ішкі энергет. инфрақ ұ рылымды жасау, ө зін-ө зі қ амтамасыз ету жә не бә секеде тә уелсіз болу мә селелерін шешу мә селелерін қ амтиды.

Инфрақ ұ рылым (кө лік жә не байланыс): ұ лттық қ ауіпсіздікті, саяси тұ рақ тылық ты нығ айту, экон. ө рлеуді кү шейту. Отандық кө лік-коммуникац. кешеннің ә лемдік рыноктағ ы бесекелестік қ абілетін қ амтамасыз ету жә не Қ азақ стан арқ ылы ө тетін сауда ағ ынын ұ лғ айту міндеті қ ойылғ ан.

Кә сіпқ ой мемлекет: іске шын берілген жә не елдің негізгі мақ саттарына қ ол жеткізуде халық ө кілдері болуғ а лайық мемл. қ ызметкерлердің осы заманғ ы қ абілетті қ ұ рамын жасақ тау. Бұ л саладағ ы міндет осы заманғ а сай тиімді мемл. қ ызмет пен нарық тық экономикағ а оң тайлы басқ ару қ ұ рылымын қ ұ ру, басты мақ саттарды іске асыруғ а қ абілетті Ү кіметті жасақ тау, ұ лттық мү дделердің сақ шысы болатын мемлекет орнату.

Президенттің жолдауында бү кіл кү ш-жігерді осы бағ ыттарғ а жұ мылдырудың, мү мкіндіктерді шоғ ырландырудың жә не ү йлестірудің келелі идеялары айқ ын тұ жырымдалғ ан, басқ ару жү йесіндегі реформаларды жү зеге асырудың ә дістері мен тә сілдерін тү бірімен қ айта қ арау қ ажеттілігі атап кө рсетілген. Бұ л қ ысқ а жә не ұ зақ мерзімді негізгі бағ ыттарды іске асыру барысында, ең алдымен, еліміздің барлық азаматтарының бостандығ ына кепілдік беруге, халық тың ә л-ауқ атын жақ сартуғ а жә не ертең гі кү нге деген сенімін нығ айтуғ а бағ ытталғ ан бірден-бір бағ дарламалық -стратег. ресми қ ұ жат болып табылады.

Қ азақ стан осы стратегиялық міндеттерді орындай отырып, 2030 жылғ а қ арай дамығ ан елдердің дең гейіне жетуге, дү ние жү зінің ең дамығ ан жиырма елінің қ атарына қ осылуды кө здейді. Реформалар стратегиясында экон. жә не саяси қ ұ рамдағ ы ырық тандырудың ө зара ажырамайтын байланыста болатындығ ы ескерілген. Бә секелестік қ абілеті ашық та риясыз жағ дайда қ алыптасқ ан қ оғ ам орнату одан ә рі демократияландыру арқ ылы ө теді, ол, тү птеп келгенде, сайлауды ә діл ө ткізуге, саяси партиялардың, парламенттің рө лін, ү кіметтің мү мкіндігін кү шейтуге, сот жү йесін реформалауғ а, БАҚ -қ а еркіндік беруге, ә йелдердің қ оғ амдағ ы рө лін кү шейтуге саяды.[1]

129.Н.Ә. НазарбаевҚ азақ станРеспубликасының Президенті – ұ лткө шбасшысы

НАЗАРБАЕВ НҰ РСҰ ЛТАН Ә БІШҰ ЛЫ (1940), мемлекет қ айраткері. Қ азақ стан Республикасының Тү ң ғ ыш Президенті, Қ азақ стан Республикасы Қ ауіпсіздік Кең есінің Тө рағ асы (1991), Қ азақ стан Республикасының Жоғ ары Ә скери Қ арулы Кү штерінің басшысы (1992), экономика ғ ылымдарымың докторы (1992), профессор (1993), Халық аралық инженерлік академиясының академигі, (1993), Қ азақ стан Республикасының Ұ Ғ А академигі

(1994), Ресей ә леуметтік ғ ылым академиясының академигі (1995), Ресей Федерация Президенті жанындағ ы Ресей мемлекет қ ызметі академиясының қ ұ рметті докторы, Ломоносов атындағ ы ММУ мен Ә л-Фараби атындағ ы Қ азМҰ У-дің қ ұ рметті профессоры, Белоруссияның Ғ ылым Академиясының қ урметті мү шесі. «Қ азақ станның егемен мемлекет ретінде дамуы мен қ алыптасу стратегиясы» (1992), «Нарық жә не Қ азақ станның ә леуметтік-экономикалық дамуы» (1994), «XXI ғ асыр табалдырығ ында» (1996), «Еуразиялық кең істік: интеграциялық потенциал мен оның жү зеге асырылуы» (1994), «Тарих толқ ынында» (1999) жә не тағ ы басқ а ғ ылыми ең бектердің авторы. Қ азақ стан Республикасының жә не бірқ атар шетел ордендерімен, оның ішінде " Алтын қ ыран" (1993) ордені жә не кө птеген медальдармен марапатталғ ан.

Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаев қ азақ халқ ының тұ ң ғ ыш Елбасы болды. Ол кісінің бастауымен біздің Отанымыз ә лемге танылды. Елдің елдігін кө рсетті, ерлігін танытты. Бү гінгі кү ні Назарбаевтың есімі дү ние ә лемінің кө рнекті мемлекеттік қ айраткерлерінің қ атарында бірге аталады. Бұ л тегінен болмаса керек. Жә не де Тү ркияның астанасы Анкарада Назарбаевтың ескерткішінің орнатылуы, Иорданияның астанасы Амман қ аласындағ ы бір кө шенің Назарбаевтың есімімен аталуы қ азақ тың бір ұ лы, қ азақ тың перзенті, тә уелсіз Қ азақ стан Республикасының Тұ ң ғ ыш Президенті, Ұ лт Кө шбасшысы Нұ рсұ лтан Ә бішұ лы Назарбаевтың ө з дә уірінің жә не бү гінгі кезең нің ұ лы кө шбасшысы екендігін айқ ын дә лелдесе керек. Назарбаевтың есімі мен ісі адамзат тарихының беттеріне мә ң гі жазылғ андығ ын айтқ ан да лә зім.

1992 жылы Қ азақ стан БҰ Ұ мен Еуропадағ ы қ ауіпсіздік пен ынтымақ тастық қ оғ амы сияқ ты халық аралық қ ауымдастық тарғ а мү ше болып, дү ниежү зі елдерімен тығ ыз байланыс орнатты.Біздің еліміз сыртқ ы саясатында Қ азақ станның қ ауіпсіздігін сақ тау, дү ниежү зілік соғ ысқ а жол бермеу, ядролық қ аруды қ олданудан бас тартуғ а баса кө ң іл аударып отыр. Қ азақ стан ядролық қ арудан ө з еркімен бас тартқ ан елдердің бірі. Осы мә селені БҰ Ұ аясындағ ы жиын- мә жілістерде ү немі кө теріп, басқ а мемлекеттерге ү лгі кө рсетуде. Қ азақ стан Азиядағ ы беделді халық аралық ұ йым- Шанхай Ынтымақ тастық Ұ йымын қ ұ рушылардың бірі жә не онда белсенді қ ызмет атқ арушы ел болып саналады. Қ азақ стан Тә уелсіз Мемлекеттер Достастығ ына кіретін жә не басқ а да кө рші жә не алыс-жақ ындағ ы мемлекеттермен дипломатиялық достық, ынтымақ тастық жә не ө зара кө мек қ атынастарын орнатты

25. Оғ ыз жә не қ имақ мемлекеттері.

1) Оғ ыз- Оғ ыздар кө птеген рулардан қ ұ ралғ ан тайпаларғ а бө лінді. Махмуд Қ ашғ аридің (11ғ): «Алғ ашында онда 24 тайпа болғ ан жә не Бұ зық тар мен Ұ шық тарғ а бө лінген. Бұ зық тар кө птеген артық шылық тарғ а ие болғ ан».9ғ -ң басы мен 11ғ -ң басының аралығ ында Оғ ыз тайпалары Сырдан Еділге дейінгі аймақ ты алып жатты. Оғ ыздардың ө з мемл-ті болғ андығ ы жайлы ең алғ ашқ ы мағ лұ мат ә л-Якубидің (9ғ) жазбасында берілген. Оғ ыз тайпасы жайлы атақ ты мә лімет қ алдырғ ан ибн ә л-Факих(10ғ). 10ғ -да астанасы – Янгикент. Шығ ыс Еуропа мен Орталық Азияғ а апаратын маң ызды сауда жолының тү йіскен жерінде орналасты. Оғ ыз мемл-ң басшысы жабғ у деп аталды. 965ж Киев Русімен бірігіп Хазар қ ағ анатын талқ дады. 985ж Еділ бұ лғ арларына соқ қ ы берді. 10-11ғ ғ шекарасында мө лшерден тыс алым-салық оғ ыз тайпаларының кө терілісіне алып келді. Бұ л кезде 10ғ -ң 2-жартысында елді Ә ли хан басқ арды. Бұ л жағ дайда Жент маң ындағ ы селжұ қ тар кө семі кө теріліс жасап Жентті басып алды. Бірақ кө п ұ замай олар Жент аймағ ынан қ уылды. Ә ли ханның мұ рагері жабғ у Шахмә лік тұ сында оғ ыз мемл-ті кү шейіп 1041ж Хорезмді жаулап алды. 2 жылдан соң Шахмә лік селжұ қ тардың қ олынан қ аза тапты. Қ оғ амдық қ ұ рылысы. Жабғ у патшалығ ында «сюбашы» аталатын оғ ыз ә скерінің басшысы маң ызды рө л атқ арды. Жабғ удың орынбасарлары кү л еркін деп аталды. Мү лік тең сіздігінің негізі жеке меншік мал болып есептелді. Оғ ыздар пұ тқ а табынды, шамандарғ а сыйынды. Кейінірек ислам діні ене бастады.Оғ ыздар ірі екі ө ркештітү йе ө сірді.2)Қ имақ - Қ имақ тар тарихының алғ ашқ ы кезең і қ ытай деректеріндегі яньмо тайпасыиен тығ ыз байланысты. Яньмо н-е қ имақ тар 8ғ басында монғ олияның солт.бат-да ө мір сү рген. 656ж бұ л тайпа кө зге тү се бастады. 11ғ парсы тарихшысы Гардези ең бегінде қ имақ тар татарлардан тарайды делінген. 840ж Ұ йғ ыр қ ағ анаты қ ұ лағ аннан кейін оның тайпаларының біразы қ имақ бірлестігіне қ осылды.Қ имақ тайпасының басшысы жабғ у атағ ын иемденді. 9ғ. 2-жарт. Қ имақ одағ ының қ ұ рамына 12 тайпа енді. Қ имақ қ ағ анатындағ ы ең ірі ә рі қ уаттысы қ ыпшақ тар болды. 8ғ -11ғ -басына дейін олар Алтайдан Ерт іске дейінгі, бат. Оң т. Орал таулары Еділ ө зеніне дейінгі кең байтақ аумақ ты алып жатты, 11ғ.басында қ имақ мемл.-ң шекарасы тұ рақ тана бастады. Оларғ а Булгариядан, Орта Азиядан ж-е қ ырғ ыздардан сауда керуендері келіп тұ рды. Ұ ЖЖ-нан Ертістегі қ имақ қ ағ анының ордасы Имақ ияғ а керуен жолының бір тармағ ы п.б. Қ имақ қ ағ анаты қ ұ рылып кү шейген кезде қ ұ дыретті қ имақ билеушісі тү ркілерде ең жоғ арғ ы атақ – қ ағ ан деген атақ иемдендіШаруашылығ ы. Араб географы ибн-Хаукальдың айтуынша Тү рккістанда ә сем елтірі беретін қ ой ө сіретін. Қ арлұ қ тар мен қ имақ тарда да тү йе болды, бірақ оғ ыздардан аз ө сірді.Ә бу Дулафтың (10ғ) жазбасына қ арағ анда қ арлұ қ тар мен қ имақ тар тамақ қ а бұ ршақ, тас бұ ршақ ж-е арпа пайдаланғ ан.