Еңбекке қабілеттілік және оның динамикасы

Ең бек іс ә рекетінің тиімділігі ең алдымен жү ктеме мен ең бекке қ абілеттілікке тә уелді болады. Жү ктеме ең бек заты мен қ ұ ралының ө зара байланысымен, жұ мыс орынын ұ йымдастырумен, ө ндірістік ортаның гигиеналық факторларымен, техникалық -ұ йымдастырушылық шаралармен қ алыптасады.

Ең бекке қ абілеттілік — максимальды қ арқ ынды кернеулік кезінде белгілі бір уақ ыт аралығ ында орындалатын жұ мыстың саны мен сапасын сипаттайтын ағ заның функционалдық мү мкіншіліктерінің шамасы.

Адамның ең бекке қ абілеттілік дең гейі қ алай жеке болса, дә л солай ең бек жағ дайын анық тайтын кө птеген факторларғ а байланысты болады.

Ең бекке қ абілеттілік жағ дайына берілген нақ ты іс ә рекетті қ амтамасыз ететін орталық жү йке жү йесінің, жү йкелік-бұ лшық ет аппаратының, жү рек-тамыр, тыныс алу жә не басқ а да жү йелердің функционалдық жағ дайының физиологиялық кө рсеткіштерімен бағ аланады.

Ең бекке қ абілеттілік ө згерістері ең бек ө німділігі мен ең бек жылдамдығ ының ауытқ уларымен кө рінеді, бірақ бұ л кө рсеткіштер басқ а да кө птеген себептерге байланысты болады.

Ең бекке кабілеттіліктің интегральды кө рсеткіштеріне бір сағ ат ішіндегі ө німділік пен ең бек сапасының мә ліметтері жатады.

Жұ мыс кү ні бойындағ ы ең бекке қ абілеттілік ө згерістері бірнеше кезең нен немесе бірінен біріне ауысатын адамның бірнеше кү йінен тұ рады (1-сурет).

1 1-сурет. Жұ мысқ а қ аблеттіліктің кү н бойындағ ы динамикасы

1, 1V - жұ мысты ө теу кезең і; 11 V- жоғ арғ ы тұ рақ ты ең бекке қ аблеттілік кезең і; 111-ең бекке қ аблеттіліктің тө мендеу кезең і; V11- соң ғ ы екпін

Т ү з і л у ф а з а с ы немесе ү демелі ең бекке қ абілеттілік. Бұ л кезең де физиологиялық жү йелердің қ ұ былмалығ ы жоғ арылайды, физиоло- гиялық ү рдістердің кө лемі жылдамдайды жә не кө бейеді. Ең бекке қ абілеттілік бастапқ ы дең гейге қ арағ анда біртіндеп эоғ арылайды, ол психофизиологиялық кө рсеткіштермен ең бек нә тижесінің жақ саруымен кө рінеді. Бұ л кезең бірнеше минуттардан бір жарым сағ атқ а дейін созылады, ал шығ армашылық ой ең бегінде 2-2, 5 сағ атқ а дейін созылады.

Ж о ғ а р ы т ұ р а қ т ы е ң б е к к е қ а б і л е т т і л і к ф а з а с ы. Оғ ан салыстырмалы тұ рақ тылық ты немесе тіпті физиологиялық қ ызметтер кернеулігінің біршама тө мендеуімен жү ретін жоғ ары ең бектік кө рсеткіштердің ү йлесімі тә ң.

Тұ рақ ты ең бекке қ абілеттілік кезең інің ұ зақ тығ ы 2-21/2жә не одан да кө п болуы мү мкін.

Е ң б е к к е қ а б і л е т т і л і к т і ң т ө м е н д е у ф а з а с ы. Ең бекке қ абілеттіліктің тө мендеуі адамның негізгі жұ мыс істеуші мү шелерінің функционалдық мү мкіншіліктерінің азаюымен жү реді. Ең бекке қ абілеттіліктің тө мендеуі тү скі ү зіліске жақ ындағ анда білінеді жә не жү рек-тамыр жү йесі жағ дайының нашарлауымен, рефлекстердің ө ту уақ ытының жоғ арылауымен, зейіннің тө мендеуімен, артық қ озғ алыстардың, қ ате шешімдердің пайда болуымен, есептерді шешу жылдамдығ ының баяулауымен кө рінеді.

Ең бекке қ абілеттілік динамикасы тү скі ү зілістен кейін де қ айталанады. Бұ л кезде тү зілу кезең і тез ө теді, ал тұ рақ ты ең бекке қ абілеттілік кезең і тү ске дейінгіге қ арағ анда дең гейі бойынша тө мен жә не қ ысқ а, ең бекке қ абілеттіліктің тө мендеуі ерте басталады жә не терең шаршаумен байланысты тез дамиды. Жұ мыстың аяқ талар алдында ең бекке қ абілеттіліктің қ ысқ а уақ ыттық жоғ арлауы байқ алады - ол соң ғ ы екпін деп аталады.

Ең бекке қ абілеттіліктің берілген қ исығ ы аса сипатты. Одан ауытқ у тысқ ары ә сер етеін себептердің бар екендігін кө рсетеді, сондық тан оларды жоюғ а кү ш салу керек. Ең басты мақ сат тұ рақ ты ең бекке қ абілеттілік кезең ін ұ зарту болып табылады.

Кә сіптік ең бекке қ абілеттілікке бағ а беруде жү рек-тамыр, бұ лшық ет жү йелерінің, орталық жү йке іс ә рекетінің жағ дайы жә не т.б. зерттеледі.

Сол немесе басқ а контингентті немесе адамды ең бектік жү ктемелердің бұ лшық еттік қ ұ рамдасын орындай алудың бастапқ ы қ абілеттілігіне бағ а беру ү шін, жуық маң ғ а дейін оттегін максимальды жарату (ОМЖ) кө рсеткіші жиі қ олданылып келді. Ол берілген адам ү шін организмнің аэробты ө німлілігін немесе белгілі бір қ уаттылық ты жұ мыс орындау қ абілеттілігін сипаттайды. Жү ктеме ретінде бір орында тұ рып жү гіру, третбанда жү гіру, баспалдақ пен кө терілу (степ-тест) немесе велоэргометрде жұ мыс істеу қ олданылады. ОМЖ шамасы графиктің немесе номограмманың кө мегімен жү ктеменің кө беюіне (ә детте минутына 170 сооқ ыдан) жауап ретіндегі жү рек жиырылу жиілігінің кө беюі бойынша қ алыптастырылады.

Қ азіргі кезде жалпы физикалық ең бекке қ абілеттілікті анық тау ү шін, гипокинезиямен жиі байланысты болатын қ азіргі заманғ ы ең бек тү рлерінде сыртқ ы механикалық жұ мысты орындауғ а қ абілеттілік кө рсеткіші РWC₁₇₀– (Physical working capacity) қ олданыла бастады. Бұ л кө рсеткіш мә нін зерттелушіге екі ә ртү рлі қ уаттылық тағ ы жү ктемені (ә детте велоэргометрде) орындау кезіндегі жү рек жиырылу жиілігін салғ астыру жолымен келесі ө рнек бойынша анық тайды:

Мұ ндағ ы РWC₁₇₀– жұ мыстың экстраполирленген қ уаттылығ ы, Вт; W₁ жә не W₂ - берілген жү ктемелердің қ уаттылығ ы, Вт; F₁жә не F ₂ - алынғ ан жү ктемелер кезіндегі жү ректің жиырылу жиілігі.

Одан ә рі сыртқ ы жұ мыстың меншікті қ уаттылығ ын (ВТ/кг) РWC₁₇₀– нің алынғ ан мә нін зерттелушінің дене салмағ ына (кг) бө лу жолымен анық тайды.

РWC₁₇₀мә нін анық тау кезінде бағ дар ретінде дені сау адамдарғ а арналғ ан мә ліметтерді (Карлман, 1974) қ олдануғ а болады: еркектерде орта есеппен 168 Вт, ә йел адамдарда - 105 Вт, спротшыларда бұ л кө рсеткіш 163-тен 327 дейін ауытқ иды.

Гипокинезияның адамның ең бекке қ абілеттілігі мен функционалдық кү йіне ә серінің алдын алу бойынша ә дістемелік ұ сыныстар шығ арылды.

Ажу

Қ ажу - қ арқ ынды немесе ұ зақ қ а созылатын ең бек іс ә рекетімен туғ ызылғ ан шаршау сезімімен, ең бекке қ абілеттліктің тө мендеуімен жү ретін, жұ мыстың санды жә не сапалық кө рсеткіштерінің нашарлауымен кө рінетін жә не демалғ аннан кейін орнына келетін жағ дай.

Қ ажудың механизмдері туралы ертеден ә ртү рлі пікірлер қ алыптасты. Қ ажуды тудыратын теориялар гуморальды-локалисттік болды, олар қ ажуды тек бұ лшық еттерде жү ретін ү рдіс ретінде қ арастырылды.Қ азіргі кезде қ ажудың орталық -жү йкелІк теориясы ең танымал болып табылады. Бірақ қ ажудың жалпығ а бірдей қ абылданғ ан теориясы ә лі де болса жок.

Қ ажудың орталық -жү йкелік теория тұ жырымдамасы, бұ лшық еттер мен басқ а да жұ мыс істеп жатқ ан мү шелердің қ ажу ү рдісінің қ алыптасуына мү мкін болатын ә серін жоқ қ а шағ ырмайды. Олар қ ажуды жылдамдатады, ал кері байланыс есебінен ОЖЖ-нің функционалдық кү йін ө згерте алады. Қ ажу - біртұ тас ү рдіс, оның биологиялық мә нінде ең бекке қ абілеттілікті шектеудің физиологиялық механизмдерімен кө рінетін, қ ыртыстық қ орғ аныстық реакция маң ызды орын алады.

Дене жә не ой ең бегінен қ ажудың физиологиялық суреті ұ қ сайды, жә не олар бір біріне ә сер етеді. Бұ л қ ұ былыстар аса қ ысым кө рген орталық тардан кө рші орталық тарғ а, тежелудің иррадиациясымен қ амтамасыз етіледі. Ой ең бегінде жиі белгілі бір дене қ алпында ұ зақ уақ ыт болуы себепті, бұ лшық ет қ ажуының элементтері болады. Жү йке жү йесінің ә ртү рлі реакциялары дене ең бегінде де ой ең бегінде де эмоционалдық кернеулік туғ ызады. Ой ең бегі кезіндегі ОЖЖ-дегі ауытқ улар аса айқ ындау болады.Баяу дамитын қ ажу рең інде жұ мысты жаң арту сақ талып қ алғ ан қ ажудың іздерінің жинақ талуына алып келеді жә не қ ажу қ алжырауғ а алып келеді. Қ алжырау кезінде бастың ауруы, баста ауырлық сезімнің болуы, былжырағ андық, шашаыраң қ ылық, есте сақ таудың, зейіннің тө мендеуі, ұ йқ ының нашарлауы байқ алады.