Когнитивтік лингвистиканың негізгі теориялық тұжырымдары.

Когнитивтік лингвистика саласындағ ы негізгі бағ ыт тіл мен адам санасын, тіл мен таным жү йесін біртұ тас жү йе тұ рғ ысынан қ арастыру болып табылады. Ол сан ғ асырлық тілдік білімді адам миының жемісі ретінде бағ алап, кү рделі қ ұ рылым, жү йе ретінде кешенді сипаттауғ а бағ ытталғ ан.

«Когнитивтік ғ ылым» термині алғ ашқ ыда белгілі ақ паратты қ абылдау, оны електен ө ткізу, ми қ ыртыстарында сақ тай отырып, қ ажетті кезде оны тә жірибеде қ олдану ү шін қ олданылғ ан болатын. Аталғ ан мә селелерді қ амтудың нә тижесінде адамның миында білімнің қ алыптасып жә не толығ у жү йелерін зерттейтін ғ ылыми пә ндер есебінде қ олданылады. Танымдық ү лгі жү йесіндегі тілдің қ ызметі жө нінде Г.Харман: «Тілдің танымдық ғ ылымдардың ішіндегі ең маң ыздылығ ы-тілдің ойды жеткізудегі басты қ ұ ралы болып табылумен байланысты... Тіл танымғ а ө зінің ә серін беруі де мү мкін» (8, 43 б)-дейді. Ал В.Гумбольд «Язык-главнейшая деятельность человеческого духа, пронызывающая все сферы человеческого бытия и познания»-деген болатын. Бұ л жө нінде Е.С.Кубрякова: «Мы знаем о структурах и сознания только благодария языку, который позволяет сообщить об этих структурах и описать их на любом естественном языке» деген де тұ жырым жасайды (2, 21). Зерттеушілердің пікірінен адам санасында, миында қ алыптасқ ан білім қ ыртыстарының кө рінісі тек тілдің қ ызметі арқ ылы жү зеге асатындығ ына кө з жеткізуге болады. Яғ ни, таным негізінде қ алыптасқ ан санадағ ы білім тек тілдік бірліктер нә тижесінде коммуникативтік қ арым-қ атынасқ а тү се алады. Сондық тан да тілдің когнитивтік лингвистикада алар маң ызды болмақ.

Когнитивтік ғ ылым саласы ғ ылымның философия, логика, лингвистика, психология, мә дениеттану сияқ ты бірнеше салалардың басын тоғ ыстыру арқ ылы тілдік мә селелерді шешуді ұ сынады.

Тілдік бірліктердің когнитивтік тұ рғ ыдан қ арастырылуы адамның қ оршағ ан ә лемді қ абылдауымен байланысты.Тіл біліміндегі когнитивтік бағ ыт жө нінде Жаналина: «Дә стү рлі тіл білімінің шең берінің кең еюі тіл мен ойлау арақ атынасы мселелерінің шешілуіне жағ дай жасайды». Тілдік мә селелердің ө зге салалармен байланысы адамның ойлау процестерінің ерекшелігін жете тануды алғ а тартады. Сондық тан тілдік жү йені когнитивтік парадигмада зерделеуде адамның ойлау процесіндегі білім қ оры негізгі категория ретінде танылады.

Таным мен тілдің ара қ атысы, сайып келгенде, адам проблемасының ө зегі- дара тұ лғ а тұ жырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқ ы дү ние заттарына бағ ытталғ ан тә різді кө рінгенмен, оны жү зеге асырып отырғ ан адам болмысы тұ рғ ысынан бағ дарласақ, айтылғ ан процестің ү немі ішке қ арай (адамның ішкі дү ниесіне қ арай) бағ ытталғ анын кө реміз.

Бү гінгі таң дағ ы лингвистика ғ ылымының жаң а бағ ыттарының зерттеу нә тижелері негізінде тілдік деректер мен ғ ылыми теориялардың біртұ тас сипатта топтасуы тілдің табиғ атын анық таудың жү йелі ү рдісін қ алыптастыруда.

Бұ л ү рдістің негізін қ алағ ан В.Гумбольдт тіл мен рух, тіл мен ойлау, тіл мен сана, тілдік бейнелеу мен таң баның ө зіндік байланысына баса назар аударып, соның негізінде тілдің қ ызметі мен қ олданысын сипаттайтын ө зінің «ішкі форма» туралы ғ ылыми теорисын, тілді жү йелі тү рде зерттеу туралы концепциясын ұ сынады. Ғ алымның лингвистика ғ ылымындағ ы бұ л концепциясы бү гінгі таң да антропоцентристік бағ ытта зерттеу жасаушылардың тарапынан кең қ олдау табуда. Демек ішкі форма В.Гумбольдттың пайымдауынша - ойлау материясының элементтерін белгілі бір тілдің онтологиясына сай ұ йымдастыру тә сілі, қ ұ рылымдық жү йесі.

Тілді зерттеудің когнитивтік парадигмасы тіл мен ойлаудың арасына тең дік қ оймайды. Тілдің ойды ұ йымдастырушылық қ ызметін атап кө рсетеді, тілдің мазмұ ндық жағ ы грамматикалық қ ұ рылыммен тікелей байланыстырылады. Осы тұ рғ ыдан тү сіндірілетін ғ аламның тілдік бейнесі – мифтік танымнан поэтикалық ойғ а дейін жетілген ой мазмұ нын, тілдік модельдердің сандық жә не сапалық қ атынастарын бойына сің іретін даму ү стіндегі жү йе болып табылады.

Лингвистика ғ ылымының даму тарихында ү ш тү рлі ғ ылыми парадигма анық талып отыр. Олар: салыстармалы-тарихи, жү йелі-қ ұ рылымдық жә не антропоцентрлік.

Тілді зерттеудің арнайы ә дісі салыстырмалы-тарихи ә діс болғ аны бү кіл ХІХ ғ асыр тіл білімінің алғ ашқ ы ғ ылыми парадигмасы ретінде сипатталса, ХХ ғ асырда жү йелі-қ ұ рылымдық парадигмағ а сай сө зге, атауғ а таң балық жү йе ретінде ерекше кө ң іл бө лініп, соның негізінде тілдің ә р тү рлі дең гейдегі парадигмалық жә не синтагмалық қ атынастарын, қ ызметін анық тайтын іргелі зерттеулер, оқ улық тар жә не акдемиялық грамматикалар жазылды да кө птеген зерттеушілердің арқ а сү йер негізгі идеяларына айналды.(Ф.Фортунатов, Бодуен де Куртене, Ф.де Соссюр, А.Мартине, Э.Бенвенист, т.б.)

ХХІ ғ асырда тілді ө з ішінде қ арастыратын зерттеу жеткіліксіз болып табылды да, оны ой-санамен, мә дениетпен ижә не адамның тұ рмыс-тә жірибелік қ ызметімен, таныммен, философиямен, дінмен тығ ыз баланыста қ арастыру қ ажеттілігі туды. Осы қ ажеттілік лингвистика ғ ылымында жаң а ғ ылыми бағ ыттың жә не соның негізінде қ алыптасқ ан парадигманың дамуын талап етті.

Демек бұ л – тілді зерттеудің мү ддесін объектіден субъектіге аудару, яғ ни адамды тіл арқ ылы анық тау болып табылады. Бұ л, бір қ арағ анда, тіл білімі зерттеулерінің жаң а даму сапасы негізінде жасалғ ан жаң а бағ ытқ а қ атысты туғ ан жаң а кө зқ арас сияқ ты кө рінгенмен оның бастау кө зі терең де екенін лингвистика ғ ылымындағ ы лингвистикалық мектептердің ө мірге ә келген ең бектерінен кө руге болады.

Нақ ты айтқ анда, Қ азан лингвистикалық мектебінің негізгі жетістіктерінің бірі – ассоциативті-психологиялық негізде айқ ындалатын теориялық тұ жырымдар. Сол мектептің жаң а қ ұ рылымдық лингвистиканың кө рнекті ө кілі Бодуен де Куртенэнің ө зі кез келген тілдік единицаны зерттеуде оның сыртқ ы жә не ішкі жақ тарының байланысына ерекше кө ң іл бө леді. Ішкі жақ тағ ы психикалық мазмұ нды ол семасиологиялық қ ұ рылыммен, ал оның кө рінісін морфологиямен байланыстырады.

Қ азіргі тіл білімінде ұ лттық тілдің табиғ атын шынайы тану ү шін тілдік бірліктерді мә дениетпен сабақ тастыра жә не танымдық тұ рғ ыда тілдік емес мә нділіктермен байланыста «ғ аламның тілдік бейнесі» теориясына сай қ арастырылып жү р. Ғ аламның тілдік бейне кө рністері ә р тілдің ө зіне тә н ерекшеліктеріне, ә р халық тың дү ниені ө зінше тануына, ол фрагменттерді ө зінше бейнелеп атауына байланысты, тіл-тілде ө згеше кө рініс табады. Қ азіргі таң да дү ниенің тілдік мә селесі Ю.М.Караулов, Е.С.Кубрякова, А.А.Уфимцева, В.Н.Телия т.б. ең бектерінде қ арастырылып жү р.