ББҚ- функционалды тамақтанудағы биологиялық белсенді қоспалар.

Денсаулық сақ тау министрлігінің «Тағ амдағ ы ББЗ-ды зерттеу реті жә не гигиеналық сертификаттау туралы» №7 бұ йрығ ына сә йкес тағ амдық ББЗ табиғ и не табиғ иғ а сә йкестендірілген ББЗ-дың концентраттары болып табылады, олар жекелей қ олдануғ а не тағ ам ө німдерінің қ ұ рамына адамның тағ амдану рационын байыту мақ сатында жеке биобелсенді заттармен жә не олардың комплектерімен енгізу ү шін қ олданылады. ББЗ-ды ө сімдік, жануар жә не баактериалды шикізаттардан алады, сонымен қ атар химиялық жә не биотехнологиялық ә дістермен де. Оларғ а сонымен қ атар асқ азан-ішек трактатының микрофлорасына реттеуші ә сер кө рсететін ферменттік жә не бактериологиялық препараттар (эубиотиктер) жатады. ББЗ экстракттар, тұ нба, бальзам, изолят, ұ нтақ, сұ йық жә не қ ұ рғ ақ концентраттар, сироп, таблетка, капсула жә не т.б. тү рінде шығ ады.

Биологиялық белсенді қ оспалар (ББҚ немесе) food supplements- тағ аммен бірге немесе тағ ам қ ұ рамына қ осуғ а арналғ ан табиғ и биологиялық белсенді заттар. Оларды нутрицевтиктер- тағ амдық қ ұ ндылығ ы бар, парафармацевтиктер- биологиялық белсенділігі бар болып бө лінеді.

Нутрицевтиктер — эссенциальды нутриенттер, тағ амдық қ оспалардың табиғ и ингердиенттері: дә румендер, жартылай қ анық пағ ан май қ ышқ ылдары, фосфолипидтер, жекелген минералды заттар жә не микроэлементтер (кальций, темір, селен, мырыш, иод, фтор), ауыспайтын аминқ ышқ ылдары, кейбір моно- и дисахаридтер, тағ амдық талшық тар(целлюлоза, пектин, гемицеллюлоза и т.б.).

Парафармацевтики — тағ амның минорлы компоненттері.Оларғ а: органикалық қ ышқ ылдар, био-флавоноидтер, кофеин, пептид реттеушілері жә не т.б. жатады.

ББЗ-дың жіктелуі.

ББЗ олардың қ ұ рамына, функционалдық белсенділігі, ә сер ету тиімділігіне жә не т.б. байланысты ә ртү рлі жіктеледі. Жалпы ББЗ-ды нутрицевтиктер мен парфармацевтиктер деп бө леді.

Нутрицевтиктер деп – адам тағ амының химиялық қ ұ рамын тү зетуге арналғ ан ББЗ. ББЗ-дың нутрицевтиктері келесі топтарғ а бө лінеді:
- ақ уыз бен аминқ ышқ ылдардың кө здері;

- май қ ышқ ылдарының, липидтердің жә не майда ерігіш витаминдердің кө здері;
- кө мірсулар мен қ анттардың кө здері;

- тағ амдық талшық тардың кө здері (пектиндер, ө сімдік жасунық тары, микрокристаллды целлюлоза жә не т.б);

- суда ерігіш витаминдер кө здері;

- макро жә не микроэлементтер кө здері.

Осы топтың ББЗ-ы тағ амдық (фармацевтикалық емес) технологияларды қ олдану арқ ылы ө ндірілетін ө німдерді кө рсетеді. Олар жанама ә серсіз алдын алу мақ сатында қ олданылады, жалпы денсаулық сақ тау ә серін кө рсетеді, қ арсы кө рсетілімдері жоқ.

2. ББЗ-нутрицевтиктердің физиологиялық рө лі.

- Нақ ты адамдардың олардың тұ тынушылығ ына байланысты жынысы, жасы, физикалық жә не ақ ыл-ой жұ мысының интенсивтілігі, биоритм, фенотипі жә не генотипі, мезгілдің нақ ты уақ ытындағ ы физиологиялық ерекшеліктері бойынша тамақ тану рационын жекешелендіреді;
- Тамақ танудың жекелей бұ зылуы мен эндемикалық микронутриентті жетіспеушіліктермен байланысты туындағ ан жеке нутриенттер мен оларың топтарынан туындайтын дисбалансты тез жә не тиімді жояды;
- Созылмалы аурулармен ауыратын, соның ішінде алмасу сипатындағ ы (семіздік, отеросклероз, диабет, остеоартроз, подагра) тұ лғ аларда бұ зылғ ан метаболиттік процесстерді тү зетеді;
- Асқ азан-ішек қ ұ рылымының созылмалы ауруымен ауыратын адамдарда тағ амдық заттардың тү суін жоғ арылатып, сің ірілуін жең ілдетеді;
- Метаболизмнің токсикалық ө німдерінің белсенділігін тоқ тату, сің іру жә не шығ ару процесстерін кү шейтеді, соның ішінде экологиясы нашар аймақ тарда тұ ратын не жұ мыс істейтін, синтетикалық преараттармен тұ рақ ты тү рде медикаментозды терапия қ абылдайтын, бауыр мен бү йректің созылмалы ауруымен аурыатындарда.

Қ ұ рамы бойынша нутрицевтиктерді шартты тү рде бірнеше функционалды топшаларғ а бө луге болады:

- Витаминдердің, минералдардың не минералды витаминдердің толық немесе редуцирленгенкомплекстері, оғ ан қ оса соң ғ ы жылдары кө п компонентті баланстанғ ан препараттардың ү лесі нарық та кө бейгені байқ алады, оларғ а тек классикалық витаминдер емес, сонымен қ атар витаминтә різдес заттар (коэнзим, холин, инозитол, липоқ ышқ ылы жә не т.б), хелаттанғ ан минералдар (аминқ ышқ ылымен байланысқ ан) минералдар жә не олардың жоғ ары био қ олжетімділігіне ие коллоидты ерітінділер жатады;
- А, С, Е, селен, биофалаваноидтар витаминдері, каталаза, пероксидаза ферменттері жә не антитотық тырғ ыштың кө п мө лшері бар ө сімдіктер – чеснок, қ арақ ат жә не т.б. қ атарлар жататын антитотық тырғ ыштық компоненттер жатады;

- Қ анық пағ ан май қ ышқ ылдары бар преараттар. Бұ л май қ ышқ ылдары организмде 3 биологиялық қ ызмет атқ арады: организмді энергиямен қ амтамасыз етеді; жасуша мембраналарының тү зілуіне қ атысады; жасушалардың ө суіне, бө лінуіне, қ анды қ ысымғ а, иммунды жә не басқ а да реакциялар мен процесстерге ә сер ететін арнайы қ осылыстардың кө зі болып табылады.
- Фосфолипидтердің кө зі болатын препараттар (лецитиин, холин, линолен қ ышқ ылы, инозит) – жасушаның мембранасының міндетті компоненті болып табылады, бауырдың майлануынан қ орғ айды, жү йке жү йесінің қ ызметін жақ сартады, ақ ыл-ойдың жұ мысқ а қ абілеттілігін жоғ арылатады жә не т.б. е витаминімен ә серлескенде оттегінің ұ лпағ а аггрессивті ә серін тө мендетеді, қ артаю процессін баяулатады.

- Диеталық жасушалы преараттар (пектин, микрокристаллды целлюлоза, шаянтә різділердің хитині, қ ара балдырдың аьгинаттары). (тағ амдық талшық тар – бұ л ө сімдіктектес қ ұ рамы мен қ ұ рылысы бойынша ә ртү рлі талшық ты заттар: крахмал, крахмалды емес полисахаридтер: целлюлозалы жә не целлюлозасыз полисахаридтер (пектин, инулин). Барлық тағ амдық тлашық тар ү шін бірдейі олар адамның асқ орыту ферменттерімен ыдырамайды).
- Монопреараттар мен эссенциалды аминқ ышқ ылдардың комплекстері;
- «Тә уліктік рационның модификаторлары», балансталғ ан қ ұ рамында жоғ ары тағ амдық қ ұ нды ақ уыздар, полисахаридтер, полиқ анық пағ ан май қ ышқ ылдары, витаминдер мен минералдардың толық комплексі, диеталық талшық тар, асқ орыту ферменттері бар жә не жең ілсің ірілетін микронутриенттер формасының кө здері бар ө сімдіктер қ атары – сұ лы, ламинария, люцерн сияқ тылар. Олар тағ амдық дең гейді тү зетудің ың ғ айлы программасын жә не салмақ ты бақ ылаудың бағ дарламасын қ амтамасыз етеді;
- Қ оректік заттардың кең спектрін ө сімдік-аккумуляторлардан (люцерн, тү йежапырақ), балдырлардан (ламинария, спирулин, хлорелла) жә не ара шаруашылығ ының ө німдерінен (бал, омарта) алынғ ан препараттар. Олар жалпы денсаулық сақ тау жә не сонымен қ атар антитотық тырғ ыштық, антигипоксанты, имунномодулирлеуші ә сер кө рсетеді.

Нутрицевтиктерді қ олданудың соң ғ ы мақ саты адамның тамақ тану дең гейін жақ сарту, денсаулық ты кү шейту жә не бірнеше аурулардың алдын алу болып табылады. Бірақ, тағ амдық заттардың кө зі болып табылатын нутрицевтикалық қ ұ ралдар 6 тә уліктік қ ажеттіліктен аспайтын мө лшерде қ олданылады. Сонымен қ атар, витаминдердің мө лшері тә уліктік қ ажеттіліктен аспауы тиіс.

Парафармацевтиктер – тағ амның минорлы қ осылысы болып табылады. ББЗ-дың бұ л тү рі физиологиялық шең берде мү шелер мен жү йелердің функционалды белсенділігін, жү йке жұ мысын, асқ азан – ішек трактатының микробиоценозын реттеудің адын алу ү шін, жанама терапия ү шін, макроорганизмдердіэкстремальды жағ дайғ а бейімдеу ү шін қ олданылады.
Парафармацефтикьер келесідей бө лінеді:

- Жануарлар шикізатынан: ет-сү т ө німдері мен олардан алынатын ө німдерді, балық тар мен тең із ө німдерін ө ң деу негізінде алынғ ан ББЗ;
- Микроорганизмдердің таза культуралары мен аралас қ ұ рамының (эубиотиктер мен пребиотиктер) негізінде алынғ ан бактериялық препараттар.
Пребиотиктер – бұ л микроб небасқ а тектестірі микроорганизмдер. Бұ л табиғ и тү рде физиологиялық қ ызметтерге қ олайлы ә сер еткенде организм иесіне биохимиялық реакция кө рсетеді. Яғ ни организм иесінің микрофлорасының қ ызметіне ың ғ айлы ә сер ететін жә не ө лі микроорганизмдердің қ оршағ ан ортағ а жақ сы бейімделуіне ә сер ететін кез келген тірі не ө лі микроорганизмдер, сонымен қ атар басқ а да тектес заттар.

Бағ лан