Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Моголстан мем 11 страница
|
|
Сонымен Ү І-Ү ІІ ғ асырларда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ө мір сү рген қ аң ылылар, қ арлұ қ тар, шігілдер, тухшлер, яғ малар, оғ ыздар, қ имақ тар, қ ыпшақ тар, т.б. тайпалар бертін келе тү ркі тілдес халық тардың этникалық қ ұ рамына негіз болып қ аланды.
23. Тү ркеш қ ағ анаты. Жетісуда билік басына Ү ш Елік қ ағ ан(699-706) бастағ ан тү ркештер келді. Олар Шаштан Тұ рпан мен Бесбалық қ а дейінгі аралық та тү ркештердің билігін орнатты. Басты астанасы – Суяб. 2-ордасы – Кү ң гіт қ аласына орналасты. Ү ш Елік қ ағ ан елді ә рқ айсысында 7 мың ә скері бар 20 ү лесті жерге бө лді. Ү ш Еліктің орнына Сақ ал қ ағ ан(706-711) отырды. Тү ркештердің ө з арасында ауызбірлік болмады. Батысында соғ дылық тармен бірге арабтарғ а қ арсы соғ ысты. Оң тү стігінен Таң имп-ясы қ ауып тө ндірді. Тү ркеш қ ағ анаты саяси тұ рақ сыздық ты басынан кешіргенімен, Сұ лу қ ағ анның тұ сында(715-708) қ айта нығ айды. Сұ луғ а екі майданда кү рес жү ргізуге тура келді. Сұ лу арабтарғ а қ арсы батыл да шешімді ә рекеттермен кө зге тү сіп, арабтар оғ ан Ә бу Мұ захим(Сү зеген) деп ат қ ойды. 738ж Сұ лу Субқ а қ айтып келе жатқ ан кезде, ө з қ олбасшыларының бірі Бағ а Тарханның қ олынан қ аза тапты.751ж Тараздың маң ындағ ы Атлах қ аласының тү бінде ә скербасы Зияд Ибн Салих басқ арғ ан арабтармен қ олбасшы Гао Сяньчжи басқ арғ ан қ ытайлар арасында соғ ыс болды. Ұ рыс 5 кү нге созылды. Шешуші сә тте қ ытайдың қ ол астындағ ы қ арлұ қ тар бас кө теріп, арабтар жағ ына шық ты да, қ ытайлар жең ілді. Екі жақ ты соғ ыстан ә лсіреген тү ркеш мемл-ті 756ж тү ркі тілдес тайпа қ арлұ қ тардың тегеурініне тө теп бере алмай, біржолата қ ұ лады.
36. таниршилдик Ислам дінінің Қ азақ стан территориясында таралуы.
10-12 ғ асырларда қ азақ тар арасында Ұ май қ ұ дайына табыну ата-баба аруағ ына сыйыну етек жайды. Табиғ ат кү штеріне табыну кө шпелі тү ріктер арасында біразғ а дейін сақ талды.Бұ л наным – сенімдері тек 7 ғ асырда ислам діні біртіндеп ығ ыстыра бастады.7 ғ асырда қ азақ жеріндегі тү рік тайпалары арасында ислам діні етек жайды. Бұ л істі Хишам Халиф жү ргізді. 10 ғ асырда ислам дінін Жетісу жеріндегі тайпалар Сырдария бойындағ ы оғ ыздар қ абылдады. Сырдария бойындағ ы Испиджаб қ аласы Ислам дінінің орталығ ы болды.10 ғ асырда қ ыпшақ тар да ислам дінін қ абылдады.Қ азақ стан жерінде ислам дінін таратушылардың бірігейі Қ ожа Ахмет Иссауи болды.
Ислам діні ә сіресе 16-17 ғ асырларда қ азақ тар арасында кең тарады. Ислам дінімен бірге тә ң ірге табыну қ азақ тардың діни нанымдарының бірі болды. Халық тың аруақ қ а сыйынуы тоқ тағ ан жоқ Бұ л ислам дінінің қ ағ идаларына қ айшы келді. Қ азақ тар жер анағ а, су анағ а, от анағ а, қ ой иесі Шопан атағ а, сиыр иесі Зең гі бабағ а, жылқ ы иесі Қ амбар атағ а, тү йе иесі Ойсыл қ арағ а табынды. Сонымен қ атар ә улие Қ ызылтау, Теректі қ ұ здарына, Қ азығ ұ рт ү ң гіріне, Қ ошқ ар ата бұ лағ ы сияқ ты жерлерге табынды. Қ азақ та ислам дінінің талабына сә йкес адамдардың жаназасын шығ арып, ө лікті жуып, арулап қ ұ былағ а қ аратып жерледі.Қ айтыс болғ ан адамның жұ ма, қ ырық кү н жә не бір жылдық асы беріліп тұ рады.
Бай адамдардың мазарлары ә шекейленіп биік кү мбезбен салынады.
Тә уке ханың тұ сындағ ы қ азақ хандығ ы.
Ә з-Тә уке хан немесе Мұ хамед Батырхан деп те аталады, Салқ ам Жә ң гір атанғ ан Жә ң гір ханның ұ лы. Тә уке хан тұ сында Қ азақ хандығ ы саяси жағ ынан нығ айғ ан жә не бір орталық қ а бағ ынғ ан ү лкен мемлекет болды. Оны Тә уке ханның ү ш жү зге жә не Қ ырғ ыз бен Қ арақ алпақ қ а билігі жү ргенінен де кө реміз. Оны Тә ке хан тұ сында Сыр бойында Қ азақ тың 32 қ аласы болғ анынан да кө ріге болады. Қ ысқ ы Ордасын Тә уке Хан Тү ркістан қ аласына орналастырды. Жазғ ы Ордасы қ азіргі Астана қ аласына таяу жерде, қ азіргі Астанадан 10 шақ ырым жерде болғ ан. Халық зердесінде қ алғ ан аң ыздар бойынша да Тә уке хан билік жү ргізген заман ең бір ө ркендеген алтын ғ асыр ретінде қ алды. Тә уке ханның билік қ ұ ру кезең і 1780-1718 жылдар. Яғ ни, қ азақ даласында отыз жылғ а жуық хандық билік қ ұ рғ ан.
Тә уке ханның басты ең бегі – Қ азақ хандығ ының ішкі саяси ахуалын оң алту жолындағ ы ең бегі. Ол ө зіне дейінгі «Есім ханның ескі жолы», «Хақ назардың хақ жолы», «Қ асым ханның қ асқ а жолы» деп аталғ ан ә дет ғ ұ рып нормаларына сү йене отырып, «Тә укенің Жеті Жарғ ысы» аталғ ан заң дар жинағ ын қ абылдағ ан. Ал хандық ты билеуде негізінен ә р жү здің билеріне арқ а сү йежі, яғ ни бұ рынғ ыдай Тө релер мен Қ ожалардың шекіз билігінің орнына қ азақ тың ө зінен шық қ ан данагө й ақ сақ алдарғ а арқ а сү йеді. Соның ішінде «Ә з-Тә укенің бес биі» атанғ ан бес данышпанның атақ -даң қ ы бізге жетті: Ұ лы жү зде – Ү йсін Тө ле би, Орта Жү зде – Қ аз дауысты Қ азыбек, Кіші жү зде Алшын Ә йтеке би жә не Қ арақ алпақ та – Сасық би мен Қ ырғ ыздағ ы Қ оқ ым билер ел басқ ару ісіне араласып, халық тың сө зін жеткізіп отырды. Тарих дерегі де сол кезде Тә укенің қ асында Ұ лы жү з Ә лібекұ лы Тө ле, Орта жү з Келдібекұ лы Қ азыбек, Кіші жү з Байбекұ лы Ә йтеке, қ ырғ ыз Қ арашораұ лы Кө кім, қ арақ алпақ Сасық би, қ атағ ан Жайма секілді халық тың ішінен уақ ыттың ө зі екшеп шығ арғ ан, даналық сө зімен, ә ділетті ісімен, қ ара қ ылды қ ақ жарғ ан тура билігімен аттары бұ л кү нде аң ызғ а айналғ ан атақ ты билердің болғ анын айтады.
Сонымен қ атар ол сыртқ ы жағ дайды да тұ рақ ты ұ стай білді. 1678 жылы ол Бұ хар хандығ ынан елшілерді қ абылдаса, 1686-1693 жылдар аралығ ында Тә уке Ресейге бес рет елшілік аттандырып, кө ршілік, достық қ арым қ атынасты сақ тау туралы бітімдер жасасқ ан. Соның ішінде оның 1994 жылғ ы Қ азан айында жаздырғ ан хаты бізге дейін сақ талғ ан. Бұ л кезде Қ азақ хандығ ының кө ршілерімен терезесі тең мемлеет болғ анын кө ре аламыз.
Тә уке ханның заманында оның саясатына сә кес тыныштық пен бейбітшілік орнады, дегенмен жаугершілік заманда, ел басына кү н туғ ан сә ттерде ол ө зінің қ олбасшылық дарыны мен батырлығ ын да таныта білді. 1689 жә не 1702 жылдардағ ы ойрат-жоң ғ арларғ а жасалғ ан жорық тар, сондан кейін 1711, 1712, 1714 жылдардағ ы жоң ғ арлардың қ азақ даласына ү ш рет баса кө ктей басып кірулерін тоқ тату арқ ылы ол кісі кө шпенділер даласында Батырхан атағ ына ие болғ ан.
Соның ішінде Тә уке хан халық жадында кү ні бү гінге дейін асқ ан кең мең гер, дана ақ ыл иесі ретінде де сипатталады. Соғ ан орай ол кісінің есіміне Ә з (данышпан) сө зін жалғ ап, Ә з-Тә уке деп атайды. Халық тан «Ә з» атағ ын иемденген Қ азақ та тек екі хан болғ ан - Ә з-Жә нібек жә не Ә з-Тә уке хандар. Соның ішіенде Ә з-Жә нібек Алтын Орданың ханы болса, Ә з-Тә уке Қ азақ Ордасының ханы.
Жә ң гірұ лы Тә уке хан (1626-1718) – Қ азақ хандығ ының ханы, Салқ ам Жә ң гір ханның баласы. Шешесі – қ алмақ тың хошоуыт тайпасының билеушісі Кунделен-тайшының қ ызы. Мұ рагерлік жолмен Қ азақ хандығ ының билік тізгінін қ олғ а алғ ан кезде (1680ж.) Тә уке ел ағ асы жасына келіп ақ ыл тоқ татқ ан, мемлекет ісіне араласып, мол тә жірибе жинақ тағ ан білікті жан болатын. Сондық тан да ол тақ қ а отырып, ә ке ісін алғ а жалғ ап, оның саясатын жү ргізгенімен, оны жү зеге асыруғ а келгенде бұ рынғ ы сү рлеумен кетпей, ө зіндік жаң а жолмен жү рді. Тә укені ө зге қ азақ хандарынан ерекшелеп, оның шын мә нінде кө реген басшы, ақ ылды реформатор екенін танытанын қ асиеті де осы ө зіндік жолмен жү руінде. Бұ л ретте ол ұ лы бабасы Қ асым ханғ а қ арай бейімделеді.
Тә уке ханның елі ү шін сің ірген ерен ең бегі екі қ ырымен айрық ша назар аударады. Бірі – елдің іргесін аман сақ тауда сыртқ ы саясатты білгірлікпен жү ргізіп, анталағ ан кө п дұ шпанғ а бел аудырмағ аны. Екіншісі – елдің ішкі жағ дайын реттеудегі саяси-қ ұ қ ық тық тә ртіпті орнатуы. Ол тө ң ірегіне топтан торай шалдырмайтын, сыртқ а сың ар сабақ жіп алдырмайтын, бір ауыз сө зімен жұ ртты жатқ ызып - ө ргізетін, беделімен елдің бірлік-берекесін кіргізетін ақ ыл иелерін жинап, халқ ын солар арқ ылы басқ арды, ақ ыл-ой, парасат ү стемдігін орнатты. Осындай алыптардың замана тынысын тамыршыдай тап басып танып, халық тың басын қ осып, елдің бірлік – берекесін кетірер ішкі дау – жанжалды, барымта – сырымтаны тиып, елді ынтымақ та ұ стау мақ сатында ой тоғ ыстырып, бір бағ ытта игілікті іс-қ имыл жасау арқ асында Қ азақ хандығ ының жағ дайы кү рт жақ сарып, сыртқ а айбарын асырды. Жұ рт ерді ел қ олдаса - береке, ханды ел қ олдаса мереке екенін кө рді. Сол себепті де Тә уке хан ел билеген кез - халық есінде «қ ой ү стіне бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан» тыныш берекелі заман болып қ алды.
Бірақ, бұ л, ә рине ол кезде ешқ андай шапқ ыншылық болғ ан жоқ, бірың ғ ай бейбіт кү н туып, қ азақ халқ ы сыртқ ы жаудан қ аймық пай алаң сыз ғ ұ мыр кешті дегенді білдірмесе керек. Керісінше, Тә укенің кезінде қ алмақ тармен қ ақ тығ ыс жиілей тү спесе, кеміген жоқ. Сонау 1681 жылғ ы қ алмақ тың қ оң тайшысы Галдан Бошоктудың қ алың қ олмен Шу ө зенінің бойына жетіп, Сайрам қ аласын қ оршағ аннан басталғ ан шабуылдар легі кейін оның немересі Цеван Рабтан билік басына келген кезде де толастағ ан емес. Ұ сақ қ ақ тығ ыстарды есептемегеннің ө зінде 1711-1712, 1714, 1717 жылдары қ азақ пен қ алмақ арасында ірі соғ ыстардың болғ аны белгілі. Бұ л арада мә селе елдің ө з ішінде тыныштық орнауында, халық арасында ырыс қ азығ ы - ынтымақ тың берік қ ағ ылып, ағ айынаралық алауыздық тың жойылуында, осығ ан ұ йытқ ы болғ ан ел басшысының тө ң ірегіне халық тың ақ ыл-ойының жоғ ары кө теруінде. Сондық тан тарихшылар Тә укені «Қ азақ ордасының Ликургі» деп бағ алайды. «Ликург» деген бір кезде ежелгі Грекияда кө не Спартаның ақ ылгө й Заң гері болғ ан, сондық тан ақ ылды, кө реген қ айраткерлердің бә рін Еуропалық ғ алымдардың «Ликург» деп атауы қ алыптасып кеткен. Тә уке ханды бұ лай сипаттағ ан кейінгі зерттеуші Еуропалық ғ алымдар.
Тә уке ханның тұ сында тұ рақ ты мемлекеттік органдар: хан кең есі, билер кең есі жұ мыс істеп, жыл сайын ү ш жү здің шонжарларының съезін ө ткізу қ алыптасты. Тарихқ а «Жеті жарғ ы» деген атпен енген Тә уке ханның заң дарын зерттеушілер қ азақ тардың бұ ғ ан дейінгі қ олданылып келген ә деттегі қ ұ қ ық нормаларының бір жү йеге келтіріліп, толық тырылғ ан нұ сқ асы деп қ абылдайды.
XVІІІ ғ асырда Есіл ө зеннің жібек шалғ ынды кө корай жағ асындағ ы Кү йгенжарда (Астана қ аласынан 10 шақ ырым жерде) атақ ты Салқ ам Жә ң гірдің баласы Ә з Тә уке ханның ордасы қ оныстанғ ан. Себебі, жоң ғ арлардың тегеуірінді бір шабуылы Тү ркістанды уақ ытша амалсыз қ алдыруғ а мә жбү рледі. Сарыарқ аның айтулы сайыпқ ырандары мен сайрағ ан ә ділетті билері қ анжығ алы қ арт Бө генбай, қ аракерей Қ абанбай, Шақ шақ ұ лы Жә нібек, бә сентиін Малайсары, қ ыпшақ Қ ошқ арбай, қ аз дауысты Қ азыбек би, Бұ қ ар жыраулармен ел тағ дыры мен жер тағ дырын ойлап кездесуге мейлінше қ олайлы жер еді.
Қ ан кешуде болашағ ын болжағ ыш кө реген, кемел ойлы Ә з Тә уке хан дала даналары ү йсін Тө ле би, алшын Ә йтеке би, қ аз дауысты Қ азыбек билермен ақ ылдасып, қ азақ елінің қ ұ қ ық тық -конституциялық қ ұ жаты “Жеті жарғ ыны” дү ниеге ә келді. Кейін қ азақ тың Сә меке ханы Қ оқ ан мен Бұ қ араның ү здік шебер қ ұ рылысшыларын жинап ә кесі Тә уке хан зираты қ асында Есілдің шұ райлы жерінде қ ала соқ қ ан дейтін аң ыз бар. (Ақ мола округінің ең соң ғ ы ағ а сұ лтаны Қ оң ырқ ұ лжа Қ ұ даймендіұ лы Сә мекенің немересі, Тә уке ханның тікелей ұ рпағ ы). Туғ ан елінің ой-тілегінен шық қ ан Тә уке ұ рпақ тарының бірі Абылай еді. Ол осы ата жолынмен қ ырық сегіз жыл Сарыарқ а тө рінде отырып қ уатты мемлекет қ ұ рды.
Тә уке хан билік басында ө те ұ зақ, ә бден қ артайып, жасы ұ лғ айғ ан шал болғ анша отырып, 1718 жылы ө з ажалынан қ айтыс болғ ан.
Тең ге бағ амының айналысқ а шығ у тарихы
1993 жылдың қ арашасында тең генің айналысқ а шығ арылуы біздің жас тә уелсіз республикамыздың жылнамасындағ ы ең маң ызды оқ иғ алардың бірі болып табылады. Ол еліміздің тә уелсіздігін нығ айту жолындағ ы тү бегейлі ә леуметтік-экономикалық реформаларды жү ргізу ү шін қ ажетті тарихи қ адам болды. Тө л тең геміз пайда болғ алы жү ргізіліп келе жатқ ан мемлекеттің тізбекті қ аржылық саясатының арқ асында елімізде нарық тық институттар макроэкономикалық тұ рғ ыдан тұ рақ талып, біртіндеп қ алыптаса бастады.
Ө зіміздің ақ ша бірлігімізді енгізу қ азіргі кездегі қ ол жеткен экономикалық табыстарымыздың негізін қ алады. Оның дұ рыстығ ы қ аржы-несие секторының белсенді дамуымен жә не тең генің тұ рақ тылығ ымен айқ ын дә лелденді.
Ақ ша мен экономиканың ө зара байланысы ө те тығ ыз, олар экономикалық жү йенің негізгі қ ұ рамы болып табылады. Ақ ша жү йесі экономикалық ү дерістерге оларды кү шейтумен немесе бә сең детумен ә сер етеді.
Елдің экономикалық жағ дайы, сол елдің экономикалық кең істіктегі интеграциясы мемлекеттің ақ ша жү йесіне, оның атқ аратын қ ызметіне тікелей байланысты. Макроэкономикалық тепе-тең дік ақ ша рыногында белгілі бір тепе-тең діктің болуын қ алайды. Олардың ішіндегі ең бастысы ақ шағ а деген сұ раныс пен ұ сыныстың тепе-тең дігі.
1991 жылы Қ азақ стан нарық тық қ айта қ ұ руды жү зеге асыра бастады. Алайда, сол кезде жұ мыс істеген бірың ғ ай ақ ша жү йесі тұ рақ сыз болды. Жас мемлекеттер бірінен соң бірі ө здерінің ұ лттық валюталарын немесе уақ ытша ақ ша белгілерін енгізе бастады. 1992 жылы рубль аймағ ында Қ азақ стан, Ө збекстан, Ресей жә не Тә жікстан елдері ғ ана қ алды. Республикағ а кең естік рубльдің бақ ылаусыз кө птеп келуі инфляцияның шарық тап ө суіне ә келіп соқ ты. Қ азақ стан ө з валютасын енгізуге мә жбү р болды. Ө йткені, рубль аймағ ында тұ рып, Қ азақ стан Ресейдің қ аржы институттарына бағ ынышты кү й кешті, дербес монетарлық, экономикалық саясатты жү ргізе алмады.
1993 жылы 3 қ арашада Президенттің Жарлығ ымен қ ұ рылғ ан Ұ лттық валютаны енгізу жө ніндегі мемлекеттік комиссия ұ лттық валютаны енгізудің тұ жырымдамасын дайындады. Бұ л қ ұ жатта жаң а валютаның енгізілу мерзімі, тә сілі, жаң а валютаны айырбастау пункттеріне жеткізу мә селелері, қ олма-қ ол ақ шаны айырбастау коэффициенті мен лимиттері, валюта бағ амын қ алыптастыру жә не басқ а маң ызды мә селелер айқ ындалды. Ұ лттық валютаны енгізудің заң дылығ ын сақ тау жә не ө ркениетті тү рде енгізу ү шін дайындалып жатқ ан іс-шаралар туралы халық аралық ұ йымдар жә не кө рші елдердің ү кіметтері дер кезінде хабардар етілді.
Тарихи кү н қ арсаң ында Қ азақ стан Республикасының Президенті теледидар арқ ылы халық қ а алда болатын акцияны тү сіндіре отырып, сө з сө йледі. Мұ ндай шаруаның жан-жақ ты ойластырылғ анын, елдің бү гінгі мү мкіндіктері мен кү ні ертең кө рінетін жаң а кө кжиегі астастырылғ анын, ө з жолымен, жө німен жү зеге асатынын халық қ а ұ ғ ындырды.
Тең ге ресми тү рде 1993 жылы 15 қ арашада енгізілді. Ең бірінші бағ амы 1 АҚ Ш долларына 4, 75 тең ге болды. Ә р тең ге 500 рубльге ауыстырылды. Тең генің валюталық қ ызметінен кейін оның қ ұ нын жоғ алтпай ұ стап тұ ру – ең маң ызды шаруалардың бірі болды.
1993 жылдың сә уірінде “Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкі туралы”, “Қ азақ стан Республикасындағ ы банк жә не банк қ ызметі туралы” заң кү ші бар жарлық тарғ а қ ол қ ойылды. Бұ л қ ұ жаттарда коммерциялық банктердің қ ызметін тоқ тату жә не іске қ осу тә ртібі, сондай-ақ коммерциялық банктердің қ ызметін Мемлекеттік банк арқ ылы реттеудің қ ағ идаттары мен ә дістері бекітілді.
Ұ лттық валюта енгізілгеннен кейінгі алғ ашқ ы екі жыл біздің еліміз ү шін ө те қ иын жылдар болды. Жалпы экономикалық сипаттағ ы объективтік қ иындық тар (бағ аны ырық тандыруғ а жә не ө ндірістің қ ұ лдырауына байланысты инфляцияның жоғ ары дең гейі, импорт тауарларына деген қ анағ аттандырылмағ ан сұ раныстың едә уір кө лемі) шетел валютасына сұ раныстың ө суіне, ал ізінше бағ аның ө суіне ә келіп соқ ты. 1994 жылы кә сіпорындардың сә тсіз жү ргізілген ө зара шаруашылық есептесуі сияқ ты ө кінішті экономикалық жаң сақ тық тар алғ ашқ ы айларда тең ге айналысының жағ дайын біршама қ иындатты. Енгізілгеннен кейін алғ ашқ ы 7 айда тең ге 8 есе қ ұ нсызданды.
Ең ә уелі тең геге байланысты бү кіл инфрақ ұ рылымды қ айтадан қ ұ руғ а тура келді. Бұ л іс банк жү йесінен басталды. Содан кейін кеден, қ аржы қ ызметтеріне кө шірілді. Бұ дан кейін кезек кү ттірмейтін валюта айырбастайтын биржа қ ұ ру, алтын жә не валюта қ орын жасақ тау, тең ге сарайын іске қ осу сияқ ты маң ызды шаралар шешілді. Барлық қ аржы операциясы тең ге арқ ылы есептелінгендіктен, оның бағ амы басқ а елдердің валютасымен кү нбе кү н нақ тыланып отырды.
Тең генің экономикалық ө сімге тікелей қ ызмет жасауын қ амтамасыз ету қ ажет болды. Бұ ғ ан дейін тең ге қ ұ лдырап бара жатса, Ұ лттық банк ө зіндегі алтын-валюта қ орынан қ осымша ақ ша жұ мсап, оны реттеп отыратын. Бірақ бұ л ә рекет жасанды бағ амның жасалуына жол ашты. Тең генің шын бағ амын белгілеу ү шін оны еркін жү зуге жіберу керек болды. Аталмыш шарадан кейін тең ге бағ амы АҚ Ш долларына шақ қ анда бірден екі есеге сатылап жоғ арылап кетті.
Бұ дан кейінгі жылдары тең генің АҚ Ш долларына қ атынасы бойынша қ ұ нсыздану қ арқ ыны едә уір баяулады. Мә селен, егер 1995 жылы тең генің бағ амы 17, 9 пайыз болса 1996 жылы – 15, 4 пайызғ а тө мендеді, 2001 жылы тең генің номиналдық қ ұ нсыздануы 5, 17 пайыз, ал 2002 жылы – 3, 25 пайыз болды.
Ұ лттық валютаның тұ рақ тылығ ы белгілі бір мерзімдегі оның қ ұ ндылығ ымен анық талады. Ішкі қ ұ ндылығ ы инфляция дең гейімен, ал сыртқ ы қ ұ ндылығ ы басқ а валютағ а баламалау арқ ылы анық талады. Бізге мә лім деректерге сү йенсек, инфляция 1995 жылы 276, 2 пайыздан 2005 жылы 5, 9 пайызғ а тө мендеуімен тең генің ішкі қ ұ ндылығ ын арттырып отыр.
11 Ү йсіндер жә не қ аң лылар тайпалық одақ тары.
Ү йсіндердің мемлекеттік қ ұ рылыс б.з.д. І мың. Аяғ ында Жетісу, Тянь Шань жә не Тарбағ атай жерлерінде жаң а мемлекет пайда болды, ол Қ ытай деректерінде Ү йсін елі аталды. Алғ ашында олар Данхэ ө зенінің бойында мекендеген, б.з.д ІІІ ғ. Юечжи тайпаларының қ ыспағ ынан моң ғ олияғ а кө шіп баруғ а мә жбү р болды, Хұ ндардан соқ қ ы алғ аннан кейін Жетісу мен Жоң ғ арияғ а келді. Ү йсін мемлекетінің басында Кү нбек титулы бар билеушісі тұ рды. Ү йсін мем. Қ ұ рылғ аннан бастап Ғ ұ ндарғ а тә уелді болды, бірақ ол одан тез босанып осы аймақ та ең кү шті мемл. Айналды. Ү йсін этнонимі бү гінгі кү нге жетті, Қ аз.дың Ұ лы жү зінің бір руы аталады.Кангюй атауы, қ ытайша Канцзюй алғ ашқ ы рет деректерде б.з.д ІІ ғ. Кездеседі. Б.з.д. 138 ж. Қ ытай императоры Уди Чжан Цянь бастағ ан сауда елшілігін батыс елдеріне жібереді, ол елшілік тек 13 жылдан кейін қ айтып келеді. Оның жазбаларында бұ ғ ан дейін Қ ытайғ а мә лім болмағ ан мемл. Сипатталғ ан. Солардың ішінде Чжан Цянь билеушісінің ордасында болғ ан Кангюй мемлекеті де бар. Халқ ының этникалық сипаты ә лі де кү рделі сұ рақ, қ ай тілде сө йлеген туралы жоқ мә лімет. Бернштамның пікірінше, олар тү ркі тілдес болғ ан. Басқ а зерттеушілер оларды солтү стік Иран малшы тайпалары, б.з. І ғ. Ортасында ғ ана Сыр ө ң іріне тү ркі тайпал. Келуіне байланысты ғ ана ө зінің этникалық тү рі мен тілін ө згерткен.
17 Ұ лы Тү рік қ ағ анаты
Тү рік қ ағ анаты 552-603ж 6ғ басында бү гінгі қ азақ жерінде аса кү рделі бетбұ рыстар орын алды. Алтай, Сібір, Монғ олия жерінде тү рік тайп-ң ү стемтап ө кілдері бірігіп кү шті ә скер кү шіне сү йенген тү р.қ ағ атты феод-қ мемл.қ ұ рды.Тү р.қ жері солт.Монғ олиядан бастап Шығ.Еуропағ а дейінгі ө ң ірге дейін Ә мударияның Солт.жағ -на дейін жетеді.
6ғ -да қ ұ діретті держава билеу-рі тү рік тайп-ң ашин руынан шық қ ан тү р.қ билігіне тү сті.Тү рік этнонимы қ ытай жылн-да кездеседі.
546ж-терек тайп-ы қ азіргі Монғ олияның оң т-і мен Орт бө ліктерін мек-ген ж/е бұ л жерлерге ү стемдік еткен аварларғ а жорық жасады.Тү р.қ бумын, терек армия-на шаб-л жасап, жең іске жетті.553ж-Бумын қ ағ.қ аза тауып, орнына Қ ара еске отырды.
603ж-қ ағ анат 2-ге бө лінді.Батыс тү р.қ (603-704ж)-Шығ.т.қ -на(682-744ж) тә уелді болды.Билік тү р-ң қ ағ ан руы ашиналардың қ олында болғ ан.Бат.т.қ орт-ғ ы-Суяб(Жетісу).Аумағ ы: Қ аратаудың шығ.бурайынан Жоң ғ -ғ а дейінгі жерді алып жатты.Жоғ.лауазымдар-ябғ у.Сот қ ызм-ін бұ йрық тар мен тарқ андар атқ арды.Бектер тайпа баст-ры мен ө кілдері, жерг-і жердегі ақ сү йектер сословие болғ ан.
Тү ргеш(704-756ж)Орта Азияның Оң т.шығ -да Шаш(Ташкент)қ аласынан.6ғ Тянь-Шань таулы айм-да ө мір сү рген.7ғ Жетісуда қ оныс аударып, бат.тү р.қ сол қ анат-ң қ ұ р-на енген.Бат.т.қ ұ р-на енген ең кө п тайпа Ү шелі қ ағ ан 20ә кімшілік айм-ғ а бө лініп, ә р айм-та 7000нан ә скер ұ стады.
33.Ұ лы жібек жолы жә не сауданың қ алалық мә дениеттің дамуы