Роберт Пенн Уоренн. Лайық па көндiгу тәлкегiне тағдырдың,

Парасат майданы

(повесть)

Қ айда жатыр мә селе -

иә ө мiр, иә ө лiм,

Десе де,

Лайық па кө ндiгу тә лкегiне тағ дырдың,

Қ арсы тұ рып немесе,

ұ шан-тең iз нә убаттың,

Кө зiн жойғ ан дұ рыс па

Жан алысып, жан берiскен ұ рыста?!

Содан кейiн бақ илық қ а кө з жұ му,

тү нек қ ылып жарық ты,

бар дү ниеден безiнiп,

Жан мен тә ндi кү йзелдiрген

сан мың ауыртпалық ты

Жалғ астырғ ан, байластырғ ан

шынжырларды осылай,

Ү згенiң дi жү регiң мен сезiнiп.

Уильям Шекспир. (Гамлеттiң монологы)

Сен жақ сылық ты жамандық тан

жасауың керек, ү йткенi оны

жасайтын басқ а ештең ежоқ.

Роберт Пенн Уоренн

Мен бұ л кү нделiктi таныс дә рiгерден алғ анмын. Ең ғ ажабы - кү нделiк иесiн мен бiлетiн болып шық тым. Дү ние қ анша кең болса да, адам жолының қ иылысында да шек жоқ.

Жас кезде ө мiр қ айнағ ан базар секiлдi. Дос та кө п, жолдас та кө п. Достың досы сағ ан да дос болып жү ретiн кез. Сондай бiр сапырылысқ ан тұ ста аз-кем кү н аралас-қ ұ раластау болғ анымыз бар. Тү рi де есiмде: ұ зын бойлы, арық, ақ сары жiгiт. Жү йкесi жұ қ алау ма - ә зiл сө зге қ ызарып кететiн. Оғ ан бө тен елдiң адамына қ арағ андай, кө ң iлiн аулай сө йлеп, аяң қ ырап жү ретiнбiз.

Кө бiне жиын-тойларда, қ онағ асыларда кездесемiз. Сө йлеген сө зiнен, жү рiс-тұ рысынан зиялы от басынан шық қ аны, кiтаби тә рбиенi кө бiрек кө ргенi байқ алады. Мiнезi жұ мсақ. Онысы ө згелерге жағ ымды кө рiнгенмен, ө зiне ә лде бiр шарасыздық ә келетiн секiлдi. Арнайы сө зге тартпасаң, қ асың да бә ленбай сағ ат ү нсiз отыра беруге бар.

Сондық тан онымен аса бiр емен-жарқ ын сырласа кеткен кү н болғ ан жоқ. Бiр кемедегi жолаушылардай ғ ана таныстық қ алды. Кейiн кө рмей кеттiм...

Ендi мiне бiрнеше дә птерден тұ ратын жазбаларын оқ ып шық қ анда, оның мен бiлетiн ақ сары жiгiтке тү к қ атысы жоқ секiлдi кө рiндi.

Кү нделiк бойынша ө мiрбаянды қ алпына келтiрiп, қ ұ растыру мү мкiн емес. Кө бiне ө зiнiң iшкi сезiмдерi мен ой-пiкiрлерiн жазғ ан. Тек соң ғ ы дә птерде ғ ана оның тағ дырының ұ лы жобасы байқ алғ андай болады. Мұ ндағ ы оқ иғ алардың рет-ретiмен жан-жақ ты баяндалып, жазысқ ан хаттарғ а дейiн кү нделiкке мұ қ ият кө шiрiлуiне қ арағ анда, автор бұ л жазбаларды тү бiнде ө зге де бiреулердiң оқ уы мү мкiн екенiн жоқ қ а шығ армағ ан секiлдi. Оқ ырман назарына кү нделiктiң осы соң ғ ы бө лiгiн ұ сынып отырмын. Екi ұ дай сезiм қ ұ шағ ында - ү мiт пен кү дiктiң, шындық пен жалғ анның арасында сергелдең болғ ан жандарғ а бә лкiм пайдасы тиер.

Кү нделiк иесiнiң аты-жө нiн жария қ ылу ә бестiк болар деп ойладым. Кө п бейтаныс замандастың бiрi деп қ абылдаң ыз.

13 наурыз

Менiң ө мiрiмде ү лкен бiр ө згерiс болғ ан секiлдi. Не ө згерiс екенiн ө зiм де анық бiлмеймiн. Бә лкiм, Ол баяғ ыда бо­лып, Оны ө зiм тек қ азiр ғ ана байқ ап отырғ ан шығ армын. Бә рi де мү мкiн... Бiлетiнiм - жү йкем бiршама тозғ ан. Сол себептi бұ рынғ ыдай емес, ойлағ ан ойларымды тез ұ мытамын. Мә селен, кү нделiгiмде 3 наурыз кү нгi жазбаларым бар да, 4, 5, 6 наурыз мү лде жоқ, одан кейiн 7 наурыздан бастап жазбаларым ә рi қ арай жалғ асады. Ал жазылмағ ан кү ндерде не iстедiм, қ айда болдым - есiмде жоқ. Адамның жадынан ө шiп қ алатын сә ттердiң болатынын бұ рында да естiгенмiн. Бiрақ, ол неге байланысты - ол жағ ы мағ ан беймә лiм.

Рас, ғ ұ мыр ұ зағ ан сайын жадың нан шығ атын заттардың саны да кө бейедi. Кезiнде ө мiрiң нен орын алғ ан оқ иғ алар ұ мытылып, қ айсыбiр мә нсiз кө рiнген сә ттер есiң де қ алуы ә бден мү мкiн. Бiрге оқ ығ ан, бiрге жү рген адамдардың аты-жө нiн есiң е тү сiре алмайсың, шырамытсаң да, жығ а танымайсың. Ескi достық тан, кездескен кү ндерден iз де қ алмайды. Ө мiрiң ә лде бiр қ ұ рдымғ а қ ұ йып жатқ ан ө зен секiлдi. Адам жадының ө з заң ы бар.

Оның себебiн дә рiгерден сұ расаң, шаршағ аннан дейдi. Рас шығ ар. Жарық дү ниеге келген адамның кө рмейтiнi бар ма? Оны ойласаң, ойдан ой бө лiнiп, сан тарам жолдың қ айсысына тү серiн бiлмей, дал болғ ан жолаушығ а ұ қ сайсың. Дү ние сыры беймә лiм. Не қ ұ дайды, не адамды кiнә ларың белгiсiз. Бiр қ арасаң, қ ұ дайдiкi дұ рыс секiлдi - адам қ ылып жаратты, ө сiп-ө н, рақ ымды бол, iзгiлiкке сен дедi. Одан артық не керек? Ә йтсе де, қ ұ дайдың ә мiрiмен iс қ ылып, жаманатын жалғ ыз ө зi кө теретiн адам байғ ұ сты тағ ы аяйсың.

Жақ сығ а да, жаманғ а да дә лел кө п. Бiреудiң кө зiн бiрдең еге жеткiзу мү мкiн емес. Сондық тан ә р кiм ө зiне ү й iшiнен кү рке жасап, сол кү ркенiң заң ымен ғ ана ө мiр сү рiп, ө з тiлегiн ө зi қ анағ аттандырғ аннан басқ ағ а лаж жоқ.

Кү ркеде ө мiр сү рген адамның ең сесi қ айдан кө терiлсiн. Ө зiмнен ө зiм ә лде бiр атын атап, тү сiн тү стеуге келмейтiн

қ орлық пен зорлық тың қ ыспағ ында жү ргендеймiн.

Тө ң iректе болып жатқ ан оқ иғ алардың ә серi жоқ - кү ннiң нұ рын, табиғ ат кө ркiн, кө ктемнiң жұ пар самалын бұ рынғ ыдай сезбейтiн секiлдiмiн. Бә лкiм, ө зiмнi" iшкi ә лемiме кө п ү ң iлгеннен болар.

" Сұ м ө мiр абақ ты ғ ой саналығ а..."

15 наурыз

" Ү ш кү ннен кейiн адам тозақ қ а да ү йренедi" дейдi. Қ иындық қ а, тауқ ыметке тө зу, қ алыптасу, бә лкiм, тiршiлiк ү шiн қ ажет те шығ ар, бiрақ адамның кү нә мен қ ылмысқ а, арсыздық пен ә дiлетсiздiкке етi ү йренуi - ең зиянды, ең қ атерлi дағ ды.

Баспасө з беттерiнде жарияланып жү рген неше тү рлi хабарлардан ә лдебiр жа­н тү ршiгерлiк рухани кү йреудiң нышандары сезiледi. Ал солардың бә рiне адамдардың еттерi ү йренiп, тiтiркенбеуi, шiмiрiкпеуi, ештең е болмағ андай, жайбарақ ат жү руi одан бетер зә ремдi алады. Мағ ан олар адам ө лiгiн селт етпей қ олымен тү ртiп, қ ызық тап жү рген жарымес жасө спiрiмдер секiлдi елестейдi.

Газет оқ удан қ алдым. Бетiн ашсаң болды, не бiр сұ мдық оқ иғ алар тасқ ыны сенi жаң қ а ғ ұ рлы кө рмей ала жө неледi:

Ө зiнiң анасын зорлағ ан немесе ө лтiрген...

Ө зiнiң балиғ ағ а толмағ ан қ ызын зорлағ ан не ө лтiрген...

Сә биiн ө лтiрiп, қ оқ ысқ а тастағ ан келiншек...

Ө з ұ лына тұ рмысқ а шық қ ан миллионер ә йел...

Адам етiн жеген маньяктар...

Еркекке ү йленген еркектер...

Ө лiкпен жыныстық қ арым-қ атынас жасағ андар...тағ ы сол сияқ ты сорақ ылық тар туралы шар тараптан жеткен хабарлар.

Мен бұ зылғ ан бiрдең е жеп қ ойғ ан адамдай лоқ судамын. Жиiркенiштен қ ан-тамырларым тас боп қ атып, шек-қ арыным сiресе, ышқ ына лоқ симын. Былғ аныштан қ ұ тылар амал жоқ. Дә ретхананың тү бiне қ ұ лағ ан адамдаймын. Бә рi былғ анғ ан...

Жанымдағ ылар жайбарахат. Осынау жан тө згiсiз былғ анышты сабырмен " тү сiнгiлерi" келетiн секiлдi. Заң дастырғ ылары келетiн секiлдi...

Кө не ертегi - аң ыздарда адамдарғ а қ атер тө ндiрiп, мезгiл-мезгiл қ ұ рбандық тiлеп тұ ратын айдаһ ар болады. Адамдар басқ а лажы болмағ ан соң, iштерiнен бiр сұ лу қ ызды жемге берiп, қ алғ ан амандық қ а риза болар едi. Осындай бiр лажы жоқ мей­рiмсiз кү ш бү кiл ә лемдi тұ қ ыртып, ең сесiн кө тертпей, кө зiн аштырмай, кү ндi кө легейлеп, ә лсiн-ә лсiн соғ ыс аштырып, қ анғ а бө ктiрiп, дауыл тұ рғ ызып, жер сiлкiндiрiп, ауру таратып, ә лгi айдаһ ар секiлдi ө зiне керек қ ұ рбандығ ын алып отырғ анағ а ұ қ сайды. Ол аз болғ андай ә лгi айдаһ ар ендi сенен бү кiл адами қ асиеттерiң дi қ ұ рбандық қ а сұ райды.

Бальзак айтқ андай: " Жер бетiнде бақ ытсыздық тан басқ а толық жү зеге асатын ештең е жоқ ".

Газет-журнал беттерiнде адам зә ресiн ұ шыратын хабарлардың бұ дан басқ а да тү рлерi бар: ядролық, экологиялық катаклизмдер, метеорит жаң быры секiлдi космостық апаттар, ә лемдiк топан су т.б. Жә не бұ лардың бә рi ә шейiн жайдақ болжам тү рiнде емес, болу мү мкiндiгi ғ ылыми-теориялық тұ рғ ыдан делелденген қ исынды тұ жырымдар. Ә рине, оның қ ашан, қ алай боларын дә л бү гiн ешкiм анық тап бере алмас, бiрақ қ ай ғ асырда болса да, ә йтеуiр, болуы мү мкiн деген қ атерлi ойдың қ ұ рығ ына бiр iлiксең, одан босануың оң ай шаруа емес.

Миллиондағ ан, миллиардтағ ан жылдармен ө лшенетiн космостық дә уiрдiң бiр тұ сында жарқ ырағ ан кү ннiң де ә йтеуiр бiр сө нетiнiн, адамзат ғ ұ мырының да мә ң гi емес екенiн ақ ылмен тү сiнуге болатын секiлдi. Бiрақ бү гiнгi бү кiл жү йке-тамырың мен сезiп тұ рғ ан анық тiршiлiк, рухани ә лем: адам баласының жарық дү ниеге келгеннен бергi бастан кешкен тарихы, қ ызығ ы мен қ асiретi, ү мiтi мен ө кiнiшi, сан мың жылдар бойына сананы сарғ айтып келген парасат биiгi - рақ ымшылдық, жанашырлық, аяушылық, жақ сы кө рушiлiк, iзгiлiк жолындағ ы жанпидашылдық тағ ы басқ а тiршiлiктiң мә нiне айналғ ан ә улие қ асиеттер - осының бә рi мә ң гiлiк тү некке сiң iп жоқ болады дегенге кө ң iл шiркiн кө нгiсi келмейдi.

Ә рине, оны ойлап бас қ атырғ анмен, ештең е ө згермейдi.

Адамзаттың ажалының қ айдан боларын бiр қ ұ дайдың ө зi бiлер. Бә лкiм, баяғ ы Нұ х пайғ амбардың тарихы қ айта оралар. Бә лкiм, ештең е де оралмас, бә рi де мә ң гi тү некке кетiп, тiршiлiк ә у басынан - микробтар мен бактериялардан қ айта басталып, келесi адам баласының дү ниеге келуiне тағ ы да миллиардтағ ан жылдар қ ажет болар. Оны ешкiм де анық болжап бере алмайды.

Ә йтседе, осы апаттардың болу-болмасына менiң келсiмiмдi сұ раса, адамзаттың iштей iрiп-шiрiп, адамгершiлiктен азғ ындап, тiршiлiк ә лемiне қ ажетi жоқ немесе қ атерлi қ ұ былыс ретiнде рухани апаттан мерт болғ анынан гө рi, ә йтеуiр тiршiлiктен бiр кету қ ажет болса - ө зектi жанғ а бiр ө лiм - осындай жойқ ын табиғ ат апатынан кетiп, ең болмаса, ө зiнiң ары мен ұ ятын, ө зiне деген болмашы бiр қ ұ рмет сезiмiн жү регiнде сақ тай кеткенi жө н секiлдi.

25 наурыз

Тә ннiң ауруы астан дейдi. Ал кермек ойдан жаның аурады. Мiнеки соның нә тижесi - жан-жағ ы тас дуалмен қ оршалғ ан ауруханада жатқ аныма жетiншi кү н. Талай ауруғ а пана болғ ан бiр адамдық шағ ын палата ә ркiмнен қ алғ ан ескi киiмдей жү деу, кө ң iлсiз. Кө шеге қ арағ ан терезенi қ арсы беттегi биiк ү й кө легейлеп тұ р. Тек оң жақ та екi ү йдiң арасынан тау шың ының кiп-кiшкентай бө лiгi қ ылтиып кө рiнедi. Менi сыртқ ы ә леммен байланыстырып тұ рғ ан содан басқ а ештең е жоқ.

Мұ нда келгелi аяқ астынан жоқ болып кететiн кү ндердi ойлап, ө зiмдi ө зiм ү рейлендiрмес ү шiн, анда-санда, айрық ша оқ иғ алар тұ сында ғ ана болмаса, қ олғ а қ алам алмасқ а бекiнген едiм. Ақ ыры кү нделiкке қ айта оралдым. Ү йткенi менi таң қ алдырғ ан бiр тү сiнiксiз оқ иғ а болды.

Тә ң ертең гi астың алдында дә рi iшуге бас жақ тағ ы ста­канғ а қ олымды соза бергем, кенет (бұ ғ ан дейiн байқ амаппын) шкаф ү стiнде бү ктеулi жатқ ан хатқ а кө зiм тү стi.

Бұ л сә ттi мен ешқ ашанда ұ мыта алмаймын. Сарғ ыштау қ ағ азды тө рт бү ктеп, сыртына айбақ -сайбақ қ олын қ ойыпты. Жазылуында мағ ан таныс бiрдең е бар. Бiрақ не екенiн ө зiм де бiлмеймiн. Жарылғ ыш зат ұ стағ ан адамдай ә лденеге сақ танып қ ағ азды ашып, iшiндегi жазуды оқ ыдым:

" Бейтаныс қ ұ рбым! - деп бастапты. - Мен сiздiң кү нделiгiң iздi оқ ып, ү лкен ойғ а қ алдым. Сұ раусыз оқ ығ аныма, ә рине, кешiрiм сұ раймын. Тiршiлiктң " мағ ынасын iздеу деген бiр қ иын iске бел буғ ан екенсiз. Мұ ның ө зi, шындап келгенде, рух деп аталатын ұ лы ә лемге сапар шегу ғ ой. Бұ л iс, тегiнде, соншалық ты қ ауiпсiз де бола қ оймас. Сондық тан сапарың ыз оң болғ ай деп тiлеймiн.

Менiң ойымша, адам ө мiрi - жақ сылық пен жамандық тың мә ң гiлiк қ ақ тығ ысы деген қ алыптасқ ан тұ жырым ә лi де ойлануды қ ажет етедi. Себебi жаң ағ ы Жамандық пен Жақ сылық ты жеке-жеке бұ ғ алық тап, екi жақ қ а бө лiп қ оя ал­майсың. Кө шеден кез келген бiр адамды ұ стап алып, оның жақ сы-жаманын айыру мү мкiн емес. Ү йткенi, ол бiреуге жақ сы болса, бiреуге - жаман; жауларына - жексұ рын, жарына - ая­улы, достарына - сү йкiмдi т.с.с. Адамның жақ сы кө ру, жек кө ру сезiмдерi де ә лгi екi ұ ғ ымғ а тiкелей қ атысты емес. Яғ ни адам ү немi жақ сыны жақ сы кө рiп, жаманды жек кө ре бер­мейдi. Жақ сы мен жаманның достығ ы немесе жақ сының екiншi жақ сыны жек кө руi ө мiрде аз ба? Сондық тан ө мiр - iзгiлiк пен зұ лымдық тың, жақ сылық пен жамандық тың қ ақ тығ ысы ғ ана емес, iзгiлiк пен iзгiлiктiң де, жамандық пен жамандық тың да қ ақ тығ ысы. Жақ сы мен жақ сы да бiр бiрiмен айтысады, бiрiн бiрi қ ұ рта алады. Ендеше Жақ сы-Жаман деген ұ ғ ымдар - шартты ұ ғ ымдар. Оны тек жағ дайғ а қ арап қ ана жо­балауғ а болады. Бiрақ бұ л да мә селенiң бiр-ақ жағ ы.

Ең қ ызығ ы - Жақ сылық пен Жамандық қ анша кереғ ар болғ анмен, бiрiмен бiрi ө зектес, сабақ тас, бiр бiрiнсiз кү ндерi жоқ егiз қ ұ былыс.

Мә селен, қ ытай философиясында қ айырымды кү ш - " Ян" ө зiне қ арама-қ арсы қ айырымсыз кү ш - " Инь" -мен алмасу заң ы бойынша ө з ара тығ ыз байланыста болады. Анығ ырақ айтсақ, " Инь" белгiлi бiр уақ ытта бiрте-бiрте " Ян" -ғ а айналса, ендi бiр мезгiлде " Ян" ө зiнiң шырқ ау шегiне жетiп, " Инь" кү шiне айналады. Жер бетiндегi тiршiлiк ымырашыл осы екi кү штiң тепе-тең дiгiнiң тұ рақ тылығ ына байланысты. Бұ л философияны ө мiрлiк фактiлерге ә келсек, былай болып шығ ар едi.

Айталық, ө зен суы - тiршiлiк кө зi. Бақ ша ө сiрiп, жайлым жасап, егiстiктi суару ү шiн, адамдар тоғ ан жасап, бө гет тұ рғ ызып, су жинайды. Игiлiкке жұ мысалатын бұ л су - ырыс немесе қ айырымды кү ш -" Ян."

Бiрақ осы су кө ктемде ө зен қ атты тасығ анда ү йлердi ағ ызып, малдарды мамыта қ ылып, тоғ андар мен бө геттердi бұ зып яғ ни ө зiнiң шырқ ау шың ынан асып кетiп, апатқ а - қ айырымсыз кү ш - Инь" -ге ауысады.

Одан кейiн бiрте-бiрте сабасына тү сiп, қ айтадан адам игiлiгiне қ ызмет ететiн қ айырымды кү шке айналады. Бiрақ оның да ө мiрi ұ зақ емес. Келесi кө ктемде қ айырымды " Ян" тағ ы да қ айырымсыз " Инь" -ге ауысады. Осылай кете бередi. Негiзi - су. Бiр-ақ нә рсе.

Бұ дан туатын қ орытынды - бiздің Жақ сы, Жаман деп жү ргенiмiз ә р тү рлi жағ дайда ә р тү рлi сипатқ а ие бола алатын бiр-ақ қ ұ былыс.

Ендеше iзгiлiк пен қ иянатты осынша алалап, бiр бiрiнен бө лудiң қ ажетi болар ма екен. Осыны бiр ойланып кө рiң iзшi.

Бейтаныс қ ұ рбым, байқ аймын, бұ л ә лi ә ң гiменiң басы ғ ана. Екеумiздiң ортағ а салар ойларымыз аз болмайтын секiлдi. Қ арсы болмасаң ыз, жақ ынырақ танысайық. Сырласайық. Хат жазсаң ыз, коридордағ ы столдың астың ғ ы қ абатына қ алдырың ыз.

Бейтаныс қ ұ рбың ыз."

Аң -таң болып, неге екенiн бiлмеймiн, қ ұ пия хатты басы­нан бастап қ айта оқ ып шық тым. Кенет жү регiм су ете қ алды. Бұ л қ алай келген хат? Палатада жалғ ызбын. Кiм кiруi мү мкiн? Неге мен жоқ та келедi? Неге менiң кү нделiгiмдi сұ раусыз оқ иды? Қ ажет болса, хатсыз-ақ неге таныс­пайды?

Ә лде бiр ү рей дедектетiп аяғ ымды жерге тигiзбейдi. Бiраздан кейiн ө зiмдi ө зiм сабырғ а шақ ырдым. Жарайды, осылай болғ ан шығ ар. Бұ л заманда iстеген iсi мен мiнезiне ешкiм тү сiнiп болмайтын жандар аз ба? Оның ү стiне жү йкесi ауратындардың iшiнде кiм жоқ дейсiң?

Мен ө зiмдi ө зiм осылай жұ батып, бұ л оқ иғ ағ а ендi мә н бермеуге тырыстым. Сағ ат 11-де аутотренинг сеансына бардым. Сеансты мен кө рмеген бiр ақ қ ұ ба жас қ ыз жү ргiздi. Сө йлегенде жұ қ а ерiндерi сә л-пә л тү рiлiп, маржандай аппақ тiстерiн кө рсете, кү лiмсiреп тұ рады екен. Жанары жанарың а тү йiскенде жү зiң дi нұ рымен шарпып, ә лдебiр жылы ағ ынғ а бойың балқ ып, жаның мен шомылғ андай боласың. Соны сезiп тұ рғ андай:

- Сiз балбырап, рахат сезiмiне бө ленудесiз, - дейдi ә лгi ерiндер санаң ды баурағ ан жұ мсақ ү нмен.- Сiз маужырап, ұ йқ ы қ ұ шағ ына батып бара жатырсыз, батып бара жатырсыз...

Алыстан талып музыка ү нi естiледi. Кү йсандық тан тө гiлген таң ғ ажайып бiр ә уен! Жер бетiндегi тiршiлiк сазына ұ қ самайды. Сә бидi ә лдилегендей бiр ырғ ақ пен ұ лы кең iстiкке - о дү ниелiк шексiздiкке бойлап барады. Жү ректен шық қ ан сағ ыныш сезiмi пенделiк бұ ғ аудан босанып, азаттық ә лемi - мә ң гiлiкке кө терiлiп, адами мақ сат-тiлек жетпейтiн бақ и биiкте қ алқ ып тұ рғ ан секiлдi. Шексiздiк...

Ә лде қ алай кү ннiң нұ ры жарқ ырап, кө ктiң иiсi мұ рынды жарып, айдын кө лдiң жағ асында самалдап отырғ андай бiр ә сер билейдi... Жасыл жайлау...

Кө з ұ шында бiреу қ ол бұ лғ ап шақ ыратын секiлдi.

Кенет:

- Ендi ояның ыз! - деген ү ндi анық естiдiм. - Сiздiң кө ң iл кү йiң iз сергек, денең iз жең iл, бойың ызғ а кү ш, жаның ызғ а жiгер қ осылды. Ояның ыз!

Маужырап кө зiмдi ашқ анда, сә биге қ арағ андай жымиып тұ рғ ан дә рiгер қ ызды кө рдiм.

- Ө те жақ сы! - дедi ол бiзге, ә лде ө зiне - кiмге риза болғ аны белгiсiз.

Мен алғ ашқ ыда ә лде бiр қ ұ пиясы ашылып қ алғ ан адамдай болмашы абдырап, жан-жағ ыма қ арадым да, ө зiм секiлдi бей-жай болып оянып жатқ ан ө згелердi кө рiп, кө ң iлiм орынына тү стi

Мен хатты каридордағ ы келiсiлген жерге апарып тық тым да, бө лмеге келiп, ө зiм жазғ ан хаттың ә серiмен ойланып ұ зақ жаттым.
Менiң мазамды алғ ан ең алғ ашқ ы хатта келтiрiлген қ ытай философиясындағ ы “Ян” мен “Инь”-нiң арақ атынасы. Бiр заттың мезгiл-мезгiл кереғ ар екi кү шке айналып тұ ратынын мойындайын. Бiрақ осы кереғ ар екi кү ш қ алайша ө здерiнiң мә н-мағ ыналарынан айрылуғ а тиiстi? Неге ақ пен қ ара, адал мен арам, iзгiлiк пен қ иянат iштей былығ ып, бiр бiрiмен мидай араласуы керек? Толып жатқ ан шырғ алаң ойлармен кө з байламай, анық ақ ылмен, сезiммен пайымдасақ, тамақ пiсiрiп жатқ ан қ азан тү бiндегi от пен адамдардың жиғ ан-тергенiн кү лге айналдырып жатқ ан сұ рапыл ө рттi тү бi бiр деп бiр қ ұ былысқ а айналдыруғ а бола ма? Жоқ. Екеуi бiр табақ қ а сыймайтын қ ұ былыс. Алайда екеуiнiң бiр табақ та жатқ аны кiмге керек болуы мү мкiн?
Осыны” бә рi, менiң ше, адалғ а да, арамғ а да, iзгiлiкке де, қ иянатқ а да жататын рухани қ осмекендiлердiң кө беюiнен. Рухани гермофродиттердiң кө беюiнен. Кембағ алдар қ ашан да ө мiрге ө шпендiлiкпен қ арайлы.
Мен бейтаныс қ ұ рбымның бойынан террористiк бiр қ асиет байқ аймын. Ол адам баласының ғ асырлар бойы ақ ыл-парасаты мен жiгерiн жұ мсап тұ рғ ызғ ан рухани ғ имаратын тас-талқ ан етiп жарғ ысы келедi де тұ рады. Егер ол пиғ ыл орындалса, адамзаттың сан мың жылдық ең бегiнiң зая кеткенi. Бұ дан кейiн қ аласаң да, қ аламасаң да - хайуанаттар ә лемiне қ айтып баруғ а тура келедi.
Рухани терроризмге қ арсы кү рес керек.

8 кө кек

Жалғ ыздық жайында кө п ойландым. Қ иындық қ а да, қ иянатқ а да, зорлық -зомбылық қ а да, жала мен бә леге де тө зуге болатын секiлдi. Тө зуге қ иын жалғ ыз нә рсе - жалғ ыздық.
Адам ө мiрi қ ұ нсызданғ ан кедей елдерден гө рi тө рт қ ұ быласы тү гел дә улеттi елдерде адамдардың ө зiне ө зi қ ол салу ә рекеттерi кө п дейдi. Себептерi ә ртү рлi: айық пас дерт, алданғ а махаббат, адасқ ан арман, тү зелмес тұ рмыс т.с.с. Бұ лардың бә рiн де бiр ғ ана жалғ ыздық деген ұ ғ ымғ а сыйдыруғ а болады. Дауасыз дертке шалдық қ андардың бә рi ө здерiн ө здерi ө лтiре бермейтiндерi белгiлi. Тө ң iрегiң де қ асiретiң дi бө лiсетiн, тiршiлiктегi ә р сә тiң е қ уанатын қ алың қ ауым қ аумалап тұ рғ анда ешқ ашанда ө зiң е ө зiң қ ол жұ мысай алмас едiң. Тағ дырдың толып жатқ ан басқ а да соқ қ ылары, бө лiсетiн жан болса, сенi есең гiрете алмайды. Адамның жұ лын-жү йкесiнiң қ айғ ы қ асiретке тө теп бере алмауы жан азабын бө лiсетiн жақ ын жанның жоқ тығ ынан. Ондай кезде жалғ ыз ә мiршiң - Жалғ ыздық. Ғ ашығ ың дай жабысқ ан, тү нде тү сiң де, кү ндiз iсiң де серiк болғ ан, жатырлас сың арың Жалғ ыздық - ендi сенiң тағ дырың. Етегiнен ұ ста да, о дү ниенiң ызғ арлы да тұ манды кең iстiгiне сү ң ги бер.
Ғ алымдардың айтуынша ғ алам кең iстiгiндегi ой жетпес алыс галактикаларда “қ ара тесiктер” (“черные дыры”) болады екен. Осынау космостық қ ұ рдымғ а жұ тылмайтын ештең е жоқ, бү кiл масса атаулы, тiптi оғ ан тап болғ ан сә уле де одан қ айтып шығ а алмайды.
Жалғ ыздық та осындай космостық қ ара тесiк секiлдi. Бойың дағ ы сә улең дi, кү ш-қ уатың ды, жiгерiң дi, ү мiтiң дi, сенiмiң дi қ айтып шық пастай етiп сорып алады. Жалғ ыздық қ а кеткен қ айратың ның жү зден бiрiне қ ыруар ерлiк жасауғ а болар едi. Жалғ ыздық тан қ ұ р сү лдерi қ алып қ ажығ ан қ анша адам ерлiк жасамақ тү гiлi қ арақ ан басын ә рең алып жү р.
Жалғ ыздық тың ө зiме тым жақ ын келiп қ алғ анын денеммен, сыздағ ан жү регiммен сезiп тұ рмын.
Аласұ рып серiк iздеймiн. Коридормен ө тiп жатқ ан ә ркiмдерге, бө лме тазалаушы мен медбикелерге де жабысып жағ дайларын сұ рап, олардың ө зiммен ә ң гiмелескенiн тiлеймiн. Олар мағ ан таң ырқ ай қ арап, ә лде мазақ, ә лде сандырақ деп ұ ғ ып, жауап бермей ө те бередi.
Аутотренингке бардым. Дә рiгер қ ыздың ү немi бiрдең е айтқ ысы келiп тұ рғ андай сә л-пә л тү рiлiп тұ ратын сә би ерiндерiн кө ргенде кө ң iлiм аздап та болса жайланғ андай болды. Бiрақ iшкi беймаза сезiм ә лi толастамағ ан едi. Сеанстың ө н бойында ө тiрiк ұ йық тағ ан болып, тiптi жұ рт тарап кеткеннен кейiн де қ имылдамай жата бердiм. Ақ ыры кө зiмдi ашып қ алғ ан кезде тура қ арсы алдымда айрық ша бiр жылы шыраймен ө зiмдi ү нiз барлап тұ рғ ан дә рiгер қ ызды кө рдiм. Оның жанарынан тарағ ан жылы ағ ынғ а жаным да, тә нiм де балқ и тү скен секiлдi. Апырмай, адамнан жұ мбақ не бар екен жер бетiнде! Жалт еткен жалғ ыз жанар жаның а осынша қ уат бередi деп кiм ойлағ ан?
Алайда оның:
- Сiз ұ йық тамадың ыз ғ ой, - деген сө зi ә зiл ү нмен айтылса да, менi сә л-пә л абдыратып тастағ андай болды.
Мен ө зiмнiң “тә ттi” ұ йқ ыммен жұ ртты алаң сыз сендiрдiм деп ойлағ ам... Бiрақ қ ыздың жұ мсақ жү зi бә рiн жуып-шайғ андай болды. “Адамғ а кө п ештең енiң керегi жоқ, иә, тiптi ештең енiң де, тек дә л осылай жылы шыраймен бiр қ араса жетiп жатыр” деп ойладым iшiмнен.
- Сiз ө зiң iздi қ инағ ан мазасыз ойларды мағ ан бере аласыз ба? - дедi кенет ол менiң қ олымнан ұ стап.
Абдырау сезiмi мағ ан қ айта оралды. “Қ айтiп? Қ алай? ” Алақ аным терлегендей болды. Қ олымды босатып алдым. Ол мағ ан “мұ ның ыз не, кө ң iлге келетiн ештең е деген жоқ едiм ғ ой” дегендей, ренiшсiз наздана қ арады. Тұ ң ғ иық жанары тұ тас бiр ә лем секiлдi. Ондағ ы мейiрiм, инабат, ә демiлiк жаның ды баурап, жаурағ ан жү регiң дi беймағ ұ лым рахатқ а бө лейдi. Ә лгi жанар менi ү нсiз жұ батқ андай болады:
“Кө ң iлiң iзге ауыр тиетiндей оспадар қ ылық жасасам, ғ афу ө тiнемiн! Жаның ыз сонша нә зiк пе едi?! Сiздiң iшкi ой азабың ызғ а дауа болсам деп едiм. Жанғ а жаннан басқ а шипа жоқ. Қ араң ыз менiң жанарыма. Жанар ешқ ашанда ө тiрiк айтпайды.”
“Сiздiң жақ тан жанғ а жайлы бiр жылы ағ ынның есiп тұ рғ анын бiрiншi кө ргенде сезiп едiм, - деймiн мен де ү нсiз.- Бiрақ оның кiмге бағ ытталғ анын айыра алмағ анмын. Мазасыз ойлар менде тым кө п қ ой. Оның бә рiн берсем, Сiзге обал жасаймын ба деп қ орқ амын.”
“Сiздi ой азабынан қ ұ тқ ара алсам, ол - мағ ан да бақ ыт.”
Мен селк ете қ алдым. Ү йткенi ә лгi сө з iшкi ә ң гiмеге ұ қ саң қ ырамайды. Қ ұ лағ ыма анық естiлгендей.
- Не? - дедiм даусымды шығ арып, естiген-естiмегенiмдi анық тау ү шiн.
- Сiздi ой азабынан қ ұ тқ ара алсам, ол - мағ ан да бақ ыт, - дедi ол айтқ ан сө зiн қ айталап.
Iшкi диалог сыртқ ы диалогқ а ауысты. Мағ ан жанармен сө йлескен ә лдеқ айда шынайы да тү сiнiктi кө рiнiп едi. Сө з - кө п жағ дайда буалдыр, екiұ шты... Мен ү ндегем жоқ. Ү йткенi ә ң гiменi ү нсiз жалғ астырғ ым келдi. “Сiзге азапты ойларымды бергенiм - бү кiл тағ дырымды бергенiм”, - деймiн iштей ғ ана. Ә рине, ө мiрде бiр-ақ рет айтылатын мұ ндай шешушi ойларды естiртiп айту мен ү шiн қ иын болар едi.
“Қ абыл алдым бә рiн де”, - дейдi оның жанары ә лде бiр нартә уекелге бел байлағ андай тү рмен. Менiң жү регiм лү пiлдеп қ оя бердi.
- Рас па? - дедiм қ алай сө йлеп қ оя бергенiмдi ө зiм байқ амай.
- Рас, - дедi ол сабырлы ү нмен.
Тоғ анды бұ зғ ан дария суындай ә лдебiр қ уатты сезiм тасқ ыны менiң жан дү ниеме лап бердi. Қ ұ лазығ ан кө ң iлiмнiң шө л даласы лезде қ ұ лпырғ ан кө к-жасыл ө лкеге айналды. Адам жанына қ уат беретiн қ ұ дiреттi кү ш бұ л ө мiрде бар екен. Тек кезiгуге қ ұ дай жазса...
Мен алақ анымның қ ұ п-қ ұ рғ ақ екенiн сезiп, оның қ олынан ұ стадым. Ол ө згенiң пә рменiне мойынсұ нғ ан адамдай мұ ң айғ ан шарасыз кү йде жанарын тө мен тү сiрдi. Қ олын босатпақ болып, болмашы қ имыл жасап едi, мен жiбермедiм. Ү йткенi менiң бойымды билеген қ уат пен сенiм тым зор едi. Мен ө з бойымнан ә лде бiр жең iс салтанатын сезгендей бодым. Мұ ным, ә рине, пенделiк. Ү йткенi осының алдында ғ ана жалғ ыздық қ аһ арынан қ алтырағ ан бейшара жанғ а бұ л қ уатты оның ө зi бердi. Ендi сол қ уатты арқ аланып бұ л ө зiнiң жарлық аушысына ө зi кү ш кө рсетiп тұ рғ ан секiлдi.
Мен оны қ олынан тартып ө зiме жақ ындаттым. Жанғ а жә йлi қ оң ыржай жұ пар иiстi сездiм. Оның дымқ ыл тартқ ан қ олынан болмашы дiрiл байқ алады. О, тоба, оның бойындағ ы дiрiл кү шейген сайын, мендегi ә лдебiр астамшыл, тентек сезiм қ ан иiсiн сезген акуладай ойқ астап, айбаттана тү скендей болады. Мен ө зiме ө зiм тү сiнбей, бейтаныс бiреудi кө ргендей аң ырып қ алдым. Ақ ыры ә лгi бейтаныс бiреудi танығ андай болдым. Ол - менiң бiр сә ттiк пенделiгiмдi пайдаланып, кө ң iл тү бiндегi зынданнан бас кө терген хайуани сезiмдер екен.
- Жоқ! - дедiм ышқ ына сыбырлап. - Жоқ! Ешқ ашанда! - Мен хайуани сезiмдердi зындан iшiне қ айта қ уып, ә рең дегенде аузын бекiтiп, уһ деп демiмдi алып, басымды кө тердiм. Ол ә лденеден қ ысылғ ан сә бидей бетiнiң ұ шы қ ызырып, мағ ан ү рке қ арап, абдырап тұ р екен.
- Сiзге емес. Сiзге айтып отырғ ам жоқ. Ө зiме, ө зiме, - деймiн ө зiмдi қ олыммен кө рсетiп.
Ол сә л-пә л жымиғ андай болды. Адам жү зiндегi алқ ызыл арай тазалық пен нә зiктiктiң белгiсi iспеттi. Қ ызара бiлетiн жаны жұ қ а жандардың ө н бойынан тең десi жоқ сұ лулық тың, имангершiлiк пен шыншылдық тың лебi еседi.
Ол қ атардағ ы орындық қ а отырып, бiрдең е айтуғ а оқ тала берген едi, мен ақ ырын ғ ана қ олыммен оның аузын жаба қ ойдым. Оның жұ п-жұ мысақ ерiндерi алақ анымды қ ытық тағ андай болды.
- Керегi жоқ, - дедiм сыбырлап.- мынандай ғ ажайып ү нсiз ә ң гiмеден кейiн, қ алғ анның бә рi артық. Ештең е айтпаң ыз.
Ол сың ғ ырлап кү лiп жiбердi де, ү нсiз ә ң гiменiң соң ғ ы нү ктесiн қ ойғ ысы келгендей, мағ ан кү н шұ ғ ыласындай шуақ ты жанарымен мейрiмiн тө ге қ арап, тө ң iрегiмдi аппақ нұ рғ а бө ледi. Мен тағ ы да ертегi ә лемiне сү ң гiдiм де кеттiм.
Нағ ыз ертегi - анық ө мiр.

9 кө кек

Мен ұ зақ уақ ыт кү ң гiрт те қ апырық ғ имараттың iшiнде болып, ендi сыртқ а шығ ып, табиғ атты, қ оғ амды, адамдарды кө рiп, ө зiнен ө зi мә з болып жү рген бiреудей кү й кешiп жү рмiн.
Ө зiмдi мазақ қ ылып жү рген зымиян қ ұ рбымды ауруханадағ ы аурулардың арасынан табам деген ойдан бiрте-бiрте қ айта бастағ ан секiлдi едiм. Ә лде бiр шашы кө зiне тү скен арық жiгiттiң менi кө ргенде сасқ алақ тап бө лмесiне кiрiп кете беретiнi болмаса, қ алғ андарының жү рiс-тұ рысынан кү дiктi ештең е бiлiне қ оймағ ан. Арық жiгiт, тек мен емес, бетiне тура қ арағ ан адамды кө рсе болды, бө лмесiне тығ ылатын ү рей дертiне шалдық қ ан бiреу екен.
Бiрақ ойым тағ ы ө згердi. Бойыма қ уат жиналғ ан кезде Бейтаныс қ ұ рбымен текетiрес iшiмде қ айта басталады. Оны қ олғ а тү сiрудiң жаң а айла-тә сiлдерiн ойластыра бастаймын.
Кiм бiледi, бә лкiм, кездесiп қ алар деген оймен сыртқ а шық қ анмын. Ауладағ ы адамдар ө згерiптi. Тө белескiш дә у жiгiт те, таяқ жеген жалбыр шаш та, аузы сө зден босамайтын ақ сары кiсi де жоқ. Ө зiн “Айса пайғ амбармын” деп таныстыратын қ араторы жiгiт аула тү кпiрiндегi ең шеткi орындық та ө зiмен ө зi сө йлесiп отыр. Жаң а келгендердiң кө бiсi кiсi киiктенiп ешкiмге жоламайды. Сондық тан менiң жұ ртты сө зге тартпақ болғ ан ә рекетiмнен ештең е шық пады. Ә ркiмнiң жү зiне кү дiкпен сұ қ тана қ арағ ан осы жү рiсiмнiң ерсi екенiн ө зiм де тү сiне бастағ ан секiлдiмiн.
Ақ ыры кү дерiмдi ү зiп, ә бден қ алжырап шаршағ ан кү йiмде тү ннiң бiр уағ ында тө сегiме қ исайдым.

13 кө кек
Кө ң iлiм бей-жай. Бiрнеше кү ннен берi басым аурып, кү нделiк жазуғ а қ ұ лқ ым болмады.
Бейтаныс қ ұ рбымның қ арасы батқ ан секiлдi. Хабар жоқ. Бiрақ оның кесапат ойлары менiң кө кiрегiмде сайрап тұ р. Оның ө зiнiң бар, жоғ ы ендi мағ ан бә рi бiр секiлдi, мен ә лгi кесапат ойлармен iштей арпалысудамын.
Табиғ ат аясында кө галды жерлердi бiрте-бiрте қ ұ м басып, шө лейтке айналдырып жатқ аны секiлдi, мұ рат тазалығ ы мен имангершiлiк деп аталатын рухани кө галды сайқ ал ә лемнiң бiрте-бiрте тарылтып келе жатқ анын аң ғ армау, ә рине, мү мкiн емес.
Кө ркем ә дебиет, музыка, театр, кино неғ ұ рлым дө рекi сезiмдерге толы болғ ан сайын, неғ ұ рлым шектен тыс ұ ятсыз болғ ан сайын, соғ ұ рлым ө тiмдi. Бетховендi тың дамайтындар ең тө менгi санағ а арналғ ан тұ рпайы музыкағ а қ ұ мырсқ аша қ аптайды. Шынайы да мағ ыналы кө ркем фильм жасағ ан режиссер бағ асын ала алмай, бағ ы жанбай, қ айыршылық та жү руi мү мкiн, ал таза парнографиядан добалдап фильм жасағ ан шалағ ай бiреу ақ шаның астында қ алып жатады. Яғ ни арсыздық ә лемiне сұ раныс мол.
Ө ркениеттi елдерде аты шулы актриса иә ә ншi тыр жалаң аш кү йiнде журналғ а жарияланып, журналистерге ө з бойында кү нiне неше рет оргазм болатыны туралы сұ қ бат берiп, ең жоғ арғ ы заң жү йесi Парламенттер ә йелдiң ә йелге, еркектiң еркекке ү йленуiне рұ хсат беретiн заң шығ арып жатса, жә не бiз оны бү гiнгi демократияның жең iсi деп қ абылдап жатсақ - оны iзгiлiктiң жең iлiсi демегенде не деймiз?
Бiрақ бұ л қ ұ лдырау дә уiрiнiң болмыс заң дарымен ү ндескен дә йектi анық тамасы жоқ. Кез келген рухани қ ұ былыс ө мiр сү руге хақ ылы болу ү шiн, математикалық тең дiкке бағ ынатын табиғ ат жаратылысы секiлдi, белгiлi бiр жү йелi қ исынғ а бағ ынуғ а тиiстi. Ал жаппай рухани кү йреуде универсальды қ исын жоқ. Тұ йық қ а тiрелу ғ ана бар. Арақ тан жең iлген маскү нем, немесе есiрткiге уланғ ан нашақ ор ө зiнiң тү зелуден кеткенiн сезген кезде ө зiне ө зi қ ол жұ мысайтыны секiлдi, адамзат та бұ дан ө зiн ө зi мерт қ ылу арқ ылы ғ ана қ ұ тыла алады. Парасат майданында iзгiлiк жең iлiске ұ шыраса, оның ақ ыры немен тынатыны жө нiнде басқ аша болжам айту мү мкiн емес.
Иә, иә, ғ ылым мен техниканың ең жоғ арғ ы жетiстiктерiмен қ аруланғ ан бү гiнгi адамды ә лдебiр сыртқ ы алапат кү ш қ ұ ртып жiбере алмайды. Ядролық қ атер немесе космос апаты ә шейiн аң ыз ғ ана. Адам қ ұ рыса шегiне жеткен рухани азғ ындық тан ғ ана қ ұ риды.
Ал сонда рухани кү йреудiң басты себебi не? Менiң ше, ә уелде жан иесiнiң тiршiлiгiне тұ тқ а болып басталғ ан, одан шегiне шығ а шарық тап, ендi парасатты ө мiр тұ сында аяқ қ а тұ сау болып отырғ ан Ө зiмшiлдiк ауруы. Оның ұ раны - “Мен”. Бiрақ анық ө мiрде осы “Мендi” қ ұ тыртпай, ауыздық тап отыратын кү ш адам бойында бар ма? Тiптi оны былай қ ойғ анда, адам ө з “Менiн” ауыздық тау қ ажет деп есептей ме?
Биологтар ұ зақ уақ ыт қ абыландардың ө з кү шiктерiнiң аузынан тамақ ты тартып алып жейтiн ә деттерiн хайуани тағ ылық деп бағ алап келген. Бiрақ кейiн мү лде басқ а нә рсе анық талғ ан. Қ абыландардың балалары қ омағ ай болғ андық тан, сырттан бiреу тоқ татпаса, тойғ андарын бiлмей, кү птi болып ө лiп қ алады екен. Қ абыланның ө зi болса, генетикалық жад арқ ылы мұ ны жақ сы бiледi. Сол себептi артығ ын жегiзбейдi.
Ө мiрдiң барлық саласында - iшетiн тамақ тан бастап, басқ а қ онғ ан бақ -дә улетте де, бә секе-тартыста да, нә псiде де қ омағ айлық пен ынсапсыздық қ а бой алдырып, қ абыланның кү шiгiндей қ атерде тұ рмыз. Қ абыланның кү шiгiн қ ұ тқ аратын кү штi табиғ ат кү нi бұ рын ойластырғ ан. Ал адамды қ ұ тқ аратын ө зiнен басқ а кү ш жоқ.
Тiршiлiкке қ ажеттi соқ ыр сезiмдер қ аншалық ты қ ұ дiреттi болғ анымен, жоғ ары сапалы парасат ә лемiнде билеушi кү ш бола алмайды, ең бастысы, болуғ а тиiстi емес. Бiрақ адам баласы ә лi де ө з “Менiн” ө зi қ ызық тап, сол соқ ыр сезiм патшалығ ынан шығ а алмай жү рген сияқ ты. Егер бү кiл “Мендер” қ осылып парасатты “Бiзге” айналса, адамгершiлiк қ ағ идаларын iске асыру, ә рине, ә леқ айда жең iлдер едi.
Адамның рухани тү леп, жаң аруына, жаң а биiкке кө терiлуiне кедергi болып отырғ ан қ атыгездiк, кү ншiлдiк, қ ызғ аншақ тық, менмендiк, астамшылдық, сараң дық, ақ шақ ұ марлық, арақ қ ұ марлық, ә йелқ ұ марлық, атақ қ ұ марлық секiлдi кесапат қ асиеттердiң қ ай-қ айсысының да тү п-тамырында “ө зiм, ө зiм ғ ана“ деп емiнген “Меннiң ” жатқ аны ешкiмге де қ ұ пия емес.
Тарихта iргелi мемлекеттердiң қ ұ лауына негiзiнен басқ арушылар арасындағ ы алауыздық себеп болғ ан. Ал алауыздық ты бас басына би болғ ан, бiрiгуге жандары қ ас “Мендердiң ” ө зiмшiлдiгi тудырады.
От басынан бақ тайып, ерлi-зайыптылар ажырасып жатса, оғ ан да бiреуiнiң иә екеуiнiң бойындағ ы ө зiнен басқ аны ойламайтын ө зiмшiлдiк кiнә лi.
Ағ айынды екi адам немесе қ анды кө йлек достар араздасып жатса, ол да ө ң мендеген ө зiмшiлдiктiң кесiрi екенi даусыз. “Меннiң ” ө лермендiгi тұ рғ ан жерде жарасымды махаббат та, риясыз достық та, береке-бiрлiк те болуы мү мкiн емес. “Мен” қ ашан да тойымсыз - бә рiнен артық, бә рiнен биiк, бә рiнен ық палды болғ ысы келедi де тұ рады. Оның бас сұ қ пайтын, бү лдiрмейтiн жерi жоқ.
Рас, арсыздау “Меннiң ” арқ асында ө зiнiң ғ ана емес, ө згенiң де несiбесiне ие болып жү рген олжабайлар жетерлiк. Алайда “Мен” жү йесi қ ауым талабын орындауғ а жарамсыз.
“Ө мiр дегенiң қ ашан да - кеменiң апаты”, - дейдi Х.Ортеге- и-Гассет.
1912 жылы 14 сә уiрдiң тү нiнде Ұ лыбританияда жасалғ ан “Титаник” кемесiнiң Нью-Иоркқ а бет алғ ан сапарда Атлант мұ хитында апатқ а ұ шырағ аны мә лiм. Ө з заманындағ ы ең алып, ең кө рнектi бұ л кемеде негiзiнен зиялы қ ауым ө кiлдерi, аса дә улеттi адамдар орналасқ ан едi. Айсбергке соғ ылып, қ ирағ ан кеме мұ хитқ а батып барады. Ажал қ ұ рсауында қ алып, ү рейлерi ұ шқ ан екi мың нан астам адам ессiз жанталас ү стiнде. Ә ркiмнiң санасында - жалғ ыз “Мен”. “Қ айтып аман қ аламын? Қ алай қ ұ тыламын? ” Басқ аша ойлауғ а уақ ыт та, мү мкiндiк те жоқ. Бұ л табиғ и қ ұ былыс. Бiрақ парасатты адам қ ашан да рухани ә лемнiң биiк қ ағ идаларымен ө мiр сү ргiсi келедi. Ол қ ағ ида бойынша сен ең алдымен ө зiң дi емес ө згелердi ойлауың керек (бұ л ө з бойың дағ ы “Менге” қ арсы соғ ыс ашу деген сө з).
Кеме капитаны тө тенше жағ дай негiзiнде қ ұ тқ арушы қ айық тарғ а ең алдымен балалар мен ә йелдердi отырғ ыза бастады. Қ ұ тқ арушы қ айық тардың саны ө те аз едi. Қ айық қ а отыруғ а ұ мтылғ ан ессiз топтың тасқ ынына, қ исапсыз ақ ша берiп, қ айық қ а отырғ ыз деп жалбарынғ ан миллионерлердiң арызына тө теп беру, бә лкiм, оң ай да болмағ ан шығ ар. Бiрақ шарттың бә рi орындалды. Қ ұ тқ аруғ а мү мкiн адамның бә рiн қ ұ тқ арып, бақ ытсыз 1500 адаммен бiрге экипаж батып бара жатқ ан кемеде қ алды. Кө зi кө ргендердiң айтуына қ арағ анда, тең iз суы кемедегi музыканттардың тiзелерiнен асқ ан кезде де оркестр тоқ таусыз ойнап тұ рғ ан. Оркестр осылайша рух мә ң гiлiгiнiң гимнiн ойнағ ан кү йiнде ажал қ ұ шағ ына енген. Кеменiң капитаны мен оның экипажы ө з мiндеттерiн орындап болғ аннан кейiн, кемедегi қ алғ ан жолаушымен бiрге қ аза болады.
Осылайша “Мен” емес, “Бiз” деп аталатын жү йенiң арқ асында кеме басшылығ ы ажал алдында адамгершiлiктiң биiк қ ағ идаларын (мейлi, толық кү йiнде болмаса да) iске асыру арқ ылы адам баласының парасат мү мкiншiлiгiнiң мол екенiн кө рсеттi. Егер сол сә тте адамдардың бә рi тек қ ара бастарын ғ ана ойлап, “Меннiң ” жетегiнде кетсе, кемедегiлердiң бә рi о дү ниеге хайуан кү йiнде аттанғ ан болар едi.

21 кө кек

Бү гiн кешегi оқ иғ аларды қ айтадан еске тү сiрiп, екшеп, зерделеген кезде ө з iсiмнiң қ айсы бiр келең сiз жақ тарын байқ ағ андай болдым. Бiрiншiден, кездеспек болғ ан адамың нан " жарайды" деген бiр ауыз сө здi естiмей жатып, келер-келмесiн бiлмей тұ рып, тұ ра жү гiру қ исынғ а жата ма? Шамасы, ө зiмнiң сол кездесуге асық қ аным сонша, оның келiсiмiне кө ң iл аударуғ а уақ ытым болмағ ан секiлдi.

Екiншiден, бейтаныс қ ұ рбының қ ай жақ тан екенi белгiсiз - сырттан ба, ә лде, осы ауруханадан ба - егер сырттан болса, оны тү нге қ арай подвалғ а кездесуге шақ ырудың жө нi дұ рыс бола қ оя ма? Тегiнде менiң кү нделiгiмдi сұ раусыз оқ ып, жазғ ан хатын палатама ә кеп тастап, менi мазақ қ ылатын, кiрмейтiн есiгi жоқ, кө зге кө рiнбейтiн, қ олғ а тү спейтiн, астың ғ ы коридордағ ы орындық тар қ ойылғ ан оң аша қ уысты менен артық бiлуге тиiстi ерекше қ у бейтанысты қ айда, қ алай шақ ырсаң да артық тығ ы жоқ деп ойлағ ан болуым керек.

Ү шiншiден, осы кездесу жалпы не ү шiн қ ажет болды? Дү ниетанымдық жекпе-жекке тiкелей қ атысы бар ма? Кiм бiледi... Жекпе-жектiң психологиялық жағ ы тағ ы бар. Бұ ғ ан дейiн ойын ережесiн ол жасап, мен соғ ан мойынсұ нумен келдiм. Хат жазысу, хатты коридордағ ы столдың астына қ алдыру, менiң рухани ә лемiме тә ртiп орнатпақ болғ ан ә рекеттер, ө зi туралы кү нi-тү нi ойлатып, тү сiме кiрiп, маза бермеу, жанымды жарақ аттап, қ орлануғ а мә жбү р ету - осының бә рi соның бастамасы. Ендеше менiң де бас кө терiп, ө з шарттарымды ұ сынып, оның сол шарттарды орындауына амал табуым керек қ ой...

Сағ ат 12 шамасында дә рiгер қ абылдады. Ештең е айтып та, сұ рап та жарытпайтын оғ ан мен де ештең е айтқ ан жоқ пын. Екеумiз ү нсiз отырмыз. Ә лден уақ ытта:

- Кө ң iл кү йiң iз қ алай? - дедi жол-жө некей " сә лә матсыз ба" дегендей бiр ү нмен. Турасы, " сә лә матсыз ба" - адамғ а қ ойылатын анық сұ рақ: " амансыз ба, денiң iз сау ма" деген ұ ғ ымды бiлдiредi. Бiрақ осы сө здiң ә шейiн рә сiмге айналып кеткенi соншалық, оғ ан ешкiм " иә, сә лә матпын" деп жауап берiп жатпайды, керiсiнше, екiншi жақ та " сә лә матсыз ба" деп керi сұ рақ қ ойып, оғ ан жауап та кү тпестен, ө тiп кете бередi. Қ ысқ асы, дә рiгердiң ә лгi сұ рағ ы осығ ан ұ қ сас бiрдең е болғ аннан кейiн, мен де жауап берген жоқ пын.

Бiраз отырғ аннан кейiн ол мағ ан:

- Барып дем алың ыз, - дедi.

Мен шығ ып кеттiм. Палатағ а келiп, бейтаныс қ ұ рбымның хаттарын асық пай қ айта бiр оқ ып шық тым.

Ойлап отырсам, оның алғ ашқ ы хатын алғ аннан бергi арада тұ тас бiр ғ ұ мыр ө ткен секiлдi. Ө з бойымнан ә лдебiр ө згерiстердi байқ аймын. Ә рине, мен ө з мұ ратымнан ешқ ашанда бас тартқ ан емеспiн. Тек iзгiлiкке қ арсы кү штiң тамыры мен шамалағ аннан ә лдеқ айда терең болар деп ойламағ ан екенмiн.

Рухани ә лемде екi бағ ыт бар: бiрi - пенделiк мү дде, екiншiсi - биiк парасат пен iзгiлiк қ ұ дiретi.

Пенделiк мү дде, негiзiнен, тобырғ а жақ ын, ал биiк парасат - сирек тұ лғ алардың еншiсi. Бiз қ азiр пенделiктi қ оғ амдық дә режеде ашық насихаттауғ а кiрiстiк, тобырдан жең iлгенге ұ қ саймыз.

Пенделiк мү дденiң iшкi мазмұ ны негiзiнен ө мiрдiң лә ззатына, рахат-қ ызығ ына негiзделген. Лә ззат - шарап секiлдi. Жоғ арғ ы сапалы жұ пар иiстi, дә мдi шарапты кө пшiлiк бағ алайды; оны iшкенде кө ң iлiң кө терiлiп, жаның а ә лдебiр шуақ ты нұ р қ ұ йылғ андай болады. Бiр-ақ рет берiлетiн қ ысқ а ғ ұ мырда бұ дан артық не керек деп ойлауғ а болатын секiлдi. Бiрақ дә мдi шараптың қ атерi де аз емес. Шарапқ а қ ұ нығ ып, ақ ыр аяғ ында азғ ындық қ а ұ шырау - ө мiрде ең кө п кездесетiн оқ иғ алардың бiрi. Тә ттi ө мiрге тым елiгу, ө зiң дi шектемеу, ү немi мейiрiң қ анғ анша iшуге тырысу, тү птiң тү бiнде рухани маскү немдiкке, адамгершiлiк азғ ындық қ а ә келерi сө зсiз. Жолдағ ының бә рiн жайпап, ө лген тiрiлгенiне қ арамай байлық қ а ұ мтылу, ө лiктердiң ү стiмен жү рiп, билiкке ұ мтылу, ар-ұ ятты белге байлап, зинақ орлық қ а ұ мтылу, " жұ мыртқ а пiсiрiп алу ү шiн кө ршiнiң ү йiн ө ртеу" тағ ы сол сияқ ты асқ ынғ ан пенделiк ө зiмшiлдiктер азғ ындық тан басқ а тү к те емес. Осы қ атердi жұ рттың кө бi сезгiлерi келмейдi. Оғ ан қ арсы кү респек тү гiлi, кү ресу туралы ниет жоқ. Қ атерлi жаудың аты аталып, тү сi тү стелмеген.

Адами ынсапты аяқ қ а таптап, тамақ пен ұ йқ ыда да, нә псi мен қ ызғ анышта да, ө гiз қ ара кү шi бар ө зiмшiлдiкте де ат басын тежеп кө рмеген қ анағ атсыз есiрiк ө мiр. Иә, есiрiк ө мiр! Басқ аша айту мү мкiн емес.

Менiң бейтаныс қ ұ рбым мен кү ткен межелердiң бә рiнен де асып тү стi. Iзгiлiкке сенбеушiлiк, ол ү шiн кү респеушiлiк, немқ ұ райлылық, - бұ л жақ сылық қ а қ арсы кү штiң жең iлдеу тү рi; онымен жан қ ысылғ анда тiл табысуғ а да болады. Зұ лымдық қ а қ олдау кө рсету, онымен сыбайлас болу - бұ л жауластық тың ә лгiден гө рi ауырлау тү рi; онымен тiл табысу жоқ тың қ асы. Ал бейтаныстың ұ стап отырғ ан бағ ыты - зұ лымдық ты қ олдап қ ана қ оймай, оны дә рiптеу, мұ ратқ а айналдыру. Бұ дан ү лкен қ атер болуы мү мкiн емес.

Зұ лымдық ты, ө лiмдi, қ ара тү нектi мадақ тап жырғ а қ осқ ан Бодлердi оқ ып жатырмын деп тамсанады. " Адам ө мiрi Бодлердiң бiр жолына да тұ рмайды" деген сө зге, қ ай данышпан айтса да, келiсу мү мкiн емес. Алайда, ө з басым Бодлер туралы ә р тү рлi пiкiрлердi кездестiрсем де, ө лең дерiн оқ ымағ ан секiлдiмiн.

Бесiн кезiнде сыртқ а шығ ып бара жатып кiтапханағ а соқ тым. Кiтап сө релерi тұ рғ ан ұ зынша бө лменiң терезелерi кү н жақ қ а қ арағ ан, iшi қ апырық. Бояу мен лактың иiсi мұ рынғ а келедi. Бә лкiм, кө ршi бө лмелердiң бiрiнде жө ндеу жұ мыстары жү рiп жатыр. Кiтапханашы адамғ а қ арамай сө йлейтiн, ә лгiнде ғ ана бiреумен ұ рсысып қ алғ андай тырсиып, кiсi киiктенiп отырғ ан кә рiс ә йел екен. Жұ рттың қ ойғ ан сұ рақ тарына қ ысқ а ғ ана, ә лде бiр наразылау ү нмен жауап бередi.

Мен стол ү стiндегi газеттердi оқ ымай, суреттерiне ғ ана қ арап аударыстырып отырмын. Не жазатыны белгiлi: мемлекеттiң гү лденуi, ә р салада қ ол жеткен табыстар, болмашы проблемалар, шетелдiк хабарлар т.с.с. Адам жанын тү ршiктiретiн ұ ятсыз оқ иғ алардың ақ паратыннан ғ ана қ орқ амын. Ү йткенi одан кейiн ұ зақ уақ ыт жиiркенiш сезiмiнен арыла алмай жү ресiң.

Ә лден соң:

- Сiздерде Бодлердiң ө лең дер жинағ ы бар ма? - дедiм басымды кө терiп.

Кiтапханашы ө зiнiң iшкi механизмiн iске қ осқ ан роботша бiр сә т ү нсiз тұ рды да:

- Бар, бiрақ қ олда, - дедi мағ ан қ арамай ө з жұ мысымен шұ ғ ылданып отырып. Содан кейiн ә лдебiр карточкаларды аударыстырды да:

- Тапсыратын уақ ыты ө тiп кетiптi, - дедi ө зiмен ө зi сө йлескен адамдай. - Кiтап 10 палатада.

Мен селк ете қ алдым:

- Нешiншi? - дедiм кекештенiп.

- Оныншы, - дедi ол мағ ан таң ырқ ай қ арап.

Ә лдебiр ү рейден демiм тарылып тұ ншық қ андай болдым.

-Қ алайша? - дедiм бiр заманда ештең еге тү сiне алмай. - 10 плата - менiң палатам ғ ой. Мен ондай кiтапты алғ ан да, кө рген де емеспiн.

- Мiне, - дедi кiтапханашы карточканы кө рсетiп ө кпелегендей бiр ү нмен. - Кө рiң iз, сенбесең iз.

Мен орнымнан тү рып, кiтапханашының қ асына барып, карточкағ а ү ң iлетiн секiлдiмiн. Бiрақ тү к кө рмеймiн. " Мү мкiн емес! Мү мкiн емес! " - дей беремiн бей-берекет кү бiрлеп. Ү лкен бiр қ атердi сезiп тұ рмын. Бiрақ оның не екенiн айыруғ а шамам жетпейдi.

- Сiзге не болды? - деген ү рейлi дауысты естiдiм. - Бiр жерiң iз аурып тұ р ма? Қ азiр... дә рiгер шақ ыртайық. Отырың ыз... отырың ыз, қ озғ алмаң ыз...

" Неге қ озғ алмауым керек? - деймiн iштей таң қ алып.- Қ озғ алса, не болады? "

Тө ң iрегiме адамдар жиналғ анын сеземiн. Ә лден уақ ытта медбике келдi. " Басың ыз айнала ма? Жү регiң iз шанша ма? " деген секiлдi сұ рақ тарды естимiн.